เมนู

สตํ หตฺถีติ คาถาย หตฺถิโน สตสหสฺสานีติ เอวํ ปจฺเจกํ สหสฺส-สทฺเทน โยเชตฺวา อตฺโถ ญาตพฺโพฯ ปทวีติหารสฺสาติ ‘‘พุทฺธํ วนฺทิสฺสามี’’ติ รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส คจฺฉโต เอกปทวีติหารสฺส , ตปฺปจฺจยกุสลผลสฺสาติ อตฺโถฯ ตสฺส โสฬสโม ภาโค กลํ นาม, ตํ โสฬสิํ กลํ ยถาวุตฺตา หตฺถิอาทโย สพฺเพ นาคฺฆนฺติ นารหนฺติ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํฯ อเนกสตสหสฺสภาคมฺปิ นาคฺฆนฺติฯ

อนฺธกาโร อนฺตรธายีติ ปุน พลวปีติยา อาโลเก สมุปฺปนฺเน อนฺตรธายิฯ อาสตฺติโยติ ตณฺหาโยฯ วยกรณนฺติ เทยฺยธมฺมมูลํ นวกมฺมํฯ

[309] ทเทยฺยาติ นวกมฺมํ อธิฏฺฐาตุํ วิหาเร อิสฺสริยํ ทเทยฺยาติ อตฺโถฯ ทินฺโนติ นวกมฺมํ กาตุํ วิหาโร ทินฺโน, วิหาเร นวกมฺมํ ทินฺนนฺติ วา อตฺโถฯ

[313-4] สนฺถาคาเรติ สนฺนิปาตมณฺฑเปฯ โอกาเสติ นิวาโสกาเสฯ อุทฺทิสฺส กตนฺติ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตํฯ คิหิวิกฏนฺติ คิหีหิ กตํ ปญฺญตฺตํ, คิหิสนฺตกนฺติ อตฺโถฯ

วิหารานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสนาสนคฺคาหกถาวณฺณนา

[318] ‘‘ฉมาสจฺจเยน ฉมาสจฺจเยนา’’ติ อิทํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปจฺจยทานกาลปริจฺเฉททสฺสนํ, เอวํ อุปริปิฯ ‘‘ตํ น คาเหตพฺพ’’นฺติ วจนสฺส การณมาห ‘‘ปจฺจเยเนว หิ ต’’นฺติอาทินา, ปจฺจยญฺเญว นิสฺสาย ตตฺถ วสิตฺวา ปฏิชคฺคนา ภวิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

อุพฺภณฺฑิกาติ อุกฺขิตฺตภณฺฑา ภวิสฺสนฺติฯ ทีฆสาลาติ จงฺกมนสาลาฯ มณฺฑลมาโฬติ อุปฏฺฐานสาลาฯ อนุทหตีติ ปีเฬติฯ ‘‘อทาตุํ น ลพฺภตี’’ติ อิมินา สญฺจิจฺจ อททนฺตสฺส ปฏิพาหเน ปวิสนโต ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติฯ

‘‘น โคจรคาโม ฆฏฺเฏตพฺโพ’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘น ตตฺถ มนุสฺสา วตฺตพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิตกฺกํ ฉินฺทิตฺวาติ ‘‘อิมินา นีหาเรน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา นิวาเรตฺวา ปจฺจเย ทสฺสนฺตี’’ติ เอวรูปํ วิตกฺกํ อนุปฺปาเทตฺวาฯ ภณฺฑปฺปฏิจฺฉาทนนฺติ ปฏิจฺฉาทนภณฺฑํฯ สรีรปฺปฏิจฺฉาทนจีวรนฺติ อตฺโถฯ ‘‘สุทฺธจิตฺตตฺตาว อนวชฺช’’นฺติ อิทํ ปุจฺฉิตกฺขเณ การณาจิกฺขนํ สนฺธาย วุตฺตํ น โหติ อสุทฺธจิตฺตสฺสปิ ปุจฺฉิตปญฺหวิสชฺชเน โทสาภาวาฯ เอวํ ปน คเต มํ ปุจฺฉิสฺสนฺตีติสญฺญาย อคมนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปฏิชคฺคิตพฺพานีติ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณสมฺมชฺชนาทีหิ ปฏิชคฺคิตพฺพานิฯ มุทฺทเวทิกายาติ เจติยสฺส หมฺมิยเวทิกาย ฆฏาการสฺส อุปริ จตุรสฺสเวทิกายฯ กสฺมา ปุจฺฉิตพฺพนฺติอาทิ ยโต ปกติยา ลภติฯ ตตฺถาปิ ปุจฺฉนสฺส การณสนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

ปฏิกฺกมฺมาติ วิหารโต อปสกฺกิตฺวาฯ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โยชนทฺวิโยชนนฺตเร โหตี’’ติ อาหฯ อุปนิกฺเขปํ ฐเปตฺวาติ วฑฺฒิยา กหาปณาทิํ ฐเปตฺวา, เขตฺตาทีนิ วา นิยเมตฺวาฯ อิติ สทฺธาเทยฺเยติ เอวํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สทฺธาย ทาตพฺเพ วสฺสาวาสิกลาภวิสเยติ อตฺโถฯ

วตฺถุ ปนาติ ตตฺรุปฺปาเท อุปฺปนฺนรูปิยํ, ตญฺจ ‘‘ตโต จตุปจฺจยํ ปริภุญฺชถา’’ติ ทินฺนเขตฺตาทิโต อุปฺปนฺนตฺตา กปฺปิยการกานํ หตฺเถ ‘‘กปฺปิยภณฺฑํ ปริภุญฺชถา’’ติ ทายเกหิ ทินฺนวตฺถุสทิสํ โหตีติ อาห ‘‘กปฺปิยการกานํ หี’’ติอาทิฯ

สงฺฆสุฏฺฐุตายาติ สงฺฆสฺส หิตายฯ ปุคฺคลวเสนาติ ‘‘ภิกฺขู จีวเรน กิลมนฺตี’’ติ เอวํ ปุคฺคลปรามาสวเสน, น ‘‘สงฺโฆ กิลมตี’’ติ เอวํ สงฺฆปรามาสวเสนฯ

‘‘กปฺปิยภณฺฑวเสนา’’ติ สามญฺญโต วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘จีวรตณฺฑุลาทิวเสเนว จา’’ติ วุตฺตํฯ -กาโร เจตฺถ ปน-สทฺทตฺเถ วตฺตติ, น สมุจฺจยตฺเถติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุคฺคลวเสเนว, กปฺปิยภณฺฑวเสน จ อปโลกนปฺปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปน เอวํ กตฺตพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

จีวรปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวาติ สทฺธาเทยฺยตตฺรุปฺปาทาทิวเสน ตสฺมิํ วสฺสาวาเส ลพฺภมานํ จีวรสงฺขาตํ ปจฺจยํ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ เสนาสนสฺสาติ เสนาสนคฺคาหาปนสฺสฯ

‘‘นวโก วุฑฺฒตรสฺส, วุฑฺโฒ จ นวกสฺสา’’ติ อิทํ เสนาสนคฺคาหสฺส อตฺตนาว อตฺตโน คหณํ อสารุปฺปนฺติ วุตฺตํ, ทฺเว อญฺญมญฺญํ คาเหสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐปิ โสฬสปิ ชเน สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ เอกกมฺมวาจาย สพฺเพปิ เอกโต สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏติฯ นิคฺคหกมฺมเมว หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส น กโรติฯ เตเนว สตฺตสติกกฺขนฺธเก ‘‘อุพฺพาหิกกมฺมสมฺมุติยํ อฏฺฐปิ ชนา เอกโตว สมฺมตาติฯ

อาสนฆรนฺติ ปฏิมาฆรํฯ มคฺโคติ อุปจารสีมพฺภนฺตรคเต คามาภิมุขมคฺเค กตสาลา วุจฺจติฯ เอวํ โปกฺขรณีรุกฺขมูลาทีสุปิฯ

ลภนฺตีติ ตตฺรวาสิโน ภิกฺขู ลภนฺติฯ วิชเฏตฺวาติ ‘‘เอเกกสฺส ปโหนกปฺปมาเณน วิโยเชตฺวาฯ อาวาเสสุ ปกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อิโต อุปฺปนฺนํ อสุกสฺมิํ อสุกสฺมิญฺจ อาวาเส วสนฺตา ปาเปตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ วาจาย อุปสํหริตฺวาฯ ปวิสิตพฺพนฺติ มหาลาเภ ปริเวเณ วสิตฺวาว ลาโภ คเหตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

อยมฺปีติ เอตฺถ โย ปํสุกูลิโก ปจฺจยํ วิสฺสชฺเชติฯ เตเนว วิสฺสฏฺโฐ อยํ จีวรปจฺจโยปีติ โยชนาฯ ปาทมูเล ฐเปตฺวา สาฏกํ เทนฺตีติ ปจฺจยทายกา เทนฺติฯ เอเตน คหฏฺเฐหิ ปาทมูเล ฐเปตฺวา ทินฺนมฺปิ ปํสุกูลิกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ อถ วสฺสาวาสิกํ เทมาติ วทนฺตีติ เอตฺถ ปํสุกูลิกานํ น วฏฺฏตีติ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํฯ วสฺสํวุตฺถภิกฺขูนนฺติ ปํสุกูลิกโต อญฺเญสํ ภิกฺขูนํฯ

อุปนิพนฺธิตฺวา คาหาเปตพฺพนฺติ อิธ รุกฺขาทีสุ วสิตฺวา จีวรํ คณฺหถาติ ปฏิพนฺธํ กตฺวา คาเหตพฺพํฯ

ปาฏิปทอรุณโตติอาทิ วสฺสูปนายิกทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนฺตรามุตฺตกํ ปน ปาฏิปทํ อติกฺกมิตฺวาปิ คาเหตุํ วฏฺฏติฯ นิพทฺธวตฺตํ ฐเปตฺวาติ สชฺฌายมนสิการาทีสุ นิรนฺตรกรณีเยสุ กตฺตพฺพํ กติกวตฺตํ กตฺวาฯ กสาวปริภณฺฑนฺติ กสาวรเสหิ ภูมิปริกมฺมํฯ

ติวิธมฺปีติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธมฺปิฯ โสเธตฺวาติ อาจาราทีสุ อุปปริกฺขิตฺวาฯ เอกจาริกวตฺตนฺติ ภาวนากมฺมํฯ ตญฺหิ คณสงฺคณิกํ ปหาย เอกจาริเกเนว วตฺติตพฺพตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ

ทสวตฺถุกกถา นาม อปฺปิจฺฉกถา, สนฺตุฏฺฐิ, ปวิเวก, อสํสคฺค, วีริยารมฺภ, สีล, สมาธิ, ปญฺญา, วิมุตฺติ, วิมุตฺติญาณทสฺสนกถาติ อิมา ทสฯ

ทนฺตกฏฺฐขาทนวตฺตนฺติ ทนฺตกฏฺฐมาฬเก นิกฺขิตฺเตสุ ทนฺตกฏฺเฐสุ ‘‘ทิวเส ทิวเส เอกเมว ทนฺตกฏฺฐํ คเหตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 1.109) อทินฺนาทาเน ทนฺตโปนกถายํ วุตฺตํ วตฺตํฯ ปตฺตํ วา…เป.… น กเถตพฺพนฺติ ปตฺตคุตฺตตฺถาย วุตฺตํฯ วิสภาคกถาติ ติรจฺฉานกถาฯ ขนฺธกวตฺตนฺติ วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. 365) อาคตํ ปิณฺฑจาริกวตฺตโต อวสิฏฺฐวตฺตํ ตสฺส ‘‘ภิกฺขาจารวตฺต’’นฺติ วิสุํ คหิตตฺตาฯ

อิทานิ ยํ ทายกา ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานํ วสฺสาวาสิกํ เทนฺติ, ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺฉิมวสฺสูปนายิกทิวเส ปนา’’ติ อารทฺธํฯ อาคนฺตุโก สเจ ภิกฺขูติ จีวเร คาหิเต ปจฺฉา อาคโต อาคนฺตุโก ภิกฺขุฯ ปตฺตฏฺฐาเนติ วสฺสคฺเคน ปตฺตฏฺฐาเนฯ ปฐมวสฺสูปคตาติ อาคนฺตุกสฺส อาคมนโต ปุเรตรเมว ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปนายิกาย วสฺสูปคตาฯ ลทฺธํ ลทฺธนฺติ ปุนปฺปุนํ ทายกานํ สนฺติกา อาคตาคตสาฏกํฯ

เนว วสฺสาวาสิกสฺส สามิโนติ ฉินฺนวสฺสตฺตา วุตฺตํฯ ปฐมเมว กติกาย กตตฺตา ‘‘เนว อทาตุํ ลภนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ทาตพฺพํ วาเรนฺตานํ คีวา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เตสเมว ทาตพฺพนฺติ วสฺสูปคเตสุ อลทฺธวสฺสาวาสิกานํ เอกจฺจานเมว ทาตพฺพํฯ

ภตินิวิฏฺฐนฺติ ปานียุปฏฺฐานาทิภติํ กตฺวา ลทฺธํฯ สงฺฆิกํ ปนาติอาทิ เกสญฺจิ วาททสฺสนํฯ ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ กตฺวา คาหิตนฺติ ‘‘ฉินฺนวสฺสานํ วสฺสาวาสิกญฺจ อิทานิ อุปฺปชฺชนกวสฺสาวาสิกญฺจ อิเมสํ ทาตุํ รุจฺจตี’’ติ อนนฺตเร วุตฺตนเยน อปโลกนํ กตฺวา คาหิตํ สงฺเฆน ทินฺนตฺตา วิพฺภนฺโตปิ ลภติฯ ปเคว ฉินฺนวสฺโสฯ ปจฺจยวเสน คาหิตํ ปน เตมาสํ วสิตฺวา คเหตุํ อตฺตนา, ทายเกหิ จ อนุมตตฺตา ภตินิวิฏฺฐมฺปิ ฉินฺนวสฺโสปิ วิพฺภนฺโตปิ น ลภตีติ เกจิ อาจริยา วทนฺติฯ อิทญฺจ ปจฺฉา วุตฺตตฺตา ปมาณํฯ เตเนว วสฺสูปนายิกทิวเส เอว ทายเกหิ ทินฺนวสฺสาวาสิกํ คหิตภิกฺขุโน วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา วาโสว เหฏฺฐา วิหิโต, น ปานียุปฏฺฐานาทิภติกรณวตฺตํฯ

ยทิ หิ ตํ นิวิฏฺฐเมว สิยา, ภติกรณเมว วิธาตพฺพํฯ ตสฺมา วสฺสคฺเคน คาหิตํ ฉินฺนวสฺสาทโย น ลภนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สงฺฆิกํ โหตี’’ติ เอเตน วุตฺถวสฺสานมฺปิ วสฺสาวาสิกภาโค สงฺฆิกโต อโมจิโต เตสํ วิพฺภเมน สงฺฆิโก โหตีติ ทสฺเสติฯ ลภตีติ ‘‘มม ปตฺตภาคํ เอตสฺส เทถา’’ติ ทายเก สมฺปฏิจฺฉาเปนฺเตเนว สงฺฆิกโต วิโยชิตํ โหตีติ วุตฺตํฯ

วรภาคํ สามเณรสฺสาติ ตสฺส ปฐมคาหตฺตา, เถเรน ปุพฺเพ ปฐมภาคสฺส คหิตตฺตา, อิทานิ คยฺหมานสฺส ทุติยภาคตฺตา จ วุตฺตํฯ

เสนาสนคฺคาหกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปนนฺทวตฺถุกถาวณฺณนา

[319] ปาฬิยํ อุภยตฺถ ปริพาหิโรติ กเมน อุภยสฺสปิ มุตฺตตฺตา วุตฺตํ, น สพฺพถา อุภยโต ปริพาหิรตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปจฺฉิเม…เป.… ติฏฺฐตี’’ติฯ

[320] ยํ ติณฺณํ ปโหตีติ มญฺจปีฐวินิมุตฺตํ ยํ อาสนํ ติณฺณํ สุขํ นิสีทิตุํ ปโหติ, อิทํ ปจฺฉิมทีฆาสนํฯ เอตฺถ มญฺจปีฐรหิเตสุ อสมานาสนิกาปิ ตโย นิสีทิตุํ ลภนฺติฯ มญฺจปีเฐสุ ปน ทฺเวฯ อทีฆาสเนสุ มญฺจปีเฐสุ สมานาสนิกา เอว ทฺเว นิสีทิตุํ ลภนฺติ ทุวคฺคสฺเสว อนุญฺญาตตฺตาฯ

หตฺถินโข เหฏฺฐาภาเค เอตสฺส อตฺถีติ หตฺถินโข, ปาสาโทฯ ปาสาทสฺส นโข นาม เหฏฺฐิมภาโค ปาทนขสทิสตฺตา, โส สพฺพทิสาสุ อเนเกหิ หตฺถิรูเปหิ สมลงฺกโต ฐิโตฯ ตสฺสูปริ กโต ปาสาโท หตฺถิกุมฺเภ ปติฏฺฐิโต วิย โหตีติ อาห ‘‘หตฺถิกุมฺเภ ปติฏฺฐิต’’นฺติฯ สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานีติ สงฺฆิกเสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปุคฺคลิกํ ปน สุวณฺณาทิวิจิตฺรํ ภิกฺขุสฺส สมฺปฏิจฺฉิตุเมว น วฏฺฏติ ‘‘น เกนจิ ปริยาเยน ชาตรูปรชตํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 299) วุตฺตตฺตาฯ