เตเนว ปาฬิยํ โอสารณา น วุตฺตา’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘‘ปาฬิยํ น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติอาทินา สมฺมาวตฺตนสฺส วุตฺตตฺตา สมฺมาวตฺติตฺวา ลชฺชิธมฺเม โอกฺกนฺตสฺส โอสารณา อวุตฺตาปิ ตชฺชนียาทีสุ วิย นยโต กมฺมวาจํ โยเชตฺวา โอสารณา กาตพฺพา เอวา’’ติ วทนฺติ, อิทํ ยุตฺตํฯ เตเนว อฏฺฐกถายํ วกฺขติ ‘‘สเจ สีลวา ภวิสฺสติ, วตฺตํ ปริปูเรตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ ลภิสฺสติฯ โน เจ, ตถานาสิตโกว ภวิสฺสตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 238)ฯ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมนฺติ จ อลุตฺตสมาโสเยวฯ เตนาห ‘‘อิทํ หี’’ติ อาทิฯ

สติวินยกถาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อธิกรณกถาวณฺณนา

[215] วิรูปโต วิปริณามฏฺเฐน จิตฺตํ ทุกฺขํ วิปจฺจตีติ อาห ‘‘จิตฺตทุกฺขตฺถํ โวหาโร’’ติอาทิฯ อุปวทนาติ โจทนาฯ ตตฺเถวาติ อนุวทเนฯ

อาทิโต ปฏฺฐาย จ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส วิญฺญาตตฺตาติ วิตฺถารโต อาคตกมฺมวคฺคสฺส อาทิโต ปฏฺฐาย วณฺณนามุเขน วิญฺญาตตฺตา วินิจฺฉโย ภวิสฺสตีติ โยชนาฯ

[216] ปาฬิยํ อชฺฌตฺตํ วาติ อตฺตนิ วา อตฺตโน ปริสาย วาฯ พหิทฺธา วาติ ปรสฺมิํ วา ปรสฺส ปริสาย วาฯ อนวสฺสวายาติ อนุปฺปาทายฯ

[220] ‘‘วิวาทาธิกรณํ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากต’’นฺติ อิทํ ปุจฺฉาวจนํฯ วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลนฺติอาทิ วิสชฺชนํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

[222] สมฺมุติสภาวายปิ อาปตฺติยา การณูปจาเรน อกุสลาพฺยากตภาเวน วุจฺจมาเน กุสลสฺสาปิ อาปตฺติการณตฺตา ตทุปจาเรน ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย , ตถา อวตฺวา ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ เอวํวจนสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ สนฺธายภาสิตวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จายมธิปฺปาโย – ยทิ หิ อาปตฺติ นาม ปรมตฺถธมฺมสภาวา ภเวยฺย, ตทา ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสล’’นฺติอาทิวจนํ ยุชฺเชยฺยฯ ยสฺมา ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทฏฺฐกถาทีสุ ทสฺสิตโทสปฺปสงฺคโต ปรมตฺถสภอาวตา น ยุตฺตา, เอกนฺตสมฺมุติสภาวา เอว สา โหติ, ตสฺมา ‘‘สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติปิ นิปฺปริยายโต น วตฺตพฺพาฯ ยทิ ปน อกุสลอพฺยากตธมฺมสมุฏฺฐิตตฺตเมว อุปาทาย ปริยายโต ‘‘สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตทา กุสลธมฺมสมอุฏฺฐิตตฺตมฺปิ อุปาทาย ปริยายโต ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยฯ ยโต เจตํ วจนํ อาปตฺติยา อกุสลาพฺยากตูปจารารหตฺตสฺส กุสลูปจารานารหตฺตสฺส วิสุํ การณสพฺภาวํ สนฺธาย ภาสิตํ, ตสฺมา ยํ ตํ การณวิเสสํ สนฺธาย อิทํ ภาสิตํ, ตสฺส วเสเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปน โย องฺคปฺปโหนกจิตฺตเมว สนฺธาย อาปตฺติยา อกุสลาทิภาโว วุตฺโต, นาญฺญํ วิเสสการณํ สนฺธายาติ คณฺเหยฺย, ตสฺส คาเห โทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมิํ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปถวีขณนาทิเกติ ปถวีขณนาทินิมิตฺเต ปณฺณตฺติวชฺเชฯ อาปตฺตาธิกรเณ กุสลจิตฺตํ องฺคนฺติ ปณฺณตฺติํ อชานิตฺวา กุสลจิตฺเตน เจติยงฺคณาทีสุ ภูมิโสธนาทิวเสน ปถวีภูตคามวิโกปนาทิกาเล กุสลจิตฺตํ การณํ โหติฯ ตสฺมิํ สตีติ ตสฺมิํ อาปตฺตาธิกรเณ วิชฺชมาเน กุสลจิตฺตสมุฏฺฐิตตฺเตน กุสลโวหารารหาย อาปตฺติยา วิชฺชมานายาติ อธิปฺปาโยฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.222) ปน ‘‘ตสฺมิํ สตี’’ติ อิมสฺส ‘‘ตสฺมิํ กุสลจิตฺเต อาปตฺติภาเวน คหิเต’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ น ยุชฺชติ ‘‘ยสฺมิ’’นฺติ ย-สทฺเทน ปรามฏฺฐสฺเสว อาปตฺตาธิกรณสฺส ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ ปรามสิตพฺพโตฯ

น สกฺกา วตฺตุนฺติ ยทิ สมฺมุติสภาวายปิ อาปตฺติยา อกุสลาทิสมุฏฺฐิตตฺเตน อกุสลาทิโวหาโร กรียติ, ตทา กุสลโวหาโรปิ กตฺตพฺโพติ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, อญฺญถา อกุสลาทิภาโวปิสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา กุสลาทีนํ ติณฺณํ สมาเนปิ อาปตฺติยา องฺคปฺปโหนกตฺเต กุสลโวหาโรว อาปตฺติยา ปฏิกฺขิตฺโต, น อกุสลาทิโวหาโร, ตสฺมา นยิทํ องฺคปฺปโหนกํ จิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ อิทํ อาปตฺติยา สมุฏฺฐาปกตฺเตน องฺคปฺปโหนกํ การณภูตํ จิตฺตมตฺตํ สนฺธาย น วุตฺตํ , อญฺญถา ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ วตฺตพฺพโตติ อธิปฺปาโยฯ เอเตน อาปตฺติยา อกุสลาทิภาโวปิ เกนจิ นิมิตฺเตน ปริยายโตว วุตฺโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติฯ ยถาห ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสลํ, อิตเรหิ อิตร’’นฺติฯ

อิทํ ปนาติอาทีสุ อยํ อธิปฺปาโย – ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ อิทญฺหิ ยํ กิญฺจิ กทาจิ กตฺถจิ การณํ ภวนฺตํ อนิยตการณํ สนฺธาย วุตฺตํ น โหติฯ ยํ ปน สพฺพสิกฺขาปเทสุ อาปตฺติยา การณํ ภวิตุมรหติ, อิทเมว การณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อกุสลญฺหิ ปณฺณตฺติํ ญตฺวา วีติกฺกมนฺตสฺส สพฺพาปตฺติยา การณํ โหติ, โลกวชฺชาปตฺติยา ปน ปณฺณตฺติํ อชานนฺตสฺสปิ การณํ โหติฯ เกวลํ ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺตีสุ กุสลาพฺยากตจิตฺตปวตฺติกฺขเณ เอว อกุสลํ น วตฺตติ, ตทญฺญตฺถ สยเมว ปวตฺตติฯ อพฺยากตํ ปน กายวจีภูตํ กุสลากุสลาทีนํ ปวตฺติกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนสฺส สหเสยฺยาปตฺติยนฺติ สพฺพาปตฺติยา องฺคเมว โหติ ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺฐานานํ กายวาจงฺควิรหิตตฺตาภาวาฯ ตสฺมา อิเมสํ อกุสลาพฺยากตานํ สพฺพาปตฺติมูลกตฺตเมว สนฺธาย อิทํ อาปตฺติยา อกุสลตฺตํ, อพฺยากตตฺตญฺจ วุตฺตํฯ ยตฺถ ปน ปถวีขณนาทีสุ กุสลมฺปิ อาปตฺติยา การณํ โหติ, ตตฺถาปิ อาปตฺติยา ตทุปจาเรน กุสลตฺตโวหาโร อยุตฺโต สาวชฺชานวชฺชานํ เอกตฺตโวหารสฺส วิรุทฺธตฺตาฯ ยทคฺเคน อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธา, ตทคฺเคน การณการิยโวหาโรปิ เนสํ อยุตฺโตฯ ตสฺมา ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กุสลํ อพฺโพหาริกํ, กายวจีทฺวารเมว อาเวณิกํ การณนฺติฯ

ตตฺถ เอกนฺตโต อกุสลเมวาติ อกุสลจิตฺเตน สมุฏฺฐหนโต การณูปจารโต เอวํ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ โลกวชฺเชฯ วิกปฺโป นตฺถีติ สิยา-สทฺทสฺส วิกปฺปนตฺถตํ ทสฺเสติฯ อกุสลํ โหตีติ อกุสลสมุฏฺฐิตาย การณูปจาเรน อกุสลํ โหติฯ

สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชนโต อพฺยากตํ โหตีติ อิตฺถิยาทีหิ สห ปิฏฺฐิปสารณวสปฺปวตฺตกายทฺวารสงฺขาตรูปาพฺยากตวเสเนว อาปชฺชิตพฺพโต การณูปจาเรเนว อาปตฺติ อพฺยากตํ โหติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺตาธิกรเณฯ สญฺจิจฺจาสญฺจิจฺจวเสนาติ ปณฺณตฺติํ ญตฺวา, อญฺญตฺวา จ อาปชฺชนวเสน อิมํ วิกปฺปภาวํ สนฺธาย อกุสลตฺตอพฺยากตตฺตสงฺขาตํ ยถาวุตฺตํ อิมํ วิกปฺปสภาวํ สนฺธาย อิทํ วจนํ วุตฺตํฯ

ยทิ เอวํ อสญฺจิจฺจาปชฺชนปกฺเข กุสเลนาปิ อาปชฺชนโต ตมฺปิ วิกปฺปํ สนฺธาย ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘อจิตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ สมุฏฺฐานวเสน วิภาเวตุํ ‘‘เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺฐานานมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ อจิตฺตกสมุฏฺฐานานํ ‘‘กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ เอเตน สาวชฺชภูตาย อาปตฺติยา การณูปจาเรนาปิ อนวชฺชภูตกุสลโวหาโร อยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ ‘‘น จ ตตฺถา’’ติอาทินา กุสลสฺส อาปตฺติยา การณตฺตํ วิชฺชมานมฺปิ ตถา โวหริตุํ อยุตฺตนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา กายวาจาสงฺขาตํ อพฺยากตสฺเสว การณตฺตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ จลิตปฺปวตฺตานนฺติ จลิตานํ, ปวตฺตานญฺจฯ จลิโต หิ กาโย, ปวตฺตา วาจาฯ เอตฺถ จ กายวาจานมญฺญตรเมว องฺคํฯ ตญฺจ…เป.… อพฺยากตนฺติ เอวํ อพฺยากตสฺส อาปตฺติการณภาเวเนว วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ อิทํ การณูปจาเรน ปริยายโต วุตฺตํ, น นิปฺปริยายโตติ สิชฺฌติฯ

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬว. 3.222) อาปตฺติยา นิปฺปริยายโตว อกุสลาทิสภาวตํ สมตฺเถตุํ พหุํ ปปญฺจิตํ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทฏฺฐกถายเมว ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ เตเนเวตฺถาปิ ‘‘ยํ จิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ โหตี’’ติอาทินา อกุสลจิตฺตสฺสาปิ อาปตฺติยา การณตฺเตน ภินฺนตาว ทสฺสิตาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา ทสฺสิตเมวาติ อิธ น วิตฺถารยิมฺหฯ เอวํ วีติกฺกมโต โย วีติกฺกโมติ เอตฺถ อกุสลจิตฺเตน ญตฺวา วีติกฺกมนฺตสฺส กายวจีวีติกฺกมสมุฏฺฐิตา อาปตฺติวีติกฺกโมติ วุตฺโตฯ เอส นโย อพฺยากตวาเรปิฯ

อธิกรณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อธิกรณวูปสมนสมถกถาทิวณฺณนา

[228] ปาฬิยํ วิวาทาธิกรณํ เอกํ สมถํ อนาคมฺมาติอาทิ ปุจฺฉาฯ สิยาติอาทิ วิสฺสชฺชนํฯ สิยาติสฺส วจนียนฺติ เอเตเนว วูปสมํ สิยาติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ สมฺมุขาวินยสฺมินฺติ สมฺมุขาวินยตฺตสฺมินฺติ ภาวปฺปธาโน นิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ สพฺพวาเรสุฯ ‘‘การโก อุกฺโกเฏตี’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, ยสฺส กสฺสจิ อุกฺโกเฏนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมวฯ อุพฺพาหิกาย ขียนเก ปาจิตฺติยํ น วุตฺตํ ตตฺถ ฉนฺททานสฺส นตฺถิตายฯ

[235] วณฺณาวณฺณาโย กตฺวาติ ขุทฺทกมหนฺเตหิ สญฺญาเณหิ ยุตฺตาโย กตฺวาฯ เตนาห ‘‘นิมิตฺตสญฺญํ อาโรเปตฺวา’’ติฯ

[242] กิจฺจาธิกรณํ …เป.… สมฺมตีติ เอตฺถ สมฺมุขาวินเยน อปโลกนาทิกมฺมํ สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อธิกรณวูปสมนสมถกถาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมถกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ