[51] จิรปฏิกาติ จิรกาลโต ปฏฺฐายฯ เกสมิสฺสํ สพฺพํ ปริกฺขารํ อุทเก ปวาเหตฺวาติปิ โยเชตพฺพํฯ อรณิกมณฺฑลุอาทิกา ตาปสปริกฺขารา ขารี นาม, ตํหรณกกาชํ ขาริกาชํ นามฯ อคฺคิหุตมิสฺสนฺติ อคฺคิปูโชปกรณสหิตํฯ

[52-3] อุปสคฺโคติ อุปทฺทโวฯ ‘‘อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานี’’ติ อิทํ นาคทมนาทีนิ ปนฺนรส ปาฏิหาริยานิ วชฺเชตฺวา วุตฺตํ อปฺปกมธิกํ คณนูปคํ น โหตีติฯ

[54] คยายนฺติ คยานามิกาย นทิยา อทูรภวตฺตา คาโม อิตฺถิลิงฺควเสน คยา นาม ชาโต, ตสฺสํฯ คยาสีเสติ เอวํนามเก ปิฏฺฐิปาสาเณฯ

‘‘ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา…เป.… สุขํ วา’’ติอาทินา จกฺขุวิญฺญาณวีถิจิตฺเตสุ โสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาเวทนามุเขน เสสารูปกฺขนฺธานมฺปิ อาทิตฺตตํ ทสฺเสติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ มโนวิญฺญาณนฺติ มโนทฺวารวีถิปอยาปนฺนเมว คหิตํฯ

อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พิมฺพิสารสมาคมกถาวณฺณนา

[55] ยญฺญา อภิวทนฺตีติ ยาคเหตุ อิชฺฌนฺตีติ วทนฺติฯ อุปธีสูติ เอตฺถ ทุกฺขสุขาทีนํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน จตฺตาโร อุปธี กามขนฺธกิเลสอภิสงฺขารูปธีนํ วเสนฯ เตสุ ขนฺธูปธิ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขนฺธูปธีสุ มลนฺติ ญตฺวา’’ติฯ ยญฺญาติ ยญฺญเหตุฯ ยิฏฺเฐติ มหายาเคฯ หุเตติ ทิวเส ทิวเส กตฺตพฺเพ อคฺคิปริจรเณฯ กิํ วกฺขามีติ กถํ วกฺขามิฯ

[57-8] อาสีสนาติ มโนรถาฯ สิงฺคีสุวณฺณนิกฺเขนาติ สิงฺคีสุวณฺณสฺส ราสินาฯ สุวณฺเณสุ หิ ยุตฺติกตํ หีนํฯ

ตโต รสวิทฺธํ เสฏฺฐํ, ตโต อากรุปฺปนฺนํ เสฏฺฐํ, ตโต ยํกิญฺจิ ทิพฺพสุวณฺณํ เสฏฺฐํ , ตตฺราปิ จามีกรํ, ตโต สาตกุมฺภํ, ตโต ชมฺพุนทํ, ตโตปิ สิงฺคีสุวณฺณํ เสฏฺฐํฯ ตสฺส นิกฺขํ นาม ปญฺจสุวณฺณปริมาณํฯ อฏฺฐสุวณฺณาทิเภทํ อเนกวิธมฺปิ วทนฺติฯ ทสสุ อริยวาเสสูติ –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเฐสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญ’’ติ (ที. นิ. 3.348, 360; อ. นิ. 10.19) –

เอวมาคเตสุ ทสสุ อริยวาเสสุฯ ตตฺถ ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ ปญฺจนีวรเณหิ วิปฺปยุตฺตตา วุตฺตาฯ ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ อิฏฺฐาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ โสมนสฺสิตาทิปฏิปกฺขา ฉฬงฺคุเปกฺขา วุตฺตาฯ เอการกฺโขติ อุปฏฺฐิตสติตาฯ สงฺขายเสวนา อธิวาสนา ปริวชฺชนา วิโนทนาสงฺขาตานิ จตฺตาริ อปสฺเสนา นิสฺสยา เอตสฺสาติ จตุราปสฺเสโน, เอเตน จ เต นิสฺสยา ทสฺสิตาฯ ปณุนฺนานิ อปนีตานิ ทิฏฺฐิคติเกหิ ปจฺเจกํ คหิตานิ ทิฏฺฐิสจฺจานิ ยสฺส, โส ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ, เตน โลกิยญาเณน ทิฏฺฐิปฺปหานํ วุตฺตํฯ กาเมสนา ภเวสนาพฺรหฺมจริเยสนาสงฺขาตา เอสนา สมฺมเทว อวยา อนูนา สฏฺฐา นิสฏฺฐา อเนนาติ สมวยสฏฺเฐสโนฯ เอเตน ติณฺณํ เอสนานํ อภาโว วุตฺโตฯ ‘‘อนาวิลสงฺกปฺโป’’ติ อิมินา กามวิตกฺกาทีหิ อนาวิลจิตฺตตาฯ ‘‘ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร’’ติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาโยเคน วิคตทรถตา วุตฺตาฯ ‘‘สุวิมุตฺตจิตฺโต’’ติ อิมินา มคฺโคฯ ‘‘สุวิมุตฺตปญฺโญ’’ติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณญาณมุเขน ผลญาณํ วุตฺตํฯ เอเต หิ อริยา วสนฺติ เอตฺถาติ อริยวาสาติ วุจฺจนฺติ ฯ เต ปน วาสา วุตฺถา วสิตา สมฺปาทิตา เยน, โส วุตฺถวาโส, ภควาฯ ทสพโลติ ทสหิ กายพเลหิ, ญาณพเลหิ จ อุเปโตฯ ยานิ เหตานิ –

‘‘กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.148; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.22; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.10.21; วิภ. อฏฺฐ. 760; อุทา. อฏฺฐ. 75; พุ. ว. อฏฺฐ. 1.39; จูฬนิ. อฏฺฐ. 81; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.44) –

เอวํ วุตฺตานิ ทสหตฺถิกุลานิ ปุริมปุริมโต ทสพลคุโณเปตานิ, เตสุ สพฺพเชฏฺฐานํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลานิ ภควโต กายสฺส ทสพลานิ นามฯ ตญฺจ กาฬาวกสงฺขาตานํ ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสสฺส, มชฺฌิมปุริสานํ ปน ทสนฺนํ โกฏิสหสฺสานญฺจ พลํ โหติ, ตํ ‘‘นารายนสงฺฆาตพล’’นฺติปิ วุจฺจติฯ

ยานิ ปเนตานิ ปาฬิยํ ‘‘อิธ, สาริปุตฺต, ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.148; อ. นิ. 10.21; วิภ. 760; ปฏิ. ม. 2.44) วุตฺตานิ ฐานาฐานญาณพลํ, กมฺมวิปากญาณพลํ, สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาณพลํ, อเนกธาตุนานาธาตุโลกญาณพลํ, สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาญาณพลํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณพลํ, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทานวุฏฺฐานญาณพลํ, ปุพฺเพนิวาสญาณพลํ, ทิพฺพจกฺขุญาณพลํ, อาสวกฺขยญาณพลนฺติ ทสพลญาณานิ, อิมานิ ภควโต ทสพลานิ นามฯ ทสหิ อเสกฺเขหิ องฺเคหีติ อรหตฺตผลสมฺปยุตฺเตหิ ปาฬิยํ ‘‘อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อเสกฺโข สมฺมาสมาธิ, อเสกฺขํ สมฺมาญาณํ, อเสกฺขา สมฺมาวิมุตฺตี’’ติ (ที. นิ. 3.348, 360) เอวํ วุตฺเตหิ ทสหิ อเสกฺขธมฺเมหิ สมนฺนาคโตฯ เอตฺถ จ ทสฺสนฏฺเฐน วุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิ เอว ชานนฏฺเฐน สมฺมาญาณนฺติปิ วุตฺตา, วุตฺตาวเสสา ปน ผลจิตฺตสมฺปยุตฺตา สพฺเพ ผสฺสาทิธมฺมา สมฺมาวิมุตฺตีติ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

พิมฺพิสารสมาคมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

[60] สารีพฺราหฺมณิยา ปุตฺโต สาริปุตฺโตฯ โมคฺคลีพฺราหฺมณิยา ปุตฺโต โมคฺคลฺลาโนฯ ฉนฺนปริพฺพาชกสฺสาติ เสตวตฺเถน หิริโกปีนํ ฉาเทตฺวา วิจรณกปริพฺพาชกสฺส, เตน ‘‘นายํ นคฺคปริพฺพาชโก’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘อุปญฺญาต’’นฺติ อิมสฺส วิวรณํ ญาโต เจวาติฯ ‘‘มคฺค’’นฺติ อิมสฺส วิวรณํ อุปคโต จ มคฺโคติฯ เตน จ อุปญฺญาตนฺติ เอตฺถ ญาต-สทฺโท ญาณปริยาโยฯ มคฺคนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน มคฺโคว วุตฺโตฯ อุปสทฺโท จ อุปคมนตฺโถ มคฺคสทฺเทนปิ สมฺพนฺธิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธนํ นาม อตฺถิเกหิ อุปญฺญาตํ อุปคตญาณญฺเจว โหติ, เตหิ อุปคโต ปฏิปนฺโน มคฺโค จ, ตสฺมา ยํนูนาหํ อนุพนฺเธยฺยนฺติฯ อุปญฺญาตํ นิพฺพานนฺติ อุปปตฺติยา อนุมาเนน ญาตํ นิพฺพานํฯ ‘‘มคฺค’’นฺติ อิมสฺส วิวรณํ มคฺคนฺโตติ, อนุมาเนน ญาตํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนตฺถาย คเวสนฺโตติ อตฺโถฯ

นิโรโธ จ นิโรธูปาโย จ เอกเสเสน นิโรโธติ วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิปาเทนฺโตติ นิคเมนฺโตฯ

อิโต อุตฺตรีติ อิโต มยา ลทฺธโสตาปตฺติโต อุตฺตริ อิตรมคฺคตฺตยํ ยทิปิ นตฺถิ, ตถาปิ เอโส เอว มยา คเวสิโต นิพฺพานธมฺโมติ อตฺโถฯ

[62-3] ตทารมฺมณายาติ นิพฺพานารมฺมณาย โสตาปตฺติผลวิมุตฺติยาฯ เตสํ อายสฺมนฺตานนฺติ สปริสานํ เตสํ ทฺวินฺนํ ปริสานํ ตสฺมิํเยว ขเณ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, อคฺคสาวกา ปน อตฺตโน ญาณกิจฺจสฺส มหนฺตตาย กติปาหจฺจเยนฯ เตนาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ อุสูยนกิริยาย กมฺมภาวํ สนฺธาย ‘‘อุปโยคตฺเถวา’’ติ วุตฺตํฯ

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ