สุทินฺนภาณวารวณฺณนา

[24] วิกฺกายิกภณฺฑสฺส วิกฺกิณนํ อิณทานญฺจ ภณฺฑปฺปโยชนํ นามฯ เอวํ ปโยชิตสฺส มูลสฺส สห วฑฺฒิยา คหณวายาโม อุทฺธาโร นามฯ อสุกทิวเส ทินฺนนฺติอาทินา ปมุฏฺฐสฺส สตุปฺปาทนาทิ สารณํ นามฯ จตุพฺพิธายาติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณานํ วเสน, ภิกฺขุอาทีนํ วา วเสน จตุพฺพิธายฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสีติ เหตุอตฺเถ อยํ ทิสฺวาน-สทฺโท อสมานกตฺตุกตฺตา, ยถา ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหตีติ, เอวมญฺญตฺถาปิ เอวรูเปสุฯ ภพฺพกุลปุตฺโตติ อุปนิสฺสยมตฺตสภาเวน วุตฺตํ, น ปจฺฉิมภวิกตายฯ เตเนวสฺส มาตาทิอกลฺยาณมิตฺตสมาโยเคน กตวีติกฺกมนํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสาเรน อธิคมนฺตราโย ชาโตฯ ปจฺฉิมภวิกานํ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ ลทฺธพฺยากรณานํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตรายํ กาตุํฯ เตเนว องฺคุลิมาลตฺเถราทโย อกุสลํ กตฺวาปิ อธิคมสมฺปนฺนา เอว อเหสุนฺติฯ จริมกจิตฺตนฺติ จุติจิตฺตํฯ สงฺขํ วิย ลิขิตํ ฆํสิตฺวา โธวิตํ สงฺขลิขิตนฺติ อาห โธตอิจฺจาทิฯ อชฺฌาวสตาติ อธิ-สทฺทโยเคน อคารนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติฯ กสายรสรตฺตานิ กาสายานีติ อาห ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติฯ กสายโต นิพฺพตฺตตาย จ หิ รโสปิ ‘‘กสายรโส’’ติ วุจฺจติฯ

[26] ยทา ชานาติ-สทฺโท โพธนตฺโถ น โหติ, ตทา ตสฺส ปโยเค สปฺปิโน ชานาติ มธุโน ชานาตีติอาทีสุ วิย กรณตฺเถ สามิวจนํ สทฺทสตฺถวิทู อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘กิญฺจิ ทุกฺเขน นานุโภสี’’ติฯ เกนจิ ทุกฺเขน นานุโภสีติ อตฺโถ, กิญฺจีติ เอตฺถาปิ หิ กรณตฺเถ สามิวจนสฺส โลโป กโต, เตเนว วกฺขติ ‘‘วิกปฺปทฺวเยปิ ปุริมปทสฺส อุตฺตรปเทน สมานวิภตฺติโลโป ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

ยทา ปน ชานาติ-สทฺโท สรณตฺโถ โหติ, ตทา มาตุ สรตีติอาทีสุ วิย อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺตีติ อาห ‘‘อถ วา กิญฺจิ ทุกฺขํ นสฺสรตีติ อตฺโถ’’ติ, กสฺสจิ ทุกฺขสฺส อนนุภูตตาย นสฺสรตีติ อตฺโถฯ วิกปฺปทฺวเยปีติ อนุภวนสรณตฺถวเสน วุตฺเต ทุติยตติยวิกปฺปทฺวเยฯ ปุริมปทสฺสาติ กิญฺจีติ ปทสฺสฯ อุตฺตรปเทนาติ ทุกฺขสฺสาติปเทนฯ สมานาย สามิวจนภูตาย วิภตฺติยา ‘‘กสฺสจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘กิญฺจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ โลโปติ ทฏฺฐพฺโพฯ มรเณนปิ มยํ เตติ เอตฺถ เตติ ปทสฺส สหตฺเถ กรณวเสนปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ตยา วิโยคํ วา ปาปุณิสฺสามาติ อตฺถนฺตรํ วุตฺตํฯ

[28] คนฺธพฺพา นาม คายนกาฯ นฏา นาม รงฺคนฏาฯ นาฏกา ลงฺฆนกาทโยฯ สุขูปกรเณหิ อตฺตโน ปริจรณํ กโรนฺโต ยสฺมา ลฬนฺโต กีฬนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ลฬาติอาทิ วุตฺตํฯ ทานปฺปทานาทีนีติ เอตฺถ นิจฺจทานํ ทานํ นาม, วิเสสทานํ ปทานํ นาม, อาทิ-สทฺเทน สีลาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ

[30] จุทฺทส ภตฺตานีติ สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ อาคนฺตุกํ คมิกํ คิลานํ คิลานุปฏฺฐากํ วิหาร-ธุร-วารภตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส ภตฺตานิฯ เอตฺถ จ เสนาสนาทิปจฺจยตฺตยนิสฺสิเตสุ อารญฺญกงฺคาทิปธานงฺคานํ คหณวเสน เสสธุตงฺคานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ วชฺชีนนฺติ วชฺชีราชูนํฯ วชฺชีสูติ ชนปทาเปกฺขํ พหุวจนํ, วชฺชีนามเก ชนปเทติ อตฺโถฯ ปญฺจกามคุณาเยว อุปภุญฺชิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต จ อุปโภคปริโภคา, อิตฺถิวตฺถาทีนิ จ ตทุปกรณานีติ อาห ‘‘เยหิ เตส’’นฺติอาทิฯ อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติกตฺตาติ เสสธุตงฺคปริวาริเตน อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติกธุตงฺเคน สมนฺนาคตตฺตา, เตนาห ‘‘สปทานจารํ จริตุกาโม’’ติฯ

[31] โทสาติ รตฺติฯ ตตฺถ อภิวุตฺถํ ปริวุสิตํ อาภิโทสิกํ, อภิโทสํ วา ปจฺจูสกาลํ คโต ปตฺโต อติกฺกนฺโต อาภิโทสิโก, เตนาห เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺส วาติอาทิฯ

[32] อุทกกญฺชิยนฺติ ปานียปริโภชนียอุทกญฺจ ยาคุ จฯ ตถาติ สมุจฺจยตฺเถฯอโนกปฺปนํ อสทฺทหนํ, อมริสนํ อสหนํฯ

[34] ตทฺธิตโลปนฺติ ปิตามหโต อาคตํ ‘‘เปตามห’’นฺติ วตฺตพฺเพ ตทฺธิตปจฺจยนิมิตฺตสฺส เอ-การสฺส โลปํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เยสํ สนฺตกํ ธนํ คหิตํ, เต อิณายิกาฯ ปลิพุทฺโธติ ‘มา คจฺฉ มา ภุญฺชา’ติอาทินา กตาวรโณ, ปีฬิโตติ อตฺโถฯ

[35] อตฺตนาติ สยํฯ สปติโน ธนสามิโน อิทํ สาปเตยฺยํ, ธนํฯ ตเทว วิภโวฯ

[36] ภิชฺชนฺตีติ อคหิตปุพฺพา เอว ภิชฺชนฺติฯ ทินฺนาปิ ปฏิสนฺธีติ ปิตรา ทินฺนํ สุกฺกํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนสฺส สตฺตสฺส ปฏิสนฺธิปิ เตน ทินฺนา นาม โหตีติ วุตฺตํฯ สุกฺกเมว วา อิธ ปฏิสนฺธินิสฺสยตฺตา ‘‘ปฏิสนฺธี’’ติ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘ขิปฺปํ ปติฏฺฐาตี’’ติฯ น หิ ปิตุ สํโยคกฺขเณเยว สตฺตสฺส อุปฺปตฺตินิยโม อตฺถิ สุกฺกเมว ตถา ปติฏฺฐานนิยมโตฯ สุกฺเก ปน ปติฏฺฐิเต ยาว สตฺต ทิวสานิ, อฑฺฒมาสมตฺตํ วา, ตํ คพฺภสณฺฐานสฺส เขตฺตเมว โหติ มาตุ มํสสฺส โลหิตเลสสฺส สพฺพทาปิ วิชฺชมานตฺตาฯ ปุพฺเพปิ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานํ สพฺภาวโต อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเทติ อิมสฺส ปฐมปาราชิกสิกฺขาปเท อฏฺฐปิเตติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เอวรูปนฺติ เอวํ ครุกสภาวํ, ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวตฺถุภูตนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘อวเสเส ปญฺจขุทฺทกาปตฺติกฺขนฺเธ เอว ปญฺญเปสี’’ติฯ ยํ อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธฯ กายวิญฺญตฺติโจปนโตติ กายวิญฺญตฺติยา นิพฺพตฺตจลนโตฯ

เตเนวาติ อวธารเณน ยานิ คพฺภคฺคหณการณานิ นิวตฺติตานิ, ตานิปิ ทสฺเสตุํ กิํ ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุภเยสํ ฉนฺทราควเสน กายสํสคฺโค วุตฺโตฯ อิตฺถิยา เอว ฉนฺทราควเสน นาภิปรามสนํ วิสุํ วุตฺตํฯ สามปณฺฑิตสฺส หิ มาตา ปุตฺตุปฺปตฺติยา สญฺชาตาทรา นาภิปรามสนกาเล กามราคสมากุลจิตฺตา อโหสิ, อิตรถา ปุตฺตุปฺปตฺติยา เอว อสมฺภวโตฯ ‘‘สกฺโก จสฺสา กามราคสมุปฺปตฺตินิมิตฺตานิ อกาสี’’ติปิ วทนฺติ, วตฺถุวเสน วา เอตํ นาภิปรามสนํ กายสํสคฺคโต วิสุํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ มาตงฺคปณฺฑิตสฺส ทิฏฺฐมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิฯ

จณฺฑปชฺโชตมาตุ นาภิยํ วิจฺฉิกา ผริตฺวา คตา, เตน จณฺฑปชฺโชตสฺส นิพฺพตฺติ อโหสีติ อาห เอเตเนว นเยนาติอาทิฯ

อยนฺติ สุทินฺนสฺส ปุราณทุติยิกาฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ อชฺฌาจารํ สนฺธายฯ มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺตีติ อิมินา สุกฺกสฺส สมฺภวํ ทีเปติ, มาตา จ อุตุนี โหตีติ อิมินา โสณิตสฺสฯ คนฺธพฺโพติ ตตฺรุปโค สตฺโต อธิปฺเปโต, คนฺตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, ต-การสฺส เจตฺถ ธ-กาโร กโตฯ อถ วา คนฺธพฺพา นาม รงฺคนฏา, เต วิย ตตฺร ตตฺร ภเวสุ นานาเวสคฺคหณโต อยมฺปิ ‘‘คนฺธพฺโพ’’ติ วุตฺโต, โส มาตาปิตูนํ สนฺนิปาตกฺขณโต ปจฺฉาปิ สตฺตาหพฺภนฺตเร ตตฺร อุปปนฺโน ‘‘ปจฺจุปฏฺฐิโต’’ติ วุตฺโตฯ คพฺภสฺสาติ กลลรูปสหิตสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺสฯ ตญฺหิ อิธ ‘‘คพฺโภ’’ติ อธิปฺเปตํ สา เตน คพฺภํ คณฺหีติอาทีสุ (ปารา. 36) วิยฯ อสฺส ตํ อชฺฌาจารนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปาฬิยํ นิรพฺพุโท วต โภ ภิกฺขุสงฺโฆ นิราทีนโวติ อิมสฺส อนนฺตรํ ตสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆติ อชฺฌาหริตฺวา สุทินฺเนน…เป.… อาทีนโว อุปฺปาทิโตติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อิติหาติ นิปาตสมุทายสฺส เอวนฺติ อิทํ อตฺถภวนํฯ มุหุตฺเตนาติ อิทํ ขเณนาติ ปทสฺส เววจนํฯ ยาว พฺรหฺมโลกา อพฺภุคฺคโตปิ เทวานํ ตาวมหนฺโต สทฺโท เตสํ รูปํ วิย มนุสฺสานํ โคจโร น โหติฯ ตสฺมา ปจฺฉา สุทินฺเนน วุตฺเต เอว ชานิํสูติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[37] มคฺคพฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคปทฏฺฐานํ สิกฺขตฺตยเมว อุปจารโต วุตฺตํ ตสฺเสว ยาวชีวํ จริตพฺพตฺตาฯ อวิปฺผาริโกติ อุทฺเทสาทีสุ อพฺยาวโฏฯ วหจฺฉินฺโนติ ฉินฺนปาโท, ฉินฺนขนฺโธ วาฯ จินฺตยีติ อิมินา ปชฺฌายีติ ปทสฺส กิริยาปทตฺตํ ทสฺเสติฯ เตน ‘‘กิโส อโหสิ…เป.… ปชฺฌายิ จา’’ติ จ-การํ อาเนตฺวา ปาฬิโยชนา กาตพฺพาฯ

[38] คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปาตนํ คณสงฺคณิกา, สาว ปปญฺจา, เตน คณสงฺคณิกาปปญฺเจนฯ ยสฺสาติ เย อสฺสฯ กถาผาสุกาติ วิสฺสาสิกภาเวน ผาสุกกถา, สุขสมฺภาสาติ อตฺโถฯ อุปาทารูปํ ภูตรูปมุเขเนว มนฺทนํ ปีนนญฺจ โหตีติ อาห ปสาทอิจฺจาทิฯ ทานีติ นิปาโต อิธ ปน-สทฺทตฺเถ วตฺตติ ตกฺกาลวาจิโน เอตรหิ-ปทสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตาติ อาห ‘‘โส ปน ตฺว’’นฺติฯ

โน-สทฺโทปิ นุ-สทฺโท วิย ปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ นุ ตฺว’’นฺติฯ ตเมวาติ คิหิภาวปตฺถนาลกฺขณเมวฯ อนภิรติเมวาติ เอว-กาเรน นิวตฺติตาย ปน ตทญฺญาย อนภิรติยา วิชฺชมานตฺตํ ทสฺเสตุํ อธิกุสลานนฺติอาทิ วุตฺตํ, สมถวิปสฺสนา อธิกุสลา นามฯ อิทํ ปนาติอาทิ อุปริ วตฺตพฺพวิเสสทสฺสนํฯ ปริยายวจนมตฺตนฺติ สทฺทตฺถกถนมตฺตํฯ

ตสฺมินฺติ ธมฺเม, เอวํ วิราคาย เทสิเต สตีติ อตฺโถฯ นามาติ ครหายํฯ โลกุตฺตรนิพฺพานนฺติ วิราคายาติอาทินา วุตฺตกิเลสกฺขยนิพฺพานโต วิเสเสติฯ ชาติํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกมาโน เอว มทชนนฏฺเฐน มโทติ มานมโทฯ ‘‘อหํ ปุริโส’’ติ ปวตฺโต มาโน ปุริสมโทฯ ‘‘อสทฺธมฺมเสวนาสมตฺถตํ นิสฺสาย มาโน, ราโค เอว วา ปุริสมโท’’ติ เกจิฯ อาทิ-สทฺเทน พลมทาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เตภูมกวฏฺฏนฺติ ตีสุ ภูมีสุ กมฺมกิเลสวิปากา ปวตฺตนฏฺเฐน วฏฺฏํฯ วิรชฺชตีติ วิคจฺฉติฯ โยนิโยติ อณฺฑชาทโย, ตา ปน ยวนฺติ ตาหิ สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา โหนฺตีติ ‘‘โยนิโย’’ติ วุตฺตาฯ

ญาตตีรณปหานวเสนาติ เอตฺถ ลกฺขณาทิวเสน สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห ญาตปริญฺญา นามฯ กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตา โลกิยวิปสฺสนา ตีรณปริญฺญา นามฯ อริยมคฺโค ปหานปริญฺญา นามฯ อิธ ปน ญาตตีรณกิจฺจานมฺปิ อสมฺโมหโต มคฺคกฺขเณ สิชฺฌนโต อริยมคฺคเมว สนฺธาย ติวิธาปิ ปริญฺญา วุตฺตา, เตเนว ‘‘โลกุตฺตรมคฺโคว กถิโต’’ติ วุตฺตํฯ กาเมสุ ปาตพฺยตานนฺติ วตฺถุกาเมสุ ปาตพฺยตาสงฺขาตานํ สุภาทิอาการานํ ตทาการคาหิกานํ ตณฺหานนฺติ อตฺโถฯ วิสยมุเขน เหตฺถ วิสยิโน คหิตาฯ ตีสุ ฐาเนสูติ ‘‘วิราคาย ธมฺโม เทสิโต…เป.… โน สอุปาทานายา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุฯ

[39] กลิสาสนาโรปนตฺถายาติ โทสาโรปนตฺถายฯ กลีติ โกธสฺส นามํ, ตสฺส สาสนํ กลิสาสนํ, โกธวเสน วุจฺจมานา ครหาฯ อชฺฌาจาโรว วีติกฺกโมฯ สมณกรณานํ ธมฺมานนฺติ สมณภาวกรานํ หิโรตฺตปฺปาทิธมฺมานํฯ ปาฬิยํ กถํ-สทฺทโยเคน น สกฺขิสฺสสีติ อนาคตวจนํ กตํ, ‘‘นาม-สทฺทโยเคนา’’ติปิ วทนฺติฯ

อติวิย ทุกฺขวิปากนฺติ คหฏฺฐานํ นาติสาวชฺชมฺปิ กมฺมํ ปพฺพชิตานํ ภควโต อาณาวีติกฺกมโต เจว สมาทินฺนสิกฺขตฺตยวินาสนโต จ มหาสาวชฺชํ โหตีติ วุตฺตํฯ อุทเก ภวํ โอทกํ, โธวนกิจฺจนฺติ อาห อุทกกิจฺจนฺติอาทิฯ สมาปชฺชิสฺสสีติ อนาคตวจนํ นาม-สทฺทโยเคน กตนฺติ อาห ‘‘นาม-สทฺเทน โยเชตพฺพ’’นฺติฯ ทุพฺภรตาทีนํ เหตุภูโต อสํวโร อิธ ทุพฺภรตาทิ-สทฺเทน วุตฺโต การเณ การิโยปจาเรนาติ อาห ‘‘ทุพฺภรตาทีนํ วตฺถุภูตสฺส อสํวรสฺสา’’ติฯ อตฺตาติ อตฺตภาโวฯ ทุพฺภรตนฺติ อตฺตนา อุปฏฺฐาเกหิ จ ทุกฺเขน ภริตพฺพตํฯ สตฺเตหิ กิเลเสหิ จ สงฺคณนํ สโมธานํ สงฺคณิกาติ อาห คณสงฺคณิกายาติอาทิฯ อฏฺฐกุสีตวตฺถุปาริปูริยาติ เอตฺถ กมฺมํ กาตพฺพนฺติ เอกํ, ตถา อกาสินฺติ, มคฺโค คนฺตพฺโพติ อคมาสินฺติ, นาลตฺถํ โภชนสฺส ปาริปูรินฺติ, อลตฺถนฺติ, อุปฺปนฺโน เม อาพาโธติ, อจิรวุฏฺฐิโต เคลญฺญาติ เอกนฺติ อิมานิ อฏฺฐ กุสีตวตฺถูนิ นามฯ เอตฺถ จ โกสชฺชํ กุสีต-สทฺเทน วุตฺตํฯ วินาปิ หิ ภาวโชตนปจฺจยํ ภาวตฺโถ วิญฺญายติ ยถา ปฏสฺส สุกฺกนฺติฯ สพฺพกิเลสาปจยภูตาย วิวฏฺฏายาติ ราคาทิสพฺพกิเลสานํ อปจยเหตุภูตาย นิพฺพานาย, นิพฺพานตฺถนฺติ อตฺโถฯ สํวรปฺปหานปฏิสํยุตฺตนฺติ สีลสํวราทีหิ ปญฺจหิ สํวเรหิ เจว ตทงฺคปฺปหานาทีหิ ปญฺจหิ ปหาเนหิ จ อุเปตํฯ อสุตฺตนฺต วินิพทฺธนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ ปาฬิสงฺขาตสุตฺตนฺตวเสน อรจิตํ, สงฺคีติกาเรหิ จ อนาโรปิตํ, เตนาห ‘‘ปาฬิวินิมุตฺต’’นฺติฯ เตน จ อฏฺฐกถาสุ ยถานุรูปํ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสติฯ เอวรูปา หิ ปกิณฺณกเทสนา อฏฺฐกถาย มูลํฯ โอกฺกนฺติกธมฺมเทสนา นาม ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปสงฺเค โอตาเรตฺวา โอตาเรตฺวา นานานเยหิ กถิยมานา ธมฺมเทสนา, เตนาห ภควา กิราติอาทิฯ ปฏิกฺขิปนาธิปฺปายาติ ปญฺญตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ ‘‘กิเมเตนา’’ติ มทฺทนจิตฺตาฯ

วุตฺตตฺถวเสนาติ ปติฏฺฐาอธิคมุปายวเสนฯ

สิกฺขาปทวิภงฺเค ยา ตสฺมิํ สมเย กาเมสุมิจฺฉาจารา อารติ วิรตีติอาทินา (วิภ. 706) นิทฺทิฏฺฐวิรติโย เจว, ยา ตสฺมิํ สมเย เจตนา สญฺเจตนาติอาทินา (วิภ. 704) นิทฺทิฏฺฐเจตนา จ, กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส ผสฺโส…เป.… อวิกฺเขโปติอาทินา (วิภ. 705) นิทฺทิฏฺฐผสฺสาทิธมฺมา จ สิกฺขาปทนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺจ อตฺโถ สิกฺขาปทวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโยติ อิทํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ นามกาโยติ นามสมูโห นามปญฺญตฺติเยว, เสสานิปิ ตสฺเสว เววจนานิฯ สิกฺขาโกฏฺฐาโสติ วิรติอาทโย วุตฺตา ตปฺปกาสกญฺจ วจนํฯ

อตฺถวเสติ หิตวิเสเส อานิสํสวิเสเส, เต จ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เหตูติ อาห ‘‘การณวเส’’ติฯ สุขวิหาราภาเว สหชีวนสฺส อภาวโต สหชีวิตาติ สุขวิหาโรว วุตฺโตฯ ทุสฺสีลปุคฺคลาติ นิสฺสีลา ทูสิตสีลา จฯ ปาราชิกสิกฺขาปทปฺปสงฺเค หิ นิสฺสีลา อธิปฺเปตา, เสสสิกฺขาปทปสงฺเค เตหิ เตหิ วีติกฺกเมหิ ขณฺฑฉิทฺทาทิภาวปฺปตฺติยา ทูสิตสีลา อธิปฺเปตาฯ อุภเยนปิ อลชฺชิโนว อิธ ‘‘ทุสฺสีลา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ สพฺพสิกฺขาปทานมฺปิ ทส อตฺถวเส ปฏิจฺเจว ปญฺญตฺตตฺตา อุปริ ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตเนว ‘‘เย มงฺกุตํ…เป.… นิคฺคเหสฺสตี’’ติ สพฺพสิกฺขาปทสาธารณวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ ตตฺถ มงฺกุตนฺติ นิตฺเตชตํ อโธมุขตํฯ ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุฯ วินโยติ โจทนา เจว สารณา จฯ สตฺถุสาสนนฺติ ญตฺติสมฺปทา เจว อนุสาวนสมฺปทา จฯ สนฺทิฏฺฐมานาติ สํสยํ อาปชฺชมานาฯ อุพฺพาฬฺหาติ ปีฬิตาฯ ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสาย หิ อุโปสโถ น ติฏฺฐติ, ปวารณา น ติฏฺฐติ, สงฺฆกมฺมานิ นปฺปวตฺตนฺติ, สามคฺคี น โหตีติ อิมินา อลชฺชีหิ สทฺธิํ อุโปสถาทิสกลสงฺฆกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ ธมฺมปริโภคตฺตาติ ทสฺเสติฯ อุโปสถปวารณานํ นิยตกาลิกตาย จ อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา สงฺฆกมฺมโต วิสุํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ อกิตฺติ ครหาฯ อยโส ปริวารหานิฯ

จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ นาม วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. 356 อาทโย) วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกคมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารญฺญกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส วตฺตานิ, เอตานิ จ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ สพฺพทา จ ยถารหํ จริตพฺพานิฯ ทฺเว อสีติ มหาวตฺตานิ ปน ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว จริตพฺพานิ, น สพฺพทาฯ ตสฺมา วิสุํ คณิตานิฯ

ตานิ ปน ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ (จูฬว. 75) อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป.… น ฉมาย จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตาวสานานิ ฉสฏฺฐิ, ตโต ปรํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิเกน วุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธิํ, มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตจาริเกน, มานตฺตารเหน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (จูฬว. 82) วุตฺตวตฺตานิ ปกตตฺเตน จริตพฺเพหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปญฺจาติ เอกสตฺตติวตฺตานิ จ อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ จ วุตฺตํ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ…เป.… นหาเน ปิฏฺฐิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. 86) อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ, ‘‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’’ติอาทีนิ (จูฬว. 51) จ ทสาติ เอวํ ทฺวาสีติ วตฺตานิ โหนฺติ, เอเตสฺเวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตานิ กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติเยวฯ อญฺญตฺถ ปน อฏฺฐกถาปเทเส อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ อสีติขนฺธกวตฺตานีติ อาคตํฯ อถ วา ปุริเมหิ จุทฺทสวตฺเตหิ อสงฺคหิตานิ วินยาคตานิ สพฺพานิ วตฺตานิ ยถา ทฺวาสีติ วตฺตานิ, อสีติ วตฺตานิ เอว วา โหนฺติ, ตถา สงฺคเหตฺวา ญาตพฺพานิฯ

สํวรวินโยติ สีลสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธปิ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโร, วินยนโต วินโยติ วุจฺจติฯ ปหานวินโยติ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิธมฺปิ ปหานํ, ยสฺมา จาคฏฺเฐน ปหานํ, วินยนฏฺเฐน วินโย, ตสฺมา ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติฯ สมถวินโยติ สตฺต อธิกรณสมถาฯ ปญฺญตฺติวินโยติ สิกฺขาปทเมวฯ ตมฺปิ หิ ภควโต สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาว อนุคฺคหิตํ โหติ ตพฺภาเว เอว ภาวโตฯ สงฺขลิกนยํ กตฺวา ทสกฺขตฺตุํ โยชนญฺจ กตฺวา ยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ปุริมปุริมปทสฺส อนนฺตรปเทเนว โยชิตตฺตา อโยสงฺขลิกสทิสนฺติ ‘‘สงฺขลิกนย’’นฺติ วุตฺตํฯ ทสสุ ปเทสุ เอกเมกํ ปทํ ตทวเสเสหิ นวนวปเทหิ โยชิตตฺตา ‘‘เอเกกปทมูลิก’’นฺติ วุตฺตํฯ

อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ เอตฺถ โย หิ โส ปริวาเร (ปริ. 334) ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสูติ อาทิํกตฺวา ยํ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา, ตํ วินยานุคฺคหายาติ ปริโยสานํ ขณฺฑจกฺกวเสเนว สงฺขลิกนโย วุตฺโต, ตสฺมิํ เอกมูลกนเย อาคตพทฺธจกฺกนเยน ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺฐูติ อิทมฺปิ โยเชตฺวา พทฺธจกฺเก กเต ปุริมปุริมานิ ทส ธมฺมปทานิ, ปจฺฉิมปจฺฉิมานิ ทส อตฺถปทานิ จาติ วีสติ ปทานิ โหนฺติฯ เอกมูลกนเย ปน เอกสฺมิํ วาเร นเวว อตฺถปทานิ ลพฺภนฺติฯ เอวํ ทสหิ วาเรหิ นวุติ อตฺถปทานิ นวุติ ธมฺมปทานิ จ โหนฺติ, ตานิ สงฺขลิกนเย วุตฺเตหิ ทสหิ อตฺถปเทหิ ทสหิ ธมฺมปเทหิ จ สทฺธิํ โยชิตานิ ยถาวุตฺตํ อตฺถสตํ ธมฺมสตญฺจ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปเนตฺถ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ ฏี. ปาราชิกกณฺฑ 2.39) สงฺขลิกนเยปิ เอกมูลกนเยปิ ปจฺเจกํ อตฺถสตสฺส ธมฺมสตสฺส โยชนามุขํ วุตฺตํ, ตํ ตถา สิทฺเธปิ อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ (ปริ. 334) คาถาย น สเมติ ทฺเว อตฺถสตานิ ทฺเว ธมฺมสตานิ จตฺตาริ นิรุตฺติสตานิ อฏฺฐ ญาณสตานีติ วตฺตพฺพโตฯ ตสฺมา อิธ วุตฺตนเยเนว อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ทฺเว จ นิรุตฺติสตานีติ อตฺถโชติกานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตํ, ธมฺมภูตานํ นิรุตฺตีนญฺจ วเสน นิรุตฺติสตนฺติ ทฺเว นิรุตฺติสตานิฯ จตฺตาริ จ ญาณสตานีติ อตฺถสเต ญาณสตํ, ธมฺมสเต ญาณสตํ, ทฺวีสุ นิรุตฺติสเตสุ ทฺเว ญาณสตานีติ จตฺตาริ ญาณสตานิฯ อติเรกานยนตฺโถติ อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถฯ

ปฐมปญฺญตฺติกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

สุทินฺนภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มกฺกฏีวตฺถุกถาวณฺณนา

[40] ปจุรตฺเถ หิ วตฺตมานวจนนฺติ เอกทา ปฏิเสวิตฺวา ปจฺฉา อโนรมิตฺวา ทิวเส ทิวเส เสวนิจฺฉาย วตฺตมานตฺตา เสวนาย อภาวกฺขเณปิ อิห มลฺลา ยุชฺฌนฺตีติอาทีสุ วิย อพฺโพจฺฉินฺนตํ พาหุลฺลวุตฺติตญฺจ อุปาทาย ปฏิเสวตีติ วตฺตมานวจนํ กตนฺติ อตฺโถฯ อาหิณฺฑนฺตาติ วิจรนฺตาฯ