1. มหาขนฺธโก

โพธิกถาวณฺณนา

มหาวคฺเค อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานนฺติ อุภินฺนํ ปาติโมกฺขวิภงฺคานํฯ ยํ ขนฺธกํ สงฺคายิํสูติ สมฺพนฺโธฯ ขนฺธานํ สมูโห, ขนฺธานํ วา ปกาสนโต ขนฺธโกฯ ขนฺธาติ เจตฺถ ปพฺพชฺชาทิจาริตฺตวาริตฺตสิกฺขาปทปญฺญตฺติสมูโห อธิปฺเปโตฯ ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ อตฺถา เยหิ อฏฺฐกถานเยหิ ปกาสิตาติ โยชนาฯ อถ วา เย อตฺถาติ โยเชตพฺพํฯ หิ-สทฺโท เจตฺถ ปทปูรเณ ทฏฺฐพฺโพฯ

[1] วิเสสการณนฺติ ‘‘เยน สมเยน อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เตน สมเยนา’’ติอาทินา วุตฺตการณํ วิย วิเสสการณํ ภุมฺมวจนนิวตฺตนกการณนฺติ อตฺโถฯ เอตสฺสาติ อภิสมฺโพธิโต ปฏฺฐาย สตฺถุ จริยาวิภาวนสฺส วินยปญฺญตฺติยํ กิํ ปโยชนํ? ยทิ วิเสสการณํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ นิทานทสฺสนํ ปโยชนนฺติ โยชนาฯ นิทานนฺติเจตฺถ สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุภูตํ วตฺถุปุคฺคลาทิการณํ อธิปฺเปตํ, น ปญฺญตฺติฏฺฐานเมวฯ เตนาห ‘‘ยา หี’’ติอาทิฯ

อุรุเวลายนฺติ เอตฺถ อุรุ-สทฺโท มหนฺตวาจีฯ เวลา-สทฺโท ตีรปริยาโยฯ อุนฺนตตฺตาทินา เวลา วิย เวลาฯ อุรุ มหนฺตี เวลา อุรุเวลา, ตสฺสํฯ เตนาห ‘‘มหาเวลาย’’นฺติอาทิฯ มริยาทาติ สีลาทิคุณสีมาฯ ปตฺตปุเฏนาติ ตาลาทีนํ ปณฺณปุเฏนฯ

‘‘ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ อนุนาสิกโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปฐมํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติฯ ปฐมนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ

ตสฺมา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สพฺพปฐมํ โพธิรุกฺขมูเล วิหรตีติ โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

ปาฬิยํ อถ โขติ เอตฺถ อถาติ เอตสฺมิํ สมเยติ อตฺโถ อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํฯ สตฺตาหนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค เอตํ อุปโยควจนํฯ อถ โขติ อธิการนฺตรทสฺสเน นิปาโตฯ เตน วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนํ ปหาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมนสิกาเร อธิกตภาวํ ทสฺเสติฯ ปฏิจฺจาติ ปฏิมุขํ คนฺตฺวา, อญฺญมญฺญํ อเปกฺขิตฺวาติ อตฺโถฯ เอเตน การณพหุตา ทสฺสิตาฯ สหิเตติ การิยพหุตาฯ อนุโลมนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ สฺเววาติ โส เอว ปจฺจยากาโรฯ ปุริมนเยน วา วุตฺโตติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต ปจฺจยากาโรฯ ปวตฺติยาติ สํสารปฺปวตฺติยาฯ

ปาฬิยํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติอาทีสุ ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณํ อวิชฺชาฯ โลกิยกุสลากุสลเจตนา สงฺขาราฯ โลกิยวิปากเมว วิญฺญาณํฯ โลกิยเวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ นามํ, ภูตุปาทายเภทํ รูปํฯ ปสาทวิญฺญาณเภทํ สฬายตนํฯ วิปากภูโต สพฺโพ ผสฺโส, เวทนา จฯ ราโค ตณฺหาฯ พลวราโค, ติวิธา จ ทิฏฺฐิ อุปาทานํฯ ภโว ปน ทุวิโธ กมฺมภโว, อุปปตฺติภโว จฯ ตตฺถ กมฺมภโว สาสวกุสลากุสลเจตนาว, อุปปตฺติภโว อุปาทินฺนกกฺขนฺธาฯ เตสํ อุปปตฺติ ชาติฯ ปาโก ชราฯ เภโท มรณํฯ เต เอว นิสฺสาย โสจนํ โสโกฯ กนฺทนํ ปริเทโวฯ ทุกฺขํ กายิกํฯ โทมนสฺสํ เจตสิกํฯ อติวิย โสโก อุปายาโสฯ

ปจฺเจกญฺจ สมฺภวติ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อิมินา นเยนา’’ติอาทิฯ ‘‘ทุกฺขราสิสฺสา’’ติ อิมินา น สตฺตสฺสฯ นาปิ สุภสุขาทีนนฺติ ทสฺเสติฯ

หเวติ พฺยตฺตนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ นิปาโตฯ ‘‘อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสาธกา โพธิปกฺขิยธมฺมา’’ติ อิทํ ปฐมวาเร กิญฺจาปิ ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทินา ปฏิโลมปจฺจยากาโรปิ อาคโต, ตถาปิ ‘‘ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสฺเสว การณตฺเตน วุตฺตนฺติฯ

ยถา เจตฺถ, เอวํ ทุติยวาเรปิ ‘‘ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวที’’ติ คาถาย วุตฺตตฺตา ‘‘ปจฺจยานํ ขยสงฺขาต’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โน กลฺโล ปญฺโหติ อยุตฺโต น พฺยากาตพฺโพ, อวิชฺชมานํ อตฺตานํ สิทฺธํ กตฺวา ‘‘โก ผุสตี’’ติ ตสฺส กิริยาย ปุฏฺฐตฺตา ‘‘โก วญฺฌาปุตฺโต ผุสตี’’ติอาทิ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ โสฬส กงฺขาติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสิํ, กิํ นุ โข อโหสิํ, กถํ นุ โข อโหสิํ, กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสามิ, กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กิํ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) เอวํ อาคตา อตีเต ปญฺจ, อนาคเต ปญฺจ, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉาติ โสฬสวิธา กงฺขาฯ

ตตฺถ กิํ นุ โขติ มนุสฺสเทวาทีสุ, ขตฺติยาทีสุ วา อญฺญตรํ นิสฺสาย กงฺขติฯ กถํ นุ โขติ ปน สณฺฐานาการาทีสุ อิสฺสราทิชนกํ, การณํ วา นิสฺสายฯ กิํ หุตฺวา กิํ อโหสินฺติ จ มนุสฺสาทีสุ ปฐมํ กิํ หุตฺวา ปจฺฉา กิํ อโหสินฺติ กงฺขติฯ อหํ นุ โขสฺมีติอาทิ อิทานิ อตฺตโน วิชฺชมานาวิชฺชมานตํ, สรูปปการาทิกญฺจ กงฺขติฯ วปยนฺตีติ วิอปยนฺติ พฺยปคจฺฉนฺติฯ เตนาห ‘‘อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺตี’’ติฯ

[3] ตสฺส วเสนาติ ตสฺส ปจฺจยาการปชานนสฺส, ปจฺจยกฺขยาธิคมสฺส จ วเสนฯ เอเกกเมว โกฏฺฐาสนฺติ อนุโลมปฏิโลมโต เอเกกเมว โกฏฺฐาสํฯ ปาฏิปทรตฺติยา เอวํ มนสากาสีติ รตฺติยา ตีสุปิ ยาเมสุ เอวํ อิธ ขนฺธกปาฬิยา อาคตนเยน อนุโลมปฏิโลมํเยว มนสากาสิฯ

อชปาลกถาวณฺณนา

[4] ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยนาติ ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส อปคมเนนฯ ตมฺหา สมาธิมฺหาติ อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิมฺหาฯ อนฺตรนฺตรา เอว หิ ปจฺจยาการมนสิกาโรฯ อวเสสกาลํ ปน สพฺพํ ภควา ผลสมาปตฺติยาปิ วีตินาเมสิฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ตมฺหา สมาธิมฺหา’’ติ วุตฺตํฯ รตนจงฺกเมติ ภควโต จิรํ ฐิตสฺส จงฺกมนาธิปฺปายํ ญตฺวา เทวตาหิ มาปิเต รตนจงฺกเมฯ รตนฆรนฺติ ภควโต นิสีทนาธิปฺปายํ ญตฺวา เทวตาหิ มาปิตํ รตนมยํ เคหํฯ

ตตฺราปีติ น เกวลํ รตนฆเรเยวฯ ตตฺราปิ อชปาลนิคฺโรธมูเลปิ อภิธมฺมํ วิจินนฺโต เอว อนฺตรนฺตรา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตติ อตฺโถฯ ตตฺถาปิ หิ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานํ สมฺมสโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปีติสมุฏฺฐิตา ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย รตนฆเร วิย นิจฺฉริํสุ เอวฯ ‘‘หุํหุ’’นฺติ กโรนฺโตติ ‘‘สพฺเพ หีนชาติกา มํ มา อุปคจฺฉนฺตู’’ติ มานวเสน, สมีปํ อุปคเตสุ โกธวเสน จ ‘‘อเปถา’’ติ อธิปฺปายนิจฺฉาริตํ หุํหุํการํ กโรนฺโตฯ

พฺรหฺมญฺญนฺติ พฺราหฺมณตฺตํฯ อนฺตนฺติ นิพฺพานํฯ เทวานํ วา อนฺตนฺติ มคฺคญาณานํ วา อนฺตภูตํ อรหตฺตผลํฯ

มุจลินฺทกถาวณฺณนา

[5] มุจลินฺทมูเลติ เอตฺถ จ มุจลินฺโท วุจฺจติ นีปรุกฺโข, โย ‘‘นิจุโล’’ติปิ วุจฺจติฯ อุปฺปนฺนเมโฆติ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา อุปฺปนฺโน มหาเมโฆฯ วทฺทลิกาติ วุฏฺฐิยา เอว อิตฺถิลิงฺควเสน นามํฯ ยา จ สตฺตาหํ ปวตฺตตฺตา สตฺตาหวทฺทลิกาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สตฺตาหํ อวิจฺฉินฺนวุฏฺฐิกา อโหสี’’ติฯ สีตวาเตน ทูสิตํ ทินเมติสฺสา วทฺทลิกายาติ สีตวาตทุทฺทินีติ อาห ‘‘อุทกผุสิตสมฺมิสฺเสนา’’ติอาทิฯ อุพฺพิทฺธตา นาม ทูรภาเวน อุปฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติฯ อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพติ โชเตตีติ เทโว, อากาโสฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ วิเวกสฺส สุขภาวํ วิทิตฺวาฯ สพฺพโส อสนฺตุฏฺฐิสมุจฺเฉทกตฺตา มคฺคญาณานํ ‘‘จตุมคฺคญาณสนฺโตเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อกุปฺปนภาโวติ อกุชฺฌนสภาโวฯ

ราชายตนกถาวณฺณนา

[6] ปจฺจคฺเฆติ อภินเวฯ อยเมว อตฺโถ ปสตฺโถ, น ปุริโมฯ น หิ พุทฺธา มหคฺฆํ ปตฺตํ ปริภุญฺชนฺติฯ