9. จีวรวิปฺปวาสวินิจฺฉยกถา

[51] เอวํ อธิฏฺฐานวิกปฺปนวินิจฺฉยกถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จีวเรน วินาวาสวินิจฺฉยกรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘จีวเรนวินาวาโส’’ตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ จียตีติ จีวรํ, จยํ สญฺจยํ กรียตีติ อตฺโถ, อริยทฺธโช วตฺถวิเสโสฯ อิธ ปน ติจีวราธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐหิตฺวา ธาริตํ จีวรตฺตยเมวฯ วินาติ วชฺชนตฺเถ นิปาโตฯ วสนํ วาโส, วินา วาโส วินาวาโส, จีวเรน วินาวาโส จีวรวินาวาโส, ‘‘จีวรวิปฺปวาโส’’ติ วตฺตพฺเพ วตฺติจฺฉาวเสน, คาถาปาทปูรณตฺถาย วา อลุตฺตสมาสํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ติจีวราธิฏฺฐาเนน…เป.… วิปฺปวาโส’’ติ, ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามิ, อิมํ อุตฺตราสงฺคํ อธิฏฺฐามิ, อิมํ อนฺตรวาสกํ อธิฏฺฐามี’’ติ เอวํ นาเมน อธิฏฺฐิตานํ ติณฺณํ จีวรานํ เอเกเกน วิปฺปวาโสติ อตฺโถ, เอเกนปิ วินา วสิตุํ น วฏฺฏติ, วสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สห อรุณุคฺคมนา จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ปาจิตฺติยญฺจ อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ วสิตพฺพนฺติ เอตฺถ วสนกิริยา จตุอิริยาปถสาธารณา, ตสฺมา กายลคฺคํ วา โหตุ อลคฺคํ วา, อฑฺฒเตยฺยรตนสฺส ปเทสสฺส อนฺโต กตฺวา ติฏฺฐนฺโตปิ จรนฺโตปิ นิสินฺโนปิ นิปนฺโนปิ หตฺถปาเส กตฺวา วสนฺโต นาม โหติฯ

เอวํ สามญฺญโต อวิปฺปวาสลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คามาทิปนฺนรโสกาสวเสน วิเสสโต ทสฺเสตุมาห ‘‘คามิ’’จฺจาทิฯ ตตฺถ คามนิเวสนานิ ปากฏาเนวฯ อุโทสิโต นาม ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลาฯ อฏฺโฏ นาม ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺฐกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปญฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโสฯ มาโฬ นาม เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโทฯ ปาสาโท นาม ทีฆปาสาโทฯ

หมฺมิยํ นาม มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท, มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทติ จ จนฺทิกงฺคณยุตฺโต ปาสาโทติ วุจฺจติฯ สตฺโถ นาม ชงฺฆสตฺโถ วา สกฏสตฺโถ วาฯ เขตฺตํ นาม ปุพฺพณฺณาปรณฺณานํ วิรุหนฏฺฐานํฯ ธญฺญกรณํ นาม ขลมณฺฑลํฯ อาราโม นาม ปุปฺผาราโม ผลาราโมฯ วิหาราทโย ปากฏา เอวฯ ตตฺถ นิเวสนาทีนิ คามโต พหิ สนฺนิวิฏฺฐานิ คหิตานีติ เวทิตพฺพํฯ อนฺโตคาเม ฐิตานญฺหิ คามคฺคหเณน คหิตตฺตา คามปริหาโรเยวาติฯ คามคฺคหเณน จ นิคมนครานิปิ คหิตาเนว โหนฺติฯ

ปริขาย วา ปริกฺขิตฺโตติ อิมินา สมนฺตา นทีตฬากาทิอุทเกน ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยวาติ ทสฺเสติฯ ตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวาติ ฆรสฺส อุปริ อากาเส อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณํ อติกฺกมิตฺวาฯ สภาเย วา วตฺถพฺพนฺติ อิมินา สภาสทฺทสฺส ปริยาโย สภายสทฺโท นปุํสกลิงฺโค อตฺถีติ ทสฺเสติฯ สภาสทฺโท หิ อิตฺถิลิงฺโค, สภายสทฺโท นปุํสกลิงฺโคติฯ ทฺวารมูเล วาติ นครสฺส ทฺวารมูเล วาฯ เตสนฺติ สภายนครทฺวารมูลานํฯ ตสฺสา วีถิยา สภายทฺวารานํ คหเณเนว ตตฺถ สพฺพานิปิ เคหานิ, สา จ อนฺตรวีถิ คหิตาเยว โหติฯ เอตฺถ จ ทฺวารวีถิฆเรสุ วสนฺเตน คามปฺปเวสนสหเสยฺยาทิโทสํ ปริหริตฺวา สุปฺปฏิจฺฉนฺนตาทิยุตฺเตเนว ภวิตพฺพํฯ สภา ปน ยทิ สพฺเพสํ วสนตฺถาย ปปาสทิสา กตา, อนฺตราราเม วิย ยถาสุขํ วสิตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ อติหริตฺวา ฆเร นิกฺขิปตีติ วีถิํ มุญฺจิตฺวา ฐิเต อญฺญสฺมิํ ฆเร นิกฺขิปติฯ เตนาห ‘‘วีถิหตฺถปาโส น รกฺขตี’’ติฯ ปุรโต วา ปจฺฉโต วา หตฺถปาเสติ ฆรสฺส หตฺถปาสํ สนฺธาย วทติฯ

เอวํ คามวเสน วิปฺปวาสาวิปฺปวาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิเวสนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ เอกกุลสฺส สนฺตกํ นิเวสนํ โหตี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โอวรโก นาม คพฺภสฺส อพฺภนฺตเร อญฺโญ คพฺโภติ วทนฺติ, คพฺภสฺส วา ปริยายวจนเมตํฯ อิทานิ อุโทสิตาทิวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุโทสิติ’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘เอกกุลสฺส สนฺตโก อุโทสิโต โหติ ปริกฺขิตฺโต จา’’ติอาทินา นิเวสเน วุตฺตนเยนฯ เอว-สทฺโท วิเสสนิวตฺติ อตฺโถฯ เตน วิเสโส นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ เยสุ วิเสโส อตฺถิ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ เอกกุลสฺส นาวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปริยาทิยิตฺวาติ วินิวิชฺฌิตฺวา, อชฺโฌตฺถริตฺวา วาฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘อนฺโตปวิฏฺเฐนา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ อนฺโตปวิฏฺเฐนาติ คามสฺส, นทิยา วา อนฺโตปวิฏฺเฐนฯ ‘‘สตฺเถนา’’ติ ปาฐเสโสฯ นทีปริหาโร ลพฺภตีติ เอตฺถ ‘‘วิสุํ นทีปริหารสฺส อวุตฺตตฺตา คามาทีหิ อญฺญตฺถ วิย จีวรหตฺถปาโสเยว นทีปริหาโร’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อญฺเญ ปน ‘‘อิมินา อฏฺฐกถาวจเนน นทีปริหาโรปิ วิสุํ สิทฺโธติ นทีหตฺถปาโส น วิชหิตพฺโพ’’ติ วทนฺติฯ ยถา ปน อชฺโฌกาเส สตฺตพฺภนฺตรวเสน อรญฺญปริหาโร ลพฺภติ, เอวํ นทิยํ อุทกุกฺเขปวเสน นทีปริหาโร ลพฺภตีติ กตฺวา อฏฺฐกถายํ นทีปริหาโร วิสุํ อวุตฺโต สิยา สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมานํ อรญฺญนทีสุ อพทฺธสีมาวเสน ลพฺภมานตฺตาฯ เอวญฺจ สติ สมุทฺทชาตสฺสเรสุปิ ปริหาโร อวุตฺตสิทฺโธ โหติ นทิยา สมานลกฺขณตฺตา, นทีหตฺถปาโส น วิชหิตพฺโพติ ปน อตฺเถ สติ นทิยา อติวิตฺถารตฺตา พหุสาธารณตฺตา จ อนฺโตนทิยํ จีวรํ ฐเปตฺวา นทีหตฺถปาเส ฐิเตน จีวรสฺส ปวตฺติํ ชานิตุํ น สกฺกา ภเวยฺยฯ เอส นโย สมุทฺทชาตสฺสเรสุปิฯ อนฺโตอุทกุกฺเขเป วา ตสฺส หตฺถปาเส วา ฐิเตน ปน สกฺกาติ อยํ อมฺหากํ อตฺตโนมติ, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ วิหารสีมนฺติ อวิปฺปวาสสีมํ สนฺธายาหฯ

เอตฺถ จ วิหารสฺส นานากุลสนฺตกภาเวปิ อวิปฺปวาสสีมาปริจฺเฉทพฺภนฺตเร สพฺพตฺถ จีวรอวิปฺปวาสสมฺภวโต ปธานตฺตา ตตฺถ สตฺถปริหาโร น ลพฺภตีติ ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา วสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ สตฺถสมีเปติ อิทํ ยถาวุตฺตอพฺภนฺตรปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํฯ

ยสฺมา ‘‘นานากุลสฺส ปริกฺขิตฺเต เขตฺเต จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา เขตฺตทฺวารมูเล วา ตสฺส หตฺถปาเส วา วตฺถพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺวารมูลโต อญฺญตฺถ เขตฺเตปิ วสนฺเตน จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา หตฺถปาเส กตฺวาเยว วสิตพฺพํฯ

วิหาโร นาม สปริกฺขิตฺโต วา อปริกฺขิตฺโต วา สกโล อาวาโสติ วทนฺติฯ ยสฺมิํ วิหาเรติ เอตฺถ ปน เอกเคหเมว วุตฺตํฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. 1.491-494) ปน ‘‘วิหาโร นาม อุปจารสีมาฯ ยสฺมิํ วิหาเรติ ตสฺส อนฺโตปริเวณาทิํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ เอกกุลาทิสนฺตกตา เจตฺถ การาปกานํ วเสน เวทิตพฺพาฯ

ยํ มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรตีติ ยทา มหาวีถิยํ อุชุกเมว คจฺฉนฺตํ สูริยมณฺฑลํ มชฺฌนฺหิกํ ปาปุณาติ, ตทา ยํ โอกาสํ ฉายา ผรติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิมติวิโนทนิยํ ปน ‘‘ฉายาย ผุฏฺโฐกาสสฺสาติ อุชุกํ อวิกฺขิตฺตเลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรํ สนฺธาย วทตี’’ติ วุตฺตํฯ อคมนปเถติ ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยเก สมุทฺทมชฺเฌ เย ทีปกา, เตสูติ โยชนาฯ อิตรสฺมินฺติ ปุรตฺถิมทิสาย จีวเรฯ

[52] นทิํ โอตรตีติ หตฺถปาสํ มุญฺจิตฺวา โอตรติฯ นาปชฺชตีติ ปริโภคปจฺจยา ทุกฺกฏํ นาปชฺชติฯ เตนาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ อปริโภคารหตฺตาติ อิมินา นิสฺสคฺคิยจีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ อจิตฺตกนฺติ สิทฺธํฯ

เอกํ ปารุปิตฺวา เอกํ อํสกูเฏ ฐเปตฺวา คนฺตพฺพนฺติ อิทํ พหูนํ สญฺจรณฏฺฐาเน เอวํ อกตฺวา คมนํ น สารุปฺปนฺติ กตฺวา วุตฺตํ, น อาปตฺติองฺคตฺตาฯ พหิคาเม ฐเปตฺวาปิ อปารุปิตพฺพตาย วุตฺตํ ‘‘วินยกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติฯ อถ วา วิหาเร สภาคํ ภิกฺขุํ น ปสฺสติ, เอวํ สติ อาสนสาลํ คนฺตฺวา วินยกมฺมํ กาตพฺพนฺติ โยชนาฯ อาสนสาลํ คจฺฉนฺเตน กิํ ตีหิ จีวเรหิ คนฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘สนฺตรุตฺตเรนา’’ติ นฏฺฐจีวรสฺส สนฺตรุตฺตรสาทิยนโตฯ สงฺฆาฏิ ปน กิํ กาตพฺพาติ อาห ‘‘สงฺฆาฏิํ พหิคาเม ฐเปตฺวา’’ติฯ อุตฺตราสงฺเค จ พหิคาเม ฐปิตสงฺฆาฏิยญฺจ ปฐมํ วินยกมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา อุตฺตราสงฺคํ นิวาเสตฺวา อนฺตรวาสเก กาตพฺพํฯ เอตฺถ จ พหิคาเม ฐปิตสฺสปิ วินยกมฺมวจนโต ปรมฺมุขาปิ ฐิตํ นิสฺสชฺชิตุํ, นิสฺสฏฺฐํ ทาตุญฺจ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ

ทหรานํ คมเน สอุสฺสาหตฺตา ‘‘นิสฺสโย ปน น ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ วุตฺตํฯ มุหุตฺตํ…เป.… ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ สอุสฺสาหตฺเต คมนสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา วุตฺตํ, เตสํ ปน ปุรารุณา อุฏฺฐหิตฺวา สอุสฺสาเหน คจฺฉนฺตานํ อรุเณ อนฺตรา อุฏฺฐิเตปิ น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ ‘‘ยาว อรุณุคฺคมนา สยนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ เตเนว ‘‘คามํ ปวิสิตฺวา…เป.… น ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวาติอาทิมฺหิ สอุสฺสาหตฺตา คมนกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ น วุตฺตาฯ เธนุภเยนาติ ตรุณวจฺฉคาวีนํ อาธาวิตฺวา สิงฺเคน ปหรณภเยนฯ นิสฺสโย จ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ เอตฺถ เธนุภยาทีหิ ฐิตานํ ยาว ภยวูปสมา ฐาตพฺพโต ‘‘อนฺโตอรุเณเยว คมิสฺสามี’’ติ นิยเมตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํฯ ยตฺถ ปน เอวํ นิยเมตุํ สกฺกา, ตตฺถ อนฺตรา อรุเณ อุคฺคเตปิ นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ เภสชฺชตฺถาย คามํ ปวิฏฺฐทหรานํ วิยฯ

อนฺโตสีมายํ คามนฺติ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมุติโต ปจฺฉา ปติฏฺฐาปิตคามํ สนฺธาย วทติ คามญฺจ คามูปจารญฺจ ฐเปตฺวา สมฺมนฺนิตพฺพโตฯ ปวิฏฺฐานนฺติ อาจริยนฺเตวาสิกานํ วิสุํ วิสุํ คตานํ อวิปฺปวาสสีมตฺตา เนว จีวรานิ นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺติ, สอุสฺสาหตาย น นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ อนฺตรามคฺเคติ ธมฺมํ สุตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเคฯ

อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร

จีวรวิปฺปวาสวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม

นวโม ปริจฺเฉโทฯ

10. ภณฺฑปฏิสามนวินิจฺฉยกถา

[53] เอวํ จีวรวิปฺปวาสวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ ภณฺฑปฏิสามนวินิจฺฉยํ กเถตุํ ‘‘ภณฺฑสฺส ปฏิสามน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภฑิตพฺพํ ภาเชตพฺพนฺติ ภณฺฑํ, ภฑิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ วา ภณฺฑํ, ภณฺฑนฺติ ปริภณฺฑนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา ภณฺฑํ, มูลธนํ, ปริกฺขาโร วาฯ วุตฺตญฺหิ อภิธานปฺปทีปิกายํ –

‘‘ภาชนาทิปริกฺขาเร, ภณฺฑํ มูลธเนปิ จา’’ติฯ

ตสฺส ภณฺฑสฺส, ปฏิสามิยเต ปฏิสามนํ, รกฺขณํ โคปนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปเรสํ ภณฺฑสฺส โคปน’’นฺติฯ มาตุ กณฺณปิฬนฺธนํ ตาลปณฺณมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ เตน ปเคว อญฺญาตกานํ สนฺตกนฺติ ทสฺเสติฯ คิหิสนฺตกนฺติ อิมินา ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ สนฺตกํ ปฏิสาเมตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ภณฺฑาคาริกสีเสนาติ เอเตน วิสฺสาสคฺคาหาทินา คเหตฺวา ปฏิสาเมนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสติฯ เตน วกฺขติ ‘‘อตฺตโน อตฺถาย คเหตฺวา ปฏิสาเมตพฺพ’’นฺติฯ