ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา

[105] โปกฺขรวสฺสนฺติ โปกฺขเร ปทุมคจฺเฉ วิย อเตมิตุกามานํ สรีรโต ปวฏฺฏนกวสฺสํฯ ตสฺมิํ กิร วสฺสนฺเต เตมิตุกามาว เตเมนฺติ, น อิตเรฯ ‘‘ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา คโต นาม นตฺถีติ อตฺตโน สนฺตเก รชฺเช สพฺพมฺปิ สาปเตยฺยํ สยเมว ปริภุญฺชิสฺสตีติ คารเวน สุทฺโธทนมหาราชาปิ น นิมนฺเตสิ, คนฺตฺวา ปน เคเห สกลรตฺติํ มหาทานญฺเจว พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส อาสนปญฺญตฺติฏฺฐานาลงฺการญฺจ สํวิทหนฺโตว วีตินาเมสิฯ

น โกจิ…เป.… ปตฺตํ วา อคฺคเหสีติ ภควา อตฺตโน ปิตุ นิเวสนเมว คมิสฺสตีติสญฺญาย นคฺคเหสิฯ กุลนคเรติ ญาติกุลนฺตเก นคเรฯ ปิณฺฑจาริยวตฺตนฺติ อตฺตโน ญาติคาเมสุปิ สปทานจาริกวตฺตํฯ ภิกฺขาย จาโร จรณํ เอตสฺสาติ ภิกฺขาจาโร, ขตฺติโยฯ

อุตฺติฏฺเฐติ อุตฺติฏฺฐิตฺวา ปเรสํ ฆรทฺวาเร อุทฺทิสฺส ฐตฺวา คเหตพฺพปิณฺเฑฯ นปฺปมชฺเชยฺยาติ นิมนฺตนาทิวเสน ลพฺภมานปณีตโภชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑาย จรณวเสน ตตฺถ นปฺปมชฺเชยฺยฯ ธมฺมนฺติ อเนสนํ ปหาย สปทานํ จรนฺโต ตเมว ภิกฺขาจริยธมฺมํ สุจริตํ จเรยฺยฯ สุขํ เสตีติ จตูหิ อิริยาปเถหิ สุขํ วิหรตีติ อตฺโถฯ

ทุติยคาถายํ น นํ ทุจฺจริตนฺติ เวสิยาทิเภเท อโคจเร จรณวเสน ตํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ทุจฺจริตํ น จ จเรฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิมํ ปน คาถํ สุตฺวาติ นิเวสเน นิสินฺเนน ภควตา ญาติสมาคเม อตฺตโน ปิณฺฑาย จรณํ นิสฺสาย ปวตฺตาย คาถาย วุตฺตํ อิมํ ทุติยคาถํ สุตฺวาฯ

ธมฺมปาลชาตกนฺติอาทีสุ ปน ตโต ปรกาเลสุปิ รญฺโญ ปวตฺติ ปรินิพฺพานํ ปาเปตฺวา ยถาปสงฺควเสน ทสฺเสตุํ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวา’’ติอาทิฯ สิริคพฺภํ คนฺตฺวาติ เอตฺถ ยทิ หิ ภควา ตทเหว คนฺตฺวา น ปสฺเสยฺย, สา หทเยน ผลิเตน มเรยฺยาติ อคมาสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตํ ทิวสเมวาติ ตสฺมิํ ราหุลมาตุทสฺสนทิวเสเยวฯ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สตฺถา กปิลปุรํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสี’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.12 นนฺทตฺเถรวตฺถุ) วุตฺตํฯ เกสวิสฺสชฺชนนฺติ ราชโมฬิพนฺธนตฺถํ กุมารกาเล พนฺธิตสิขาเวณิโมจนํ, ตํ กิร กโรนฺตา มงฺคลํ กโรนฺติฯ สารตฺถทีปนิยํ ปน ‘‘เกสวิสฺสชฺชนนฺติ กุลมริยาทวเสน เกโสโรปน’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.105) วุตฺตํฯ ปฏฺฏพนฺโธติ ‘‘อสุกราชา’’ติ นฬาเฏ สุวณฺณปฏฺฏพนฺธนํฯ อภินวปาสาทปฺปเวสมงฺคลํ ฆรมงฺคลํฯ ฉตฺตุสฺสาปเน มงฺคลํ ฉตฺตมงฺคลํฯ

ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณี ปเรหิ อสาธารเณหิ ปญฺจกลฺยาณาทีหิ สหิตตฺตา สา เอวํ วุตฺตาฯ ตุวฏนฺติ สีฆํฯ อนิจฺฉมานนฺติ มนสา อโรเจนฺตํ, วาจาย ปน ภควตา ‘‘ปพฺพชิสฺสสิ นนฺทา’’ติ วุตฺเต คารเวน ปฏิกฺขิปิตุํ อวิสหนฺโต ‘‘อามา’’ติ อโวจฯ ภควา จ เอเตน เลเสน ปพฺพาเชสิฯ

พฺรหฺมรูปวณฺณนฺติ พฺรหฺมรูปสมานรูปํฯ ตฺยสฺสาติ เต อสฺสฯ นิวตฺเตตุํ น วิสหีติ ‘‘มา นํ นิวตฺตยิตฺถา’’ติ ภควตา วุตฺตตฺตา นาสกฺขิฯ สตฺตวิธํ อริยธนนฺติ –

‘‘สทฺธาธนํ สีลธนํ, หิริโอตฺตปฺปิยํ ธนํ;

สุตธนญฺจ จาโค จ, ปญฺญา เว สตฺตมํ ธน’’นฺติฯ (อ. นิ. 7.5, 6) –

เอวํ วุตฺตํ สตฺตวิธํ อริยธนํฯ อธิมตฺตํ ราหุเลติ ราหุเล ปพฺพชิเต นนฺทปพฺพชฺชาย อุปฺปนฺนทุกฺขโตปิ อธิกตรํ ทุกฺขํ อโหสีติ อตฺโถฯ อิโต ปจฺฉาติ อิโต วุตฺตโสกุปฺปตฺติโต อปรทิวเสสุ อนาคามีนํ ญาติสิเนหปฏิฆจิตฺตุปฺปาทาภาวาฯ ปาฬิยํ ปุตฺตเปมนฺติอาทิ รญฺญา ปุตฺตสิเนหสฺส ติพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปุตฺตสิเนโห หิ อตฺตนา สหชาตปีติเวคสมุฏฺฐิตานํ รูปธมฺมานํ สกลสรีรํ โขเภตฺวา ปวตฺตนวเสน ‘‘ฉวิํ…เป.… อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ติฏฺฐตี’’ติ วุตฺโตฯ อตฺตโน ปิยตราติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติฯ ปุตฺเตติ ราหุลํฯ สทฺทหนฺเตนาติ ตสฺส วจเนน อเวมติเกนาติ อตฺโถฯ วิมติยา สติ อาปตฺติ เอวฯ

ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา

[106] สามเณรสิกฺขาปทาทีสุ ปาฬิยํ สิกฺขาปทานีติ สิกฺขาโกฏฺฐาสาฯ อธิสีลสิกฺขานํ วา อธิคมูปายาฯ ปาโณติ ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺส อติปาตนํ ปพนฺธวเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวา สตฺถาทีหิ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปาตนํ ปาณาติปาโตฯ ปาณวโธติ อตฺโถฯ โส ปน อตฺถโต ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา วธกเจตนาวฯ ตสฺมา ปาณาติปาตา เวรมณิ, เวรเหตุตาย เวรสงฺขาตํ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺมํ มณติ นีหรตีติ วิรติ ‘‘เวรมณี’’ติ วุจฺจติ, วิรมติ เอตายาติ วา ‘‘วิรมณี’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ‘‘เวรมณี’’ติ สมาทานวิรติ วุตฺตาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, เถยฺยเจตนาวฯ อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺฐจริยํ, มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติสมุฏฺฐาปิกา เมถุนเจตนาฯ มุสาติ อภูตวตฺถุ, ตสฺส วาโท อภูตตํ ญตฺวาว ภูตโต วิญฺญาปนเจตนา มุสาวาโทฯ ปิฏฺฐปูวาทินิพฺพตฺตสุรา เจว ปุปฺผาสวาทิเภทํ เมรยญฺจ สุราเมรยํฯ ตเทว มทนียฏฺเฐน มชฺชญฺเจว ปมาทการณฏฺเฐน ปมาทฏฺฐานญฺจ, ตํ ยาย เจตนาย ปิวติ, ตสฺส เอตํ อธิวจนํฯ

อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ อริยานํ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน โภชนนฺติ อิธ สพฺพํ ยาวกาลิกํ วุจฺจติ, ตสฺส อชฺโฌหรณํ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘โภชน’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ วิกาเล โภชนํ อชฺโฌหรณํ วิกาลโภชนํ, วิกาเล วา ยาวกาลิกสฺส โภชนํ อชฺโฌหรณํ วิกาลโภชนนฺติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อตฺถโต วิกาเล ยาวกาลิกอชฺโฌหรณเจตนาวฯ

สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนํ วิสูกทสฺสนํ, นจฺจคีตาทิทสฺสนสวนานญฺเจว วฏฺฏกยุทฺธชูตกีฬาทิสพฺพกีฬานญฺจ นามํฯ ทสฺสนนฺติ เจตฺถ ปญฺจนฺนมฺปิ วิญฺญาณานํ ยถาสกํ วิสยสฺส อาโลจนสภาวตาย ทสฺสน-สทฺเทน สงฺคเหตพฺพตฺตา สวนมฺปิ สงฺคหิตํฯ นจฺจคีตวาทิต-สทฺเทหิ เจตฺถ อตฺตโน นจฺจนคายนาทีนิปิ สงฺคหิตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มาลาติ พทฺธมพทฺธํ วา อนฺตมโส สุตฺตาทิมยมฺปิ อลงฺการตฺถาย ปิฬนฺธิยมานํ ‘‘มาลา’’ตฺเวว วุจฺจติฯ คนฺธนฺติ วาสจุณฺณาทิวิเลปนโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ คนฺธชาตํฯ วิเลปนนฺติ ปิสิตฺวา คหิตํ ฉวิราคกรณญฺเจว คนฺธชาตญฺจฯ ธารณํ นาม ปิฬนฺธนํฯ มณฺฑนํ นาม อูนฏฺฐานปูรณํฯ คนฺธวเสน, ฉวิราควเสน จ สาทิยนํ วิภูสนํ นามฯ