11. กยวิกฺกยสมาปตฺติวินิจฺฉยกถา

[57] เอวํ ภณฺฑปฏิสามนวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ กยวิกฺกยวินิจฺฉยํ กเถนฺโต ‘‘กยวิกฺกยสมาปตฺตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กยนํ กโย, ปรภณฺฑสฺส คหณํ, วิกฺกยนํ วิกฺกโย, สกภณฺฑสฺส ทานํ, กโย จ วิกฺกโย จ กยวิกฺกยํฯ สมาปชฺชนํ สมาปตฺติ, ตสฺส ทุวิธสฺส กิริยสฺส กรณํฯ ตสฺสรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อิมินา’’ติอาทินาฯ

เสสญาตเกสุ สทฺธาเทยฺยวินิปาตสมฺภวโต ตทภาวฏฺฐานมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตรํ วา ปน ปิตรํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน วิญฺญตฺติสทฺธาเทยฺยวินิปาตนญฺจ น โหติ ‘‘อิมินา อิทํ เทหี’’ติ วทนฺโตติ ทสฺเสติ, กยวิกฺกยํ ปน อาปชฺชติ ‘‘อิมินา อิทํ เทหี’’ติ วทนฺโตติ ทสฺเสติฯ อิมินา จ อุปริ อญฺญาตกนฺตฺยาทินา จ เสสญาตกํ ‘‘อิมํ เทหี’’ติ วทโต วิญฺญตฺติ น โหติ, ‘‘อิมํ คณฺหาหี’’ติ ปน ททโต สทฺธาเทยฺยวินิปาตนํ, ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’’ติ กยวิกฺกยํ อาปชฺชโต นิสฺสคฺคิยนฺติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโต โหติ มิคปทวลญฺชนนฺยาเยนฯ ตสฺมาอิจฺจาทิเกปิ ‘‘มาตาปิตูหิ สทฺธิํ กยวิกฺกยํ, เสสญาตเกหิ สทฺธิํ ทฺเว อาปตฺติโย, อญฺญาตเกหิ สทฺธิํ ติสฺโส อาปตฺติโย’’ติ วตฺตพฺเพ เตเนว นฺยาเยน ญาตุํ สกฺกาติ กตฺวา น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อญฺญถา อพฺยาปิตโทโส สิยาฯ

‘‘อิทํ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา อิทํ กโรถา’’ติ วุตฺเต ปุพฺพาปรสมฺพนฺธาย กิริยาย วุตฺตตฺตา ‘‘อิมินา อิทํ เทหี’’ติ วุตฺตสทิสํ โหติฯ อิทํ ภตฺตํ ภุญฺช, อิทํ นาม กโรหี’’ติ วา, ‘‘อิทํ ภตฺตํ ภุตฺโตสิ, อิทํ นาม กโรหิ, อิทํ ภตฺตํ ภุญฺชิสฺสสิ, อิทํ นาม กโรหี’’ติ ปน วุตฺเต อสมฺพนฺธาย กิริยาย วุตฺตตฺตา กยวิกฺกโย น โหติฯ วิฆาสาทานํ ภตฺตทาเน จ อนเปกฺขตฺตา สทฺธาเทยฺยวินิปาตนํ น โหติ, การาปเน หตฺถกมฺมมตฺตตฺตา วิญฺญตฺติ น โหติ, ตสฺมา วฏฺฏติฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา อสติปิ นิสฺสคฺคิยวตฺถุมฺหิ ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

อคฺฆํ ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏติ, เอตฺตาวตา กยวิกฺกโย น โหตีติ อตฺโถฯ

คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘อิมินา อิทํ เทหี’’ติ อวุตฺตตฺตา กยวิกฺกโย น โหติ, มูลสฺส อตฺถิตาย วิญฺญตฺติปิ น โหติฯ ปตฺโต น คเหตพฺโพ ปรภณฺฑสฺส มหคฺฆตายฯ เอวํ สติ กถํ กาตพฺโพติ อาห ‘‘มม วตฺถุ อปฺปคฺฆนฺติ อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติฯ ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺพตํ อาปชฺชติ เถยฺยาวหารสมฺภวโต, อูนมาสกํ เจ อคฺฆติ, ทุกฺกฏํฯ มาสกโต ปฏฺฐาย ยาว อูนปญฺจมาสกํ เจ อคฺฆติ, ถุลฺลจฺจยํฯ ปญฺจมาสกํ เจ อคฺฆติ, ปาราชิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เทติ, วฏฺฏติ ปุญฺญตฺถาย ทินฺนตฺตา อธิกสฺสฯ กปฺปิยการกสฺส ปน…เป.… วฏฺฏติ อุภโต กปฺปิยภณฺฑตฺตาฯ เอกโต อุภโต วา เจ อกปฺปิยภณฺฑํ โหติ, น วฏฺฏติฯ ‘‘มา คณฺหาหี’’ติ วตฺตพฺโพ, กสฺมา? กปฺปิยการกสฺส อเฉกตฺตาฯ

อญฺเญน อปฺปฏิคฺคหิเตน อตฺโถ, กสฺมา? สตฺตาหกาลิกตฺตา เตลสฺสฯ ปฏิคฺคหิตเตลํ สตฺตาหปรมํ เอว ฐเปตพฺพํ, ตสฺมา ตโต ปรํ ฐปิตุกามสฺส อปฺปฏิคฺคหิตเตเลน อตฺโถ โหติฯ อปฺปฏิคฺคหิตํ ทูเสยฺย, อนิยมิตกาลํ อปฺปฏิคฺคหิตเตลํ นาฬิยํ อวสิฏฺฐปฏิคฺคหิตเตลํ อตฺตโน กาลํ วตฺตาเปยฺยฯ

[58] อิทํ ปตฺตจตุกฺกํ เวทิตพฺพนฺติ อกปฺปิยปตฺตจตุกฺกํ วุตฺตํ, ปญฺจโม ปน กปฺปิโยฯ เตน วกฺขติ ‘‘อยํ ปตฺโต สพฺพกปฺปิโย พุทฺธานมฺปิ ปริโภคารโห’’ติฯ อยํ ปตฺโต มหาอกปฺปิโย นาม, กสฺมา? รูปิยํ อุคฺคณฺหิตฺวา อยพีชํ สมุฏฺฐาเปตฺวา เตน โลเหน ปตฺตสฺส การิตตฺตา, เอวํ พีชโต ปฏฺฐาย ทูสิตตฺตาฯ

ยถา จ ตติยปาราชิกวิสเย ถาวรปโยเคสุ ปาสสูลาทีสุ มูลโต ปฏฺฐาย การิเตสุ กิสฺมิญฺจิ ทณฺฑมตฺเต วา วากมตฺเต วา อวสิฏฺเฐ สติ น มุจฺจติ, สพฺพสฺมิํ นฏฺเฐเยว มุจฺจติ, เอวมิธาปิ พีชโต ปฏฺฐาย กตตฺตา ตสฺมิํ ปตฺเต กิสฺมิญฺจิ ปตฺเต อวสิฏฺเฐปิ กปฺปิโย ภวิตุํ น สกฺกาฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘สเจปิ ตํ วินาเสตฺวา ถาลกํ กาเรติ, ตมฺปิ อกปฺปิย’’นฺตฺยาทิฯ เอวํ สนฺเตปิ ทุติยปตฺเต วิย มูเล จ มูลสฺสามิกานํ, ปตฺเต จ ปตฺตสฺสามิกานํ ทินฺเน กปฺปิโย กาตุํ สกฺกา ภเวยฺย นุ โขติ อาสงฺกายมาห ‘‘น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กปฺปิโย กาตุ’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ทุติยปตฺตํ รูปิยํ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา คิหีหิ ปรินิฏฺฐาปิตเมว กิณาติ, น พีชโต ปฏฺฐาย ทูเสติ, ตสฺมา ทุติยปตฺโต กปฺปิโย กาตุํ สกฺกา, อิธ ปน พีชโต ปฏฺฐาย ทูสิตตฺตา เตน ภิกฺขุนา ตํ ปตฺตํ ปุน อยปาสาณพีชํ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ปฏิคฺคหิตรูปิยสฺส จ วฬญฺชิตตฺตา ปุน สามิกานํ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กปฺปิโย กาตุนฺติฯ

อิทานิ ตํ อสกฺกุเณยฺยตฺตํ อญฺเญน ปกาเรน วิตฺถาเรตุํ ‘‘สเจปี’’ติอาทิมาหฯ อิมินา กิญฺจิปิ อยวตฺถุมฺหิ อวสิฏฺเฐ สติ อกปฺปิโยว โหตีติ ทสฺเสติฯ เตน วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. 1.591) ‘‘รูปิยํ อุคฺคณฺหิตฺวาติ อิทํ อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตํ, มุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถุมฺปิ อุคฺคณฺหิตฺวา การิตมฺปิ ปญฺจนฺนํ น วฏฺฏติ เอวฯ สมุฏฺฐาเปตีติ สยํ คนฺตฺวา วา ‘อิมํ กหาปณาทิํ กมฺมการานํ ทตฺวา พีชํ สมุฏฺฐาเปหี’ติ อญฺญํ อาณาเปตฺวา วา สมุฏฺฐาเปติฯ มหาอกปฺปิโยติ อตฺตนาว พีชโต ปฏฺฐาย ทูสิตตฺตา อญฺญสฺส มูลสฺสามิกสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ โส หิ โจเรหิ อจฺฉินฺโนปิ ปุน ลทฺโธ ชานนฺตสฺส กสฺสจีปิ น วฏฺฏติฯ ยทิ หิ วฏฺเฏยฺย, ตฬากาทีสุ วิย ‘อจฺฉินฺโน วฏฺฏตี’ติ อาจริยา วเทยฺยุํฯ

น สกฺกา เกนจิ อุปาเยนาติ สงฺฆสฺส วิสฺสชฺชเนน โจราทิอจฺฉินฺทเนนปิ กปฺปิโย กาตุํ น สกฺกา, อิทญฺจ เตน รูเปน ฐิตํ ตมฺมูลเกน วตฺถมุตฺตาทิรูเปน ฐิตญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทุกฺกฏวตฺถุมฺปิ หิ ตมฺมูลกกปฺปิยวตฺถุ จ น สกฺกา เกนจิ เตน รูเปน กปฺปิยํ กาตุํฯ ยทิ ปน โส ภิกฺขุ เตน กปฺปิยวตฺถุนา, ทุกฺกฏวตฺถุนา วา ปุน รูปิยํ เจตาเปยฺย, ตํ รูปิยํ นิสฺสชฺชาเปตฺวา อญฺเญสํ กปฺปิยํ กาตุมฺปิ สกฺกา ภเวยฺยาติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ ปปญฺจิตํ, ยญฺจ ตเมว คเหตฺวา โปราณฏีกายํ ปปญฺจิตํ, ตํ วิตฺถาเรตฺวา วุจฺจมานํ อติวิตฺถาริตญฺจ ภวิสฺสติ, โสตูนญฺจ ทุพฺพิญฺเญยฺยํ, ตสฺมา เอตฺตกเมว วทิมฺห, อตฺถิเกหิ ปน เตสุ เตสุ ปกรเณสุ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพนฺติฯ

ทุติยปตฺเต ปญฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกานํ น กปฺปตีติ รูปิยสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา, กยวิกฺกยสฺส จ กตตฺตาฯ สกฺกา ปน กปฺปิโย กาตุนฺติ คิหีหิ ปรินิฏฺฐาปิตปตฺตสฺเสว กิณิตตฺตา , พีชโต ปฏฺฐาย อทูสิตตฺตา, มูลมูลสฺสามิกานญฺจ ปตฺตปตฺตสฺสามิกานญฺจ วิชฺชมานตฺตาฯ ยถา ปน สกฺกา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มูเล’’ติอาทิมาหฯ

ตติยปตฺเต สทิโสเยวาติ ‘‘ปญฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกานํ น วฏฺฏติ, สกฺกา ปน กปฺปิโย กาตุ’’นฺติ อิมํ นยํ นิทฺทิสติฯ นนุ ตติยปตฺโต กปฺปิยโวหาเรน คหิโต, อถ กสฺมา อกปฺปิโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘กปฺปิยโวหาเรน คหิโตปิ ทุติยปตฺตสทิโสเยว, มูลสฺส สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา อกปฺปิโย’’ติฯ ทุติยโจทนํ ปน สยเมว วทติฯ เอตฺถ จ ‘‘ทุติยปตฺตสทิโสเยวา’’ติ วุตฺตตฺตา มูเล จ มูลสฺสามิกานํ, ปตฺเต จ ปตฺตสฺสามิกานํ ทินฺเน กปฺปิโย โหติ, กปฺปิยภณฺฑํ ทตฺวา คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ มูลสฺส อนิสฺสฏฺฐตฺตาติ เยน อุคฺคหิตมูเลน ปตฺโต กีโต, ตสฺส มูลสฺส สงฺฆมชฺเฌ อนิสฺสฏฺฐตฺตาฯ

เอเตน รูปิยเมว นิสฺสชฺชิตพฺพํ, น ตมฺมูลกํ อรูปิยนฺติ ทสฺเสติฯ ยทิ หิ เตน สมฺปฏิจฺฉิตมูลํ สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสฏฺฐํ สิยา, เตน กปฺปิเยน กมฺเมน อารามิกาทีหิ คเหตฺวา ทินฺนปตฺโต รูปิยปฏิคฺคาหกํ ฐเปตฺวา เสสานํ วฏฺเฏยฺยฯ

จตุตฺถปตฺเต ทุพฺพิจาริตตฺตาติ ‘‘อิเม กหาปเณ ทตฺวา อิทํ เทหี’’ติ คหิตตฺตา คิหิสนฺตกานํ กหาปณานํ ทุฏฺฐุวิจาริตตฺตา เอตสฺส วิจารณกสฺส ภิกฺขุโน เอว น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ มูลสฺส อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตาติ เอเตน มูลสฺส คิหิสนฺตกตฺตํ ทสฺเสติ, เตเนว ปตฺตสฺส รูปิยสํโวหาเรน อนุปฺปนฺนตญฺจ ทสฺเสติ, เตน จ ตสฺส ปตฺตสฺส นิสฺสชฺชิยาภาวํ, ภิกฺขุสฺส จ ปาจิตฺติยาภาวํ ทีเปติ, เตน จ ทุพฺพิจาริตมตฺเตน ทุกฺกฏมตฺตภาวํ ปกาเสติฯ นิสฺสชฺชีติ อิทญฺจ ทานวเสน วุตฺตํ, น วินยกมฺมวเสนฯ เตเนว จ ‘‘สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

ปญฺจมปตฺเต สพฺพกปฺปิโยติ อตฺตโน จ ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานญฺจ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานญฺจ กปฺปิโยฯ เตนาห ‘‘พุทฺธานมฺปิ ปริโภคารโห’’ติฯ

อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร

กยวิกฺกยสมาปตฺติวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม

เอกาทสโม ปริจฺเฉโทฯ

12. รูปิยาทิปฏิคฺคหณวินิจฺฉยกถา

[59] เอวํ กยวิกฺกยสมาปตฺติวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ รูปิยาทิปฏิคฺคหณวินิจฺฉยํ กเถนฺโต ‘‘รูปิยาทิปฏิคฺคโห’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สญฺญาณตฺถาย กตํ รูปํ เอตฺถ อตฺถีติ รูปิยํ, ยํ กิญฺจิ โวหารูปคํ ธนํฯ เตน วุตฺตํ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584) ‘‘อิธ ปน ยํ กิญฺจิ โวหารคมนียํ กหาปณาทิ อธิปฺเปต’’นฺติฯ ปฐมํ อาทียตีติอาทิ, กิํ ตํ? รูปิยํ, รูปิยํ อาทิ เยสํ เตติ รูปิยาทโย, ทาสิทาสเขตฺตวตฺถุอาทโย, ปฏิคฺคหณํ ปฏิคฺคโห, สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อตฺโถฯ รูปิยาทีนํ ปฏิคฺคโห รูปิยาทิปฏิคฺคโหฯ ชาตสมเย อุปฺปนฺนํ รูปเมว รูปํ อสฺส ภวติ, น วิการมาปชฺชตีติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํฯ ธวลสภาวตาย สตฺเตหิ รญฺชิยเตติ รชตํ, สชฺฌุฯ ชาตรูเปน กโต มาสโก ชาตรูปมาสโกฯ รชเตน กโต มาสโก รชตมาสโกติ อิทํ จตุพฺพิธเมว นิสฺสคฺคิยวตฺถุ โหติ, น โลหมาสกาทโยติ อาห ‘‘ตมฺพโลหาทีหิ…เป.… สงฺคหิโต’’ติฯ ตมฺพโลหาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน กํสโลหวฏฺฏโลหติปุสีสาทีหิ กโตปิ โลหมาสโกเยวาติ ทสฺเสติฯ กิํ อิทเมว นิสฺสคฺคิยวตฺถุ โหติ, อุทาหุ มุตฺตาทโยปีติ อาห ‘‘มุตฺตา…เป.… ทุกฺกฏวตฺถู’’ติฯ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ โก วิเสโสติ อาห ‘‘ตตฺถ นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ…เป.… ทุกฺกฏเมวา’’ติฯ ตตฺถ นิสฺสคฺคิยวตฺถุ อตฺตโน อตฺถาย นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, เสสานํ อตฺถาย ทุกฺกฏํ, ทุกฺกฏวตฺถุ สพฺเพสํ อตฺถาย ทุกฺกฏเมวาติ โยชนาฯ

อิทานิ เตสุ วตฺถูสุ กปฺปิยากปฺปิยวินิจฺฉยํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ อาห ‘‘ตตฺรายํ วินิจฺฉโย’’ติฯ ตตฺถ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, กสฺมา? ‘‘อิทํ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ อกปฺปิยโวหาเรน ทินฺนตฺตาฯ ทตฺวา ปกฺกมติ, วฏฺฏติ, กสฺมา? สงฺฆสฺส หตฺเถ อทตฺวา วฑฺฒกีอาทีนํ หตฺเถ ทินฺนตฺตาฯ เอวมฺปิ วฏฺฏติ คิหีนํ หตฺเถ ฐปิตตฺตาฯ ปฏิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ อนามสิตตฺตาฯ