อวเสสา…เป.… ฉนฺทารหาว โหนฺตีติ สงฺฆโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิเต สนฺธาย วุตฺตํฯ อวิชหิตฺวา ฐิตา ปน ฉนฺทารหา น โหนฺติ, เตปิ จตุวคฺคาทิโต อธิกา หตฺถปาสํ วิชหิตฺวาว ฉนฺทารหา โหนฺติฯ ตสฺมา สงฺฆโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิเตเนว ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา ทาตพฺพาฯ

กมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปโลกนกมฺมกถาวณฺณนา

[496] เอตรหิ สเจปิ สามเณโรติอาทีสุ พุทฺธาทีนํ อวณฺณภาสนมฺปิ อกปฺปิยาทิํ กปฺปิยาทิภาเวน ทีปนมฺปิ ทิฏฺฐิวิปตฺติยญฺเญว ปวิสติฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ลทฺธิํ นิสฺสชฺชาเปตพฺโพ’’ติฯ ภิกฺขูนมฺปิ เอเสว นโยฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโกติ พุทฺธวจนาธิปฺปายํ วิปรีตโต คณฺหนฺโต, โส เอว อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตติ จ วุตฺโตฯ เกจิ ปน ‘‘สสฺสตุจฺเฉทานํ อญฺญตรทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหสฺส สามเณรานํ ลิงฺคนาสนาย การณตฺเตน เหฏฺฐา อฏฺฐกถายเมว (มหาว. อฏฺฐ. 108) วุตฺตตฺตา, อิธ จ ทณฺฑกมฺมนาสนาย เอว อธิปฺเปตตฺตาฯ

ตสฺสาปิ ทาตพฺโพติ วิชฺชมานํ มุขราทิภาวํ นิสฺสาย อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวาปิ ปฏิญฺญํ อคฺคเหตฺวาปิ อาปตฺติํ อนาโรเปตฺวาปิ เทสิตายปิ อาปตฺติยา ขุํสนาทิโต อโนรมนฺตสฺส ทาตพฺโพวฯ โอรมนฺตสฺส ปน ขมาเปนฺตสฺส น ทาตพฺโพฯ

พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานนฺติ ขรทณฺฑสฺส อุกฺกฏฺฐทณฺฑสฺส ทานํฯ ตชฺชนียาทิกมฺเม หิ กเต โอวาทานุสาสนิปฺปทานปฏิกฺเขโป นตฺถิฯ ทินฺนพฺรหฺมทณฺเฑ ปน ตสฺมิํ สทฺธิํ ตชฺชนียาทิกมฺมกเตหิ ปฏิกฺขิตฺตมฺปิ กาตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘เนว วตฺตพฺโพ’’ติอาทินา อาลาปสลฺลาปาทิมตฺตสฺสาปิ นกาเรน ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ ตญฺหิ ทิสฺวา ภิกฺขู คีวํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ น กโรนฺติ, เอวํ วิวชฺเชตพฺพํ นิมฺมทนกรณตฺถเมว ตสฺส ทณฺฑสฺส อนุญฺญาตตฺตาฯ เตเนว ฉนฺนตฺเถโรปิ อุกฺเขปนียาทิกมฺมกโตปิ อภายิตฺวา พฺรหฺมทณฺเฑ ทินฺเน ‘‘สงฺเฆนาหํ สพฺพถา วิวชฺชิโต’’ติ มุจฺฉิโต ปปติฯ

โย ปน พฺรหฺมทณฺฑกเตน สทฺธิํ ญตฺวา สํสฏฺโฐ อวิวชฺเชตฺวา วิหรติ, ตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํ อญฺญถา พฺรหฺมทณฺฑวิธานสฺส นิรตฺถกตาปสงฺคโตฯ เตนาติ พฺรหฺมทณฺฑกเตนฯ ยถา ตชฺชนียาทิกมฺมกเตหิ, เอวเมว ตโต อธิกมฺปิ สงฺฆํอาราเธนฺเตน สมฺมาวตฺติตพฺพํฯ ตญฺจ ‘‘โสรโต นิวาตวุตฺตี’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺสิตเมวฯ เตนาห ‘‘สมฺมาวตฺติตฺวา ขมาเปนฺตสฺส พฺรหฺมทณฺโฑ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺโพ’’ติฯ

ยํ ตํ ภควตา อวนฺทิยกมฺมํ อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน ทณฺฑกมฺมํ กาตุ’’นฺติ สามญฺญโต อนุญฺญาตปฺปการํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิเสสโต อนุญฺญาตปฺปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข’’ติอาทิปาฬิ อุทฺธฏาติ เวทิตพฺพํฯ อิมสฺส อปโลกนกมฺมสฺส ฐานํ โหตีติ อปโลกนกมฺมสฺส สามญฺญสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ โหตีติฯ วิเสสพฺยติเรเกน อวิชฺชมานมฺปิ ตทญฺญตฺถ อปฺปวตฺติํ ทสฺเสตุํ วิเสสนิสฺสิตํ วิย โวหรียติฯ ‘‘กมฺมญฺเญว ลกฺขณ’’นฺติ อิมินา โอสารณาทิวเสน คหิตาวเสสานํ สพฺเพสํ อปโลกนกมฺมสฺส สามญฺญลกฺขณวเสน คหิตตฺตา กมฺมญฺเญว ลกฺขณมสฺสาติ กมฺมลกฺขณนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ อิทญฺจ วุตฺตาวเสสานํ กมฺมานํ นิฏฺฐานฏฺฐานํ, สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนานิ วิย วุตฺตาวเสสขนฺธายตนานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘อยํ ปเนตฺถ ปาฬิมุตฺตโกปิ กมฺมลกฺขณวินิจฺฉโย’’ติอาทิ (ปริ. อฏฺฐ. 495-496)ฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริ ญตฺติกมฺมาทีสุปิ กมฺมลกฺขณํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส กรณนฺติ อวนฺทิยกมฺมสฺส กรณวิธานํฯ

‘‘น วนฺทิตพฺโพ’’ติ อิมินา วนฺทนฺติยา ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺเฆน กตํ กติกํ ญตฺวา มทฺทนํ วิย หิ สงฺฆสมฺมุติํ อนาทเรน อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ เอว โหติฯ

ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ ปเนตํ ลพฺภติเยวาติ อวนฺทิยกมฺมสฺส อุปลกฺขณมตฺเตน คหิตตฺตา ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ กมฺมลกฺขณํ ลพฺภติ เอวฯ

สลากทานฏฺฐานํ สลากคฺคํ นามฯ ยาคุภตฺตานํ ภาชนฏฺฐานานิ ยาคคฺคภตฺตคฺคานิ นามฯ เอเตสุปิ หิ ฐาเนสุ สพฺโพ สงฺโฆ อุโปสเถ วิย สนฺนิปติโต, กมฺมญฺจ วคฺคกมฺมํ น โหติ, ‘‘มยเมตํ น ชานิมฺหา’’ติ ปจฺฉา ขิยฺยนฺตาปิ น โหนฺติฯ ขณฺฑสีมาย ปน กเต ขิยฺยนฺติฯ

สงฺฆิกปจฺจยญฺหิ อจฺฉินฺนจีวราทีนํ ทาตุํ อปโลเกนฺเตหิ อุปจารสีมฏฺฐานํ สพฺเพสํ อนุมติํ คเหตฺวาว กาตพฺพํฯ โย ปน วิสภาคปุคฺคโล ธมฺมิกํ อปโลกนํ ปฏิพาหติ, ตํ อุปาเยน พหิอุปจารสีมาคตํ วา กตฺวา ขณฺฑสีมํ วา ปวิสิตฺวา กาตุํ วฏฺฏติฯ

ยํ สนฺธาย ‘‘อปโลกนกมฺมํ กโรตี’’ติ สามญฺญโต ทสฺเสติ, ตํ อปโลกนกมฺมํ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘อจฺฉินฺนจีวรํ’’อิจฺจาทิฯ ยทิ อปโลเกตฺวาว จีวรํ ทาตพฺพํ, กิํ ปน อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสมฺมุติยาติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชนเกน ปนา’’ติอาทิฯ นาฬิ วา อุปฑฺฒนาฬิ วาติ ทิวเส ทิวเส อปโลเกตฺวา ทาตพฺพสฺส ปมาณทสฺสนํฯ เตน ยาปนมตฺตเมว อปโลเกตพฺพํ, น อธิกนฺติ ทสฺเสติฯ เอกทิวสํเยว วาติอาทิ ทสวีสติทิวสานํ เอกสฺมิํ ทิวเสเยว ทาตพฺพปริจฺเฉททสฺสนํ, เตน ยาว ชีวนฺติ วา ยาว โรคา วุฏฺฐหตีติ วา เอวํ อปโลเกตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ อิณปลิโพธนฺติ อิณวตฺถุํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ตญฺจ อิณายิเกหิ ปลิพุทฺธสฺส ลชฺชิเปสลสฺส สาสนุปการกสฺส ปมาณยุตฺตเมว กปฺปิยภณฺฑํ นิยเมตฺวา อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, น ปน สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา มหาอิณํฯ ตาทิสญฺหิ ภิกฺขาจริยวตฺเตน สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน ปริเยสิตฺวา ทาตพฺพํฯ

อุปนิกฺเขปโตติ เจติยปฏิชคฺคนตฺถาย วฑฺฒิยา ปโยเชตฺวา กปฺปิยการเกหิ ฐปิตวตฺถุโตฯ สงฺฆิเกนปีติ น เกวลญฺจ ตตฺรุปฺปาทโต ปจฺจยทายเกหิ จตุปจฺจยตฺถาย สงฺฆสฺส ทินฺนวตฺถุนาปีติ อตฺโถฯ

สงฺฆภตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ มหาทานํ เทนฺเตหิปิ กริยมานํ สงฺฆภตฺตํ วิย กาเรตุํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ยถาสุขํ ปริภุญฺชิตุํ รุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตโน ปริโภคปฺปโหนกํ อปฺปํ วา พหุํ วา คเหตพฺพํ, อธิกํ ปน คเหตุํ น ลภติฯ อุโปสถทิวเสติ นิทสฺสนมตฺตํ, ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ทิวเสปิ กตํ สุกตเมว โหติฯ กโรนฺเตน ‘‘ยํ อิมสฺมิํ วิหาเร อนฺโตสีมาย สงฺฆสนฺตกํ…เป.… ยถาสุขํ ปริภุญฺชิตุํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ เอวํ กติกา กาตพฺพา, ตถา ทฺวีหิ ตีหิปิ ‘‘อายสฺมนฺตานํ รุจฺจตี’’ติ วจนเมว เหตฺถ วิเสโสฯ เตสมฺปีติ รุกฺขานํฯ สา เอว กติกาติ วิสุํ กติกา น กาตพฺพาติ อตฺโถฯ

เตสนฺติ รุกฺขานํฯ สงฺโฆ สามีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมวิหาเรติ ปุริเม ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย กตกติเก วิหาเรฯ ปริเวณานิ กตฺวา ชคฺคนฺตีติ ยตฺถ อรกฺขิยมาเน ผลาผลานิ, รุกฺขา จ วินสฺสนฺติ, ตาทิสํ ฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตตฺถ สงฺฆสฺส กติกา น ปวตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เย ปน รุกฺขา พีชานิ โรเปตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ปฏิชคฺคิตา, เตปิ ทสมภาคํ ทตฺวา โรปเกเหว ปริภุญฺชิตพฺพาฯ เตหีติ ชคฺคเกหิฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิหาเรฯ มูเลติ อาทิกาเล, ปุพฺเพติ อตฺโถฯ ทีฆา กติกาติ อปริจฺฉินฺนกาลา ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย กติกาฯ นิกฺกุกฺกุจฺเจนาติ ‘‘อภาชิตมิท’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อกตฺวาติ อตฺโถฯ ขิยฺยนมตฺตเมเวตนฺติ เตน ขิยฺยเนน พหุํ ขาทนฺตานํ โทโส นตฺถิ อตฺตโน ปริโภคปฺปมาณสฺเสว คหิตตฺตา, ขิยฺยนฺเตปิ อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา ขาทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

คณฺหถาติ น วตฺตพฺพาติ ตถาวุตฺเต เตเนว ภิกฺขุนา ทินฺนํ วิย มญฺเญยฺยุํ, ตํ นิสฺสาย มิจฺฉาชีวสมฺภโว โหตีติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อนุวิจริตฺวา’’ติอาทิฯ อุปฑฺฒภาโคติ เอกภิกฺขุโน ปฏิวีสโต อุปฑฺฒภาโคฯ เทนฺเตน จ ‘‘เอตฺตกํ ทาตุํ สงฺโฆ อนุญฺญาสี’’ติ เอวํ อตฺตานํ ปริโมเจตฺวา ยถา เต สงฺเฆ เอว ปสีทนฺติ, เอวํ วตฺวา ทาตพฺพํฯ

อปจฺจาสีสนฺเตนาติ คิลานคมิกิสฺสราทีนํ อนุญฺญาตปุคฺคลานมฺปิ อตฺตโน สนฺตกํ เทนฺเตน อปจฺจาสีสนฺเตเนว ทาตพฺพํ, อนนุญฺญาตปุคฺคลานํ ปน อปจฺจาสีสนฺเตนาปิ ทาตุํ น วฏฺฏตีติฯ สงฺฆิกเมว ยถากติตาย ทาเปตพฺพํฯ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ ปจฺจยทายกาที สยเมว วิสฺสาเสน คณฺหนฺติ, น วาเรตพฺพา, ลทฺธกปฺปิยนฺติ ตุณฺหี ภวิตพฺพํฯ ปุพฺเพ วุตฺตเมวาติ ‘‘กุทฺโธ หิ โส รุกฺเขปิ ฉินฺเทยฺยา’’ติอาทินา ตุณฺหีภาเว การณํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ เตหิ กตอนตฺถาภาเวปิ การุญฺเญน ตุณฺหี ภวิตุํ วฏฺฏติ, ‘‘คณฺหถา’’ติอาทิ ปน วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ

ครุภณฺฑตฺตา…เป.… น ทาตพฺพนฺติ ชีวรุกฺขานํ อารามฏฺฐานียตฺตา, ทารูนญฺจ เคหสมฺภารานุปคตตฺตา ‘‘สพฺพํ ตฺวเมว คณฺหา’’ติ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ อกตาวาสํ วา กตฺวาติ ปุพฺเพ อวิชฺชมานํ เสนาสนํ กตฺวา ชคฺคิตกาเล ผลวาเร สมฺปตฺเตฯ

อปโลกนกมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา

[498] วิปากทุกฺขสงฺขาตานํ สมฺปรายิกเวรานนฺติ เอตฺถ ปาณาติปาตาทิเวเรน นิพฺพตฺตตฺตา, เวรปฺปตฺติยา เหตุตฺตา จ ‘‘วิปากทุกฺขเวทนา’’ติ วุตฺตาฯ ปาณาติปาตาทิปญฺจเวรวินิมุตฺตานมฺปิ อกุสลานํ เวเรหิ สห เอกโต สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ทสอกุสลกมฺมปถปฺปเภทาน’’นฺติ ปุน วุตฺตํฯ

[499-500] ตํ กมฺมนฺติ ตชฺชนียาทิกมฺมเมว, สตฺตา อาปตฺติกฺขนฺธา ปญฺญตฺตํ นามาติ สมฺพนฺโธฯ อนฺตรา เกนจิ อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเทติ อิมสฺมิํ กปฺเป อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว อมฺหากํ ภควโต อภิสมฺโพธิ, ตาว อนฺตรากาเล กกุสนฺธาทิํ ฐเปตฺวา เกนจิ อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเทติ อตฺโถฯ วินีตกถา สิกฺขาปทนฺติ วินีตวตฺถูนิ เอวฯ ตานิ หิ ตํตํสิกฺขาโกฏฺฐาสานํ ปกาสนโต ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ จ อาปตฺติอนาปตฺตีนํ อนุปญฺญาปนโต ‘‘อนุปญฺญตฺต’’นฺติ จ วุจฺจนฺติฯ

อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สงฺคหวคฺควณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

อิติ มหาวคฺโค, ปญฺญตฺติวคฺโค, สงฺคหวคฺโคติ ตีหิ มหาวคฺเคหิ ปฏิมณฺฑิโต ปริวาโรติ เวทิตพฺโพฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ปริวารวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ