เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถฯ อนิยมนิทฺเทสวจนนฺติ อตฺตโน อตฺถํ สรูเปน นิยเมตฺวา นิทฺทิสตีติ นิยมนิทฺเทโส, น นิยมนิทฺเทโส อนิยมนิทฺเทโสฯ โสว วุจฺจเต อเนนาติ วจนนฺติ อนิยมนิทฺเทสวจนํฯ ตสฺสาติ เตนาติปทสฺสฯ ปริวิตกฺโกติ ‘‘กตเมสานํ โข พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสี’’ติอาทินา (ปารา. 18) ปวตฺโตฯ ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วาติ เตนาติปทโต เหฏฺฐา วุตฺตปาเฐ วา อุปริ วกฺขมานปาเฐ วาติ อตฺโถฯ อตฺถโต สิทฺเธนาติ สามตฺถิยโต สิทฺเธนฯ ตตฺริทํ มุขมตฺตนิทสฺสนนฺติ ตสฺสา ยถาวุตฺตยุตฺติยา ปริทีปเน อิทํ อุปายมตฺตนิทสฺสนํฯ มุขํ ทฺวารํ อุปาโยติ หิ อตฺถโต เอกํฯ

สมยสทฺโท ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ สมยสทฺทสฺส สมวาโย อตฺโถติ สมฺพนฺโธฯ กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายาติ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตกาโล, สมโย นาม สรีรพลาทิการณสมวาโย, เต อุปาทาย ปฏิจฺจาติ อตฺโถฯ ขโณติ โอกาโสฯ พุทฺธุปฺปาทาทโย หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโสฯ โส เอว สมโยฯ เตเนว ‘‘เอโกวา’’ติ วุตฺตํฯ มหาสมโยติ มหาสมูโหฯ ปวนสฺมินฺติ วนสณฺเฑฯ สมโยปิ โข เต ภทฺทาลีติ เอตฺถ สมโยติ สิกฺขาปทาวิลงฺฆนสฺส เหตุ, โก โส? อตฺตโน วิปฺปฏิปตฺติยา ภควโต ชานนํ, โส สมยสงฺขาโต เหตุ ตสฺสา อปฺปฏิวิทฺโธติ อตฺโถฯ ภควาติอาทิ ตสฺส ปฏิวิชฺฌนาการทสฺสนํฯ อุคฺคหมาโนติ กิญฺจิ กิญฺจิ อุคฺคเหตุํ สมตฺถตาย อุคฺคหมาโน, สุมนปริพฺพาชกสฺเสเวตํ นามํฯ สมยํ ทิฏฺฐิํ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทโก, มลฺลิกาย อาราโมฯ สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรุรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘ตินฺทุกาจีร’’นฺติ จ, เอกาว นิวาสา สาลา เอตฺถาติ ‘‘เอกสาลโก’’ติ จ วุจฺจติฯ อตฺถาภิสมยาติ ยถาวุตฺตสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสฺส อตฺถสฺส หิตสฺส ปฏิลาภโตฯ มานาภิสมยาติ มานปฺปหานาฯ

ปีฬนฏฺโฐติ ปีฬนํ ตํสมงฺคิโน หิํสนํ, อวิปฺผาริกตากรณํ, ปีฬนเมว อตฺโถ ปีฬนฏฺโฐ ฯ สนฺตาโปติ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํฯ วิปริณาโมติ ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพตา อภิสเมตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพติ อภิสมโย, โสว อภิสมยฏฺโฐ, ปีฬนาทีนิฯ

เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท อุทฺธโฏฯ ตตฺถ สงฺคมวเสน ปจฺจยานํ ผลุปฺปาทนํ ปฏิ อยนํ เอกโต ปวตฺติ เอตฺถาติ สมโย, สมวาโยฯ วิวฏฺฏูปนิสฺสยสงฺคเม สติ เอนฺติ เอตฺถ สตฺตา ปวตฺตนฺตีติ สมโย, ขโณฯ สเมติ เอตฺถ สงฺขตธมฺโม, สยํ วา เอติ อาคจฺฉติ วิคจฺฉติ จาติ สมโย, กาโลฯ สเมนฺติ อวยวา เอตสฺมิํ, สยํ วา เตสูติ สมโย, สมูโหฯ ปจฺจยนฺตรสงฺคเม เอติ อาคจฺฉติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมโย, เหตุฯ สญฺญาวเสน วิปลฺลาสโต ธมฺเมสุ เอติ อภินิวิสตีติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ สมีปํ อยนํ อุปคมนํ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมฺมเทว สหิตานํ วาจานํ อยนํ วิคโมติ สมโย, ปหานํฯ สมฺมเทว, สหิตานํ วา สจฺจานํ อยนํ ชานนนฺติ สมโย, ปฏิเวโธฯ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ จ สมยสทฺทสฺส สามญฺเญน อเนกตฺถตา วุตฺตาฯ น หิ เอกสฺมิํ อตฺถวิเสเส วตฺตมาโน สทฺโท ตทญฺเญปิ วตฺตติฯ ตสฺมา อตฺถา วิย ตํตํวาจกา สมยสทฺทาปิ ภินฺนา เอวาติ คเหตพฺพาฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเรสุฯ

ตตฺถ ตถาติ เตสุ สุตฺตาภิธมฺเมสุ อุปโยคภุมฺมวจเนหิฯ อิธาติ วินเย, อญฺญถาติ กรณวจเนนฯ อจฺจนฺตเมวาติ นิรนฺตรเมวฯ ภาโว นาม กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรูปลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, ยถา อุทเย สติ จนฺเท ชาโต ราชปุตฺโตติฯ อธิกรณญฺหีติอาทิ อภิธมฺเม สมยสทฺโท กาลสมูหขณสมวายเหตุสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, น วินเย วิย กาเล เอว, เตสุ จ กาลสมูหตฺถา ทฺเว ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ อธิกรณภาเวน นิทฺทิสิตุํ ยุตฺตาฯ

ขณสมวายเหตุอตฺถา ปน ตโยปิ อตฺตโน ภาเวน ผสฺสาทีนํ ภาวสฺส อุปลกฺขณภาเวน นิทฺทิสิตุํ ยุตฺตาติ วิภาวนมุเขน ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺมิญฺหิ กาเล, ธมฺมสมูเห วา สมเย อธิกรณภูเต กุสลํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิญฺเญว กาเล, ธมฺมสมูเห วา สมเย ผสฺสาทโย โหนฺตีติ เอวํ อธิกรณตฺถโยชนา, ยสฺมิํ ปน ขเณ, สมวาเย เหตุมฺหิ วา สมเย สติ วิชฺชมาเน กุสลํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิญฺเญว ขณาทิมฺหิ สมเยปิ วิชฺชมาเน ผสฺสาทโย โหนฺตีติ ภาเวนภาวลกฺขณตฺถโยชนา จ เวทิตพฺพาฯ

โหติ เจตฺถาติ เอตฺถ ยถาวุตฺตอตฺถวิสเย สงฺคหคาถา โหติฯ อญฺญตฺราติ สุตฺตาภิธมฺเมสุฯ อภิลาปมตฺตเภโทติ เทสนาวิลาสโต สทฺทมตฺเตเนว เภโท, น อตฺถโตฯ

อวิเสเสนาติ สามญฺเญนฯ อิริยาปโถติอาทีสุ อิริยาย สพฺพทฺวาริกกิริยาย ปโถ ปวตฺตนฏฺฐานํ ตพฺพินิมุตฺตกมฺมสฺส อภาวาติ ฐานาทโย อิริยาปโถ, โสว วิหาโรฯ พฺรหฺมภูตา เสฏฺฐภูตา ปรหิตจิตฺตาทิวสปฺปวตฺติโต เมตฺตาทโย พฺรหฺมวิหาโร นามฯ ตทวเสสา ปน มหคฺคตา สพฺพนีวรณวิคมนาทิสิทฺเธน โชตนาทิอตฺเถน ทิพฺพวิหาโร นามฯ พฺรหฺมวิหารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา เมตฺตาทโย อิธ อสงฺคหิตาฯ อริยานเมว วิหาโรติ ผลสมาปตฺติโย อริยวิหาโร นามฯ

รุกฺขาทิมูเลเยว มูลสทฺทสฺส นิรุฬฺหภาวํ ทสฺเสตุํ อปเรน มูลสทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘มูลมูเล’’ติ วุตฺตํ, ยถา ทุกฺขทุกฺขนฺติ (วิภ. อฏฺฐ. 190)ฯ โลภาทีนํ โทสมูลาทิจิตฺตาสาธารณตฺตา ‘‘อสาธารณเหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สิยาติ ตตฺถ เวรญฺชายนฺติอาทีสุ ปเทสุ กสฺสจิ โจทนา สิยาติ อตฺโถฯ อุภยถา นิทานกิตฺตนสฺส ปน กิํ ปโยชนนฺติ? อาห โคจรคามนิทสฺสนตฺถนฺติอาทิฯ ตตฺถ อสฺสาติ ภควโตฯ

กิลโมว กิลมโถ, อตฺตโน อตฺตภาวสฺส กิลมโถ อตฺตกิลมโถ, ตสฺส อนุ อนุ โยโค ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนํ อตฺตกิลมถานุโยโคฯ

วตฺถุกามารมฺมเณ สุเข สมฺปโยควเสน ลีนา ยุตฺตา, กามตณฺหา , ตํสหจริเต กาเม สุเข วา อารมฺมณภูเต อลฺลีนา ปวตฺตตีติ กามสุขลฺลิกา ตณฺหา, ตสฺสา กามสุขลฺลิกาย อนุ อนุ โยโค กามสุขลฺลิกานุโยโคฯ โลเก สํวฑฺฒภาวนฺติ อามิโสปโภเคน สํวฑฺฒิตภาวํฯ อุปฺปชฺชมาโน พหุชนหิตาทิอตฺถาเยว อุปฺปชฺชตีติ โยชนาฯ

ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตตฺตา สงฺโฆติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ทิฏฺฐีติอาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘ยายํ ทิฏฺฐิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324, 356; ม. นิ. 1.492; 3.54; อ. นิ. 6.12; ปริ. 274) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺฐิยาฯ ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ…เป.… สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324, 356; ม. นิ. 1.492; 3.54; อ. นิ. 6.12; ปริ. 274) เอวํ วุตฺตานญฺจ สีลานํ สามญฺญสงฺขาเตน สงฺฆาโต สงฺฆฏิโต สมณคโณ, เตนาติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาตสงฺฆาเตนา’’ติ วา ปาเฐเนตฺถ ภวิตพฺพํ, ตสฺส ทิฏฺฐิสีลสามญฺญภูเตน สํหนเนน สงฺฆาโต สมณคโณ, เตนาติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ ปาเฐ สทฺทโต อตฺโถ ยุตฺตตโร โหติฯ อสฺสาติ มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺสฯ

พฺรหฺมํ อณตีติ เอตฺถ พฺรหฺม-สทฺเทน เวโท วุจฺจติ, โส มนฺตพฺรหฺมกปฺปวเสน ติวิโธฯ ตตฺถ อิรุเวทาทโย ตโย เวทา มนฺตา, เต จ ปธานา, อิตเร ปน สนฺนิสฺสิตา, เตน ปธานสฺเสว คหณํฯ มนฺเต สชฺฌายตีติ อิรุเวทาทิเก มนฺตสตฺเถ สชฺฌายตีติ อตฺโถฯ อิรุเวทาทโย หิ คุตฺตภาสิตพฺพตาย ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, สมิตปาปตฺตา สมโณ’’ติ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ อุทาหรณทฺวเยน วิภาเวตุํ วุตฺตญฺเหตนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ ‘สมโณ’ติ ปวุจฺจตี’’ติ หิ อิทํ วจนํ คเหตฺวา ‘‘สมิตปาปตฺตา ‘สมโณ’ติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, พาหิตปาโปติ อิทํ ปน อญฺญสฺมิํ คาถาพนฺเธ วุตฺตวจนํฯ ยถาภุจฺจคุณาธิคตนฺติ ยถาภูตคุณาธิคตํฯ สกิญฺจโนติ สโทโสฯ

โคตฺตวเสนาติ เอตฺถ คํ ตายตีติ โคตฺตํ, โค-สทฺเทน เจตฺถ อภิธานํ พุทฺธิ จ วุจฺจติฯ

เกนจิ ปาริชุญฺเญนาติ ญาติปาริชุญฺญาทินา เกนจิ ปาริชุญฺเญน , ปริหานิยาติ อตฺโถฯ ตโต ปรนฺติ เวรญฺชายนฺติอาทิวจนํฯ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อิตฺถํ อิมํ ปการํ ภูโต อาปนฺโนติ อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, โสเยวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถฯ อถ วา ‘‘อิตฺถํ เอวํปกาโร ภูโต ชาโต’’ติ เอวํ กถนตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ, ตสฺมิํ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปฺปการสฺส ทีปนโต, เตน โยคโต ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมนฺติ อิทํ อุปโยควจนํ สามิอตฺเถปิ สมาเน อิตฺถมฺภูตาขฺยานทีปนโต ‘‘อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ’’ติ วุตฺตํ, เตเนวาห ‘‘ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภีติ เอตฺถ อภิสทฺทโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ อภิ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อุคฺคโตติ อภิสทฺทโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนนฺติฯ สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภีติ เอตฺถ หิ ‘‘เทวทตฺโต มาตรมภิ มาตริ วิสเย มาตุยา วา สาธู’’ติ เอวํ อธิกรณตฺเถ วา สามิอตฺเถ วา ภุมฺมวจนสฺส สามิวจนสฺส วา ปสงฺเค อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตเกน อภิสทฺเทน โยเค อุปโยควจนํ กตํ, ยถา เจตฺถ เทวทตฺโต มาตุวิสเย มาตุสมฺพนฺธี วา โส วุตฺตปฺปการปฺปตฺโตติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ, เอวมิธาปิ โภโต โคตมสฺส สมฺพนฺธี กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปการปฺปตฺโตติ อยมตฺโถ วิญฺญายติฯ ตตฺถ หิ เทวทตฺตคฺคหณํ วิย อิธ กิตฺติสทฺทคฺคหณํ, ตตฺถ มาตรนฺติ วจนํ วิย อิธ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมนฺติ วจนํ, ตตฺถ สาธุสทฺทคฺคหณํ วิย อิธ อุคฺคตสทฺทคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติภูโต สทฺโท, น เกวโลติ ทสฺสนตฺถํ วิเสสิตนฺติ อาห ‘‘กิตฺติ เอวา’’ติฯ ตโต กิตฺตีติ ถุติ, ตสฺสา ปกาสโก สทฺโท กิตฺติสทฺโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุติโฆโส วา’’ติ วุตฺตํฯ

โส ภควาติ เอตฺถ โสติ ปสิทฺธิยํ, โย โส สมตฺติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ กมฺเปนฺโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, โส โลเก อติปากโฏติ ‘‘โส ภควา’’ติ วุตฺตํฯ ภควาติ จ อิทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํ, น คุณกิตฺตนํฯ ปรโต ปน ภควาติ คุณกิตฺตนเมวฯ อิมินา จ อิมินา จาติ เอเตน อรหนฺติอาทิปทานํ ปจฺเจกํ อเนกคุณคณํ ปฏิจฺจ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ

สุวิทูรวิทูเรติ ทฺวีหิ สทฺเทหิ อติวิย ทูเรติ ทสฺเสติ, สุวิทูรตา เอว หิ วิทูรตาฯ สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อิมินา ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺเสติ เตสํ วาสนาย อปฺปหีนตฺตา, วาสนา จ นาม นิกฺกิเลสสฺสาปิ สกลเญยฺยานวโพธาทิทฺวารตฺตยปฺปโยควิคุณตาเหตุภูโต กิเลสนิหิโต อากาโร จิรนิคฬิตปาทานํ นิคฬโมกฺเขปิ สงฺกุจิตตาคมนเหตุโก นิคฬนิหิโต อากาโร วิยฯ ยาย ปิลินฺทวจฺฉาทีนํ วสลโวหาราทิวิคุณตา โหติ, อยํ วาสนาติ คเหตพฺพาฯ อารกาติ เอตฺถ อาการสฺส รสฺสตฺตํ ก-การสฺส จ ห-การํ สานุสฺสรํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อรห’’นฺติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เอวํ อุปริปิ ยถารหํ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ยญฺเจตํ สํสารจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปุญฺญาทีติ อาทิ-สทฺเทน อปุญฺญาภิสงฺขารอาเนญฺชาภิสงฺขาเร สงฺคณฺหาติฯ อาสวา เอว อวิชฺชาทีนํ การณตฺตา สมุทโยติ อาห ‘‘อาสวสมุทยมเยนา’’ติฯ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) หิ วุตฺตํฯ วิปากกฏตฺตารูปปฺปเภโท ติภโว เอว รโถ, ตสฺมิํ ติภวรเถฯ สํสารจกฺกนฺติ ยถาวุตฺตกิเลสกมฺมวิปากสมุทโยฯ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.618; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.60; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.199; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทส; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.523; อุทา. อฏฺฐ. 39; อิติวุ. อฏฺฐ. 14, 58; เถรคา. อฏฺฐ. 1.67, 99; พุ. วํ. อฏฺฐ. 58; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.117; จูฬนิ. อฏฺฐ. 6) –

เอวํ วุตฺโต สํสาโรว จกฺกํ วิย ปริพฺภมนโต จกฺกํ, ตสฺส จกฺกสฺส สพฺเพ อรา หตาติ สมฺพนฺโธฯ อเนนาติ ภควตาฯ

โพธีติ ญาณํ, ตํ เอตฺถ มณฺฑํ ปสนฺนํ ชาตนฺติ โพธิมณฺโฑฯ กมฺมกฺขยกรํ ญาณผรสุนฺติ อรหตฺตมคฺคญาณํ วุตฺตํ, ตํ ฉินฺทิตพฺพํ อภิสงฺขารสงฺขาตํ กมฺมํ ปริจฺฉินฺทตีติ ทสฺเสตุํ กมฺมกฺขยกรวิเสสนวิสิฏฺฐํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ กติปยงฺเคหิ สํสารจกฺกํ ตทวเสสงฺเคหิ ผลภูตนามรูปธมฺเมหิ ติภวรถญฺจ ตสฺมิํ รเถ โยชิตสํสารจกฺการานํ หนนปฺปการญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺเพหิปิ ทฺวาทสหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคหิ รถวิรหิตเมว เกวลํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส อรฆาตนปฺปการเภทญฺจ ทสฺเสตุํ อถวาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนมตคฺคนฺติ อนุ อนุ อมตคฺคํ, สพฺพถา อนุคจฺฉนฺเตหิปิ อวิญฺญาตโกฏิกนฺติ อตฺโถฯ อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริโยสานตฺตาติ อิทํ สงฺขาราทีนํ ทสนฺนํ อรภาเวน เอกตฺตํ สมาโรเปตฺวาติ วุตฺตํฯ น หิ เตสํ ปจฺเจกํ อวิชฺชามูลกตา ชรามรณปริโยสานตา จ อตฺถิ ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬิยํ อวุตฺตตฺตาฯ อถ วา เตสมฺปิ ยถารหํ อตฺถโต อวิชฺชามูลกตฺตํ, อตฺตโน อตฺตโน ลกฺขณภูตขณิกชรามรณวเสน ตปฺปริโยสานตญฺจ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวญฺจ เตสํ ปจฺเจกํ อรภาโว สิทฺโธ โหติฯ

เอวํ สพฺพาการํ สํสารจกฺกเมว ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยน ญาเณน อิมสฺส สํสารจกฺกสฺส อรานํ เฉโท ภควโต สิทฺโธ, ตสฺส ธมฺมฏฺฐิติญาณสฺส ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 4; 1.45) มาติกา วุตฺตตฺตา ภวจกฺกาวยเวสุ อวิชฺชาทีสุ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา ปริคฺคหวเสน ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา ปรโต ตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺเตน เอวมยํ อวิชฺชาเหตูติอาทิเกน ปฏิสมฺภิทาปาฬิสหิเตน (ปฏิ. ม. 1.45) ปาเฐน สรูปโต ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตสฺส จ เตสุเยว อวิชฺชาทีสุ จตุสงฺเขปาทิวเสน ปวตฺติวิภาคญฺจ ทสฺเสตฺวา ตโต ปรํ อิติ ภควาติอาทิปาเฐน ภควโต เตน ธมฺมฏฺฐิติญาเณน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส สพฺพาการโต ปฏิวิทฺธภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน อิมินา ธมฺมฏฺฐิติญาเณนาติอาทินา ภควโต เตน ญาเณน สํสารจกฺการานํ วิทฺธํสิตภาวํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณํ อวิชฺชาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ติณฺณํ อายตนานนฺติ จกฺขุโสตมนายตนานํ ติณฺณํฯ เอส นโย ติณฺณํ ผสฺสานนฺติอาทีสุปิฯ รูปตณฺหาทิวเสน ฉ ตณฺหากายา เอว เวทิตพฺพาฯ

สคฺคสมฺปตฺตินฺติ กามสุคตีสุ สมฺปตฺติํฯ ตเถวาติ กามุปาทานปจฺจยา เอวฯ พฺรหฺมโลกสมฺปตฺตินฺติ รูปีพฺรหฺมโลกสมฺปตฺติํฯ เตภูมกธมฺมวิสยสฺส สพฺพสฺสาปิ ราคสฺส กิเลสกามภาวโต ภวราโคปิ กามุปาทานเมวาติ อาห ‘‘กามุปาทานปจฺจยาเยว เมตฺตํ ภาเวตี’’ติฯ เสสุปาทานมูลิกาสุปีติ ทิฏฺฐุปาทานสีลพฺพตุปาทานอตฺตวาทุปาทานมูลิกาสุปิ โยชนาสุฯ ตตฺรายํ โยชนานโย – อิเธกจฺโจ ‘‘นตฺถิ ปรโลโก อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา’’ติ (ที. นิ. 1.85-86 อตฺถโต สมานํ) ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, โส ทิฏฺฐุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทินา, อปโร ‘‘อสุกสฺมิํ ภเว อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ทิฏฺฐิํ คเหตฺวา กามรูปารูปภวูปปตฺติยา ตํ ตํ กุสลํ กโรตีติอาทินา จ ทิฏฺฐุปาทานมูลิกา โยชนา, อิมินาว นเยน อตฺตวาทุปาทานมูลิกา โยชนา เวทิตพฺพาฯ อปโร ‘‘สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี’’ติ อสุทฺธิมคฺคํ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปรามสนฺโต สีลพฺพตุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทินา สพฺพภเวสุ สีลพฺพตุปาทานมูลิกา โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ ยสฺส สํสารจกฺการานํ ฆาตนสมตฺถสฺส ธมฺมฏฺฐิติญาณสฺส อวิชฺชาทิปจฺจยปอคฺคหาการํ ทสฺเสตุํ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหตีติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว ทสฺสิโต, ตเมว ญาณํ อวิชฺชาทีสุ ปวตฺติอากาเรน สทฺธิํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ อาเนตฺวา นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต เอวมยนฺติอาทิมาหฯ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘อิทานิ ยฺวายํ สํสารจกฺกํ ทสฺเสนฺเตน กามภเว อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหตีติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว ทสฺสิโต, ตเมว ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ อาเนตฺวา นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต เอวมยนฺติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํฯ สารตฺถทีปนิยา วินยฏีกายปิ อยเมว ปาโฐ ลิขิโตฯ ตตฺถ จ กามภเว จ อวิชฺชาติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว สํสารจกฺกํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺโต น โหติ ตสฺส จ อวิชฺชา นาภิ, มูลตฺตาติอาทินา ปุพฺเพว ทสฺสิตตฺตา อุปริ จกฺกรูปโต ปโยคตฺเตน อุปสํหาราภาวา จฯ

‘‘อปิ จ ตเมว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต’’ติ จ วุตฺตํ, น เจตฺถ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว นิคมนวเสน ปธานตฺเตน ทสฺสิโต, อถ โข ปจฺจยปริคฺคหวสปฺปวตฺตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณเมว ยถาวุตฺตปจฺจยปริคฺคหาการสฺส นิคมนวเสน ทสฺสิตํฯ ตถา หิ ‘‘เอวมยํ อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา, อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํฯ อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ…เป.… ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.46) ธมฺมฏฺฐิติญาณเมว ปธานตฺเตน ทสฺสิตํฯ ‘‘อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติอาทิ ปน ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 4; 1.45) วุจฺจมานตฺตา ตสฺส ปจฺจยปริคฺคหาการปริทีปนตฺถํ วิสยตฺเตน วุตฺตํ, น ปธานตฺเตนฯ

อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – เอวนฺติ อนนฺตเร วุตฺตนเยน อยํ อวิชฺชา สงฺขารานํ เหตุ, สงฺขารา จ เตน เหตุนา สมุปฺปนฺนาฯ อุโภเปเตติ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา ปรปริกปฺปิตปกติอิสฺสราทิ วิย อเหตุกา นิจฺจา ธุวา น โหติ, อถ โข ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) วจนโต สยมฺปิ สเหตุกา สงฺขตา อนิจฺจาเยว โหติ, ตสฺมา อุโภเปเต อวิชฺชาสงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนาเยวฯ อิตีติ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน ปจฺจยปริคฺคณฺหเน ยา ปญฺญา, ตํ ธมฺมานํ ฐิติสงฺขาเต การเณ ยาถาวโต ปวตฺตตฺตา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ นามาติฯ

เอตฺถ หิ ญาณสฺส วิสยวิภาวนวเสเนว อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยาทิภาโว วุตฺโต, น ปธานตฺเตน, ญาณเมว ปเนตฺถ ปธานโต วุตฺตํ, ตสฺมา เอตสฺส ญาณสฺส ปจฺจยปริคฺคหาการทสฺสนตฺถเมว เหฏฺฐาปิ กามภเว จ อวิชฺชาติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยาทิภาโว วุตฺโต, อิธาปิ นิคมนวเสน อุปสํหโฏ, น ภวจกฺกทสฺสนตฺถนฺติ อยเมตฺถ อตฺตโน มติฯ

ตตฺถ จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ อทิฏฺเฐสุ เหตูนํ ปจฺจยภาโวปิ น สกฺกา ทฏฺฐุนฺติ ‘‘สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติ ปจฺจยปริคฺคหญาณนิทฺเทเส (ปฏิ. ม. 1.45) ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานมฺปิ คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอเตน นเยนาติ อวิชฺชายํ วุตฺตนเยน สงฺขารา เหตุ, วิญฺญาณํ เหตุสมุปฺปนฺนนฺติอาทินา สพฺพานิ ชาติปริโยสานานิ ปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ

เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยา ธมฺมฏฺฐิติญาณสฺส อวิชฺชาทีสุ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส เตสุ ปจฺจเยสุ อญฺเญหิปิ อากาเรหิ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุฯ สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย เหตุสามญฺเญน ผลสามญฺเญน วาติ สงฺเขโป, สงฺคโห, โกฏฺฐาโส ราสีติ อตฺโถฯ โส ปน ชาติโต ทุวิโธปิ กาลเภทวเสน จตุพฺพิโธ ชาโตฯ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ อนุวตฺตติฯ ตณฺหุปาทานภวา คหิตา กิเลสกมฺมสามญฺญโต ตทวินาภาวโต จฯ อวิชฺชาทิกิเลสวฏฺฏมฺปิ วิปากธมฺมธมฺมตาสริกฺขตาย อิธ กมฺมวฏฺฏเมวาติ อาห อิเม ปญฺจ ธมฺมาติอาทิฯ วิปากา ธมฺมาติอาทีสุ กมฺมชอรูปกฺขนฺธานเมว วิปากสทฺทวจนียตฺเตปิ นามรูปาทิปเทสุ รูปมิสฺสมฺปิ ผลปญฺจกํ อรูปปฺปธานตาย จ ตพฺพหุลตาย จ ‘‘วิปากวฏฺฏ’’นฺติ วุตฺตํฯ วิปากปฺปธานํ วฏฺฏํ, วิปากพหุลํ วา วฏฺฏนฺติ อตฺโถฯ กมฺมชปริยาโย วา เอตฺถ วิปาก-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ชาติชรามรณาปเทเสนาติ ปรมตฺถธมฺมวินิมุตฺตชาติชรามรณํ นาม นตฺถีติ ตทปเทเสน เตสํ กถเนน ตํมุเขนาติ อตฺโถฯ อากิรียนฺติ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อวิชฺชาทิสรูปา, ตโต ปจฺจยาการโตติ อตฺโถฯ เอโก สนฺธีติ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภูโต เหตุผลสนฺธิ, ทุติโย ผลเหตุสนฺธิ, ตติโย เหตุผลสนฺธีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ธมฺมฏฺฐิติญาณสฺส อวิชฺชาทีสุ อเนเกหิ ปกาเรหิ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตหิ, อวุตฺเตหิ จ สพฺเพหิ อากาเรหิ ภควโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิวิทฺธภาวํ, ตสฺส จ ญาณสฺส ธมฺมฏฺฐิติญาณสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตตํ ปฏิสมฺภิทาปาฬินเยน ทสฺเสตุํ อุปสํหารวเสน อิติ ภควาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ, เตนาห จตุสงฺเขปนฺติอาทิฯ สพฺพาการโตติ อิธ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโยติอาทินา อิธ วุตฺเตหิ จ อวุตฺเตหิ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 225 อาทโย) อาคเตหิ สพฺเพหิ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌติฯ ตนฺติ เยน ญาเณน ภควา เอวํ ชานาติ, ตํ ญาณํฯ ญาตฏฺเฐนาติ ชานนฏฺเฐนฯ ปชานนฏฺเฐนาติ ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐนฯ

อิทานิ ยมิทํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ปจฺจยปริคฺคหาการเภเทหิ สทฺธิํ ปปญฺจโต ทสฺสิตํ, ตสฺมิํ อรฆาเต เอตสฺส อุปโยคิตํ ทสฺเสตุํ อิมินา ธมฺมฏฺฐิติญาเณนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ธมฺมฏฺฐิติญาเณน อเร หนีติ สมฺพนฺโธฯ กถนฺติ? อาห ‘‘เต ธมฺเม’’ติอาทิฯ

เต อวิชฺชาทิเก ธมฺเม มหาวชิรญาณาวุเธน เตน ธมฺมฏฺฐิติญาเณน ยถาภูตํ ญตฺวา เตน พลววิปสฺสนาวุเธน นิพฺพินฺทนฺโต อริยมคฺคาวุเธน วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต อเร หนีติ โยชนาฯ อริยมคฺคญาณมฺปิ หิ กิจฺจโต สมุทยสจฺจาทิโพธโต ‘‘ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ

เอเกกํ ธมฺมกฺขนฺธํ เอเกกวิหาเรน ปูเชมีติ ธมฺมกฺขนฺธํ อารพฺภ ปวตฺตาปิ วิหารกรณปูชา ภควติ เปเมเนว ปวตฺตตฺตา สธาตุกาทิเจติยปฏิมณฺฑิตตฺตา จ ภควโตว ปูชาติ อาห ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสาติอาทิฯ กิเลสารีน โส มุนีติ เอตฺถ นิคฺคหีตโลโป, กิเลสารีนํ หตตฺตาติ อตฺโถฯ ปจฺจยาทีน จารโหติ เอตฺถาปิ นิคฺคหีตโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธติ เอตฺถ สํ-สทฺโท สยนฺติ อตฺเถ ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สาม’’นฺติ, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺโถฯ สพฺพธมฺมานนฺติ อิทํ กสฺสจิ วิสยวิเสสสฺส อคฺคหิตตฺตา สิทฺธํฯ ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตาว วิญฺญายติ, ยถา ทิกฺขิโต น ททาตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา อตฺถวิเสสานเปกฺขา กตฺตริเยว พุทฺธ-สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา กมฺมวจนิจฺฉาย อภาวโตฯ ‘‘สมฺมา สามํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺตกเมว หิ อิธ สทฺทโต ลพฺภติฯ สพฺพธมฺมานนฺติ อิทํ ปน อตฺถโต ลพฺภมานํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น หิ พุชฺฌนกิริยา อวิสยา ยุชฺชติฯ อภิญฺเญยฺเยติ ลกฺขณาทิโต อนิจฺจาทิโต จ อภิวิสิฏฺเฐน โลกิยโลกุตฺตรญาเณน ชานิตพฺเพ จตุสจฺจธมฺเมฯ ปริญฺเญยฺเยติ อนิจฺจาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานิตพฺพํ ทุกฺขํ อริยสจฺจมาหฯ ปหาตพฺเพติ สมุทยสจฺจํฯ สจฺฉิกาตพฺเพติ นิโรธสจฺจํฯ พหุวจนนิทฺเทโส ปเนตฺถ โสปาทิเสสาทิกํ ปริยายสิทฺธํ เภทํ อเปกฺขิตฺวา กโตฯ

อภิญฺเญยฺยนฺติ คาถาย ปหาตพฺพภาเวตพฺพานํ สมุทยมคฺคสจฺจานํ เหตุธมฺมานํ คหเณเนว ตปฺผลานํ ทุกฺขสจฺจนิโรธสจฺจานมฺปิ สิทฺธิโต ปริญฺญาตพฺพญฺจ ปริญฺญาตํ สจฺฉิกาตพฺพญฺจ สจฺฉิกตนฺติ อิทมฺเปตฺถ สงฺคหิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํ, เตนาห ‘‘ตสฺมา พุทฺโธสฺมี’’ติฯ ยสฺมา จตฺตาริปิ สจฺจานิ มยา พุทฺธานิ, ตสฺมา สพฺพมฺปิ เญยฺยํ พุทฺโธสฺมิ, อพฺภญฺญาสินฺติ อตฺโถฯ

วิจิตฺตวิสยปตฺถนาการปฺปวตฺติยา ตณฺหา ทุกฺขวิจิตฺตตาย ปธานการณนฺติ อาห ‘‘มูลการณภาเวนา’’ติฯ อุภินฺนนฺติ จกฺขุสฺส ตํสมุทยสฺส จฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, น อภาวมตฺตํฯ

ตสฺส อวตฺถุตฺตา สปฺปจฺจยตฺตาทิอเนกเภทา สพฺพสงฺคหิตาฯ นิโรธปฺปชานนาติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิโรธสฺส ปฏิวิชฺฌนาฯ เอเกกปทุทฺธาเรนาปีติ จกฺขุ จกฺขุสมุทโยติอาทินา เอเกกโกฏฺฐาสนิทฺธารเณนาปิ, น ทุกฺขสจฺจาทิสามญฺญโต เอวาติ อธิปฺปาโยฯ ตณฺหายปิ สงฺขารทุกฺขปริยาปนฺนตาย ปริญฺเญยฺยตฺตา ทุกฺขสจฺจภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉ ตณฺหากายา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ ปน อตฺตภาเว สา อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺฐาปิกา ปุริมภวสิทฺธา ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ คเหตพฺพาฯ กสิณานีติ กสิณารมฺมณานิ ฌานานิฯ ทฺวตฺติํสาการาติ เกสาทโย ตทารมฺมณชฺฌานานิ จฯ นว ภวาติ กามภวาทโย ตโย สญฺญีภวาทโย ตโย เอกโวการภวาทโย ตโย จาติ นว ภวาฯ จตฺตาริ ฌานานีติ อารมฺมณวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา สามญฺญโต จตฺตาริ ฌานานิ วุตฺตานิฯ วิปากกิริยานมฺปิ ยถารหํ สพฺพตฺถ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ กุสลธมฺมานํ อุปนิสฺสยภูตา ตณฺหาสมุฏฺฐาปิกาติ เวทิตพฺพา, กิริยธมฺมานํ ปน ตสฺส อตฺตภาวสฺส การณภูตา ตณฺหาฯ อนุโลมโตติ เอตฺถ อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจํ, ตํสมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา อาสวา สมุทยสจฺจนฺติ โยเชตพฺพํฯ สงฺขาราทีสุ ปน อวิชฺชาทโยว สมุทยสจฺจภาเวน โยเชตพฺพาฯ เตนาติ ตสฺมาฯ

วิชฺชาติ อตฺตโน วิสยํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ สมฺปนฺนตฺตาติ สมนฺนาคตตฺตา, สมฺปุณฺณตฺตา วาฯ ตตฺราติ อมฺพฏฺฐสุตฺเตฯ มโนมยิทฺธิยาติ เอตฺถ ‘‘อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาตี’’ติ (ที. นิ. 1.236) วุตฺตตฺตา สรีรพฺภนฺตรฌานมเนน อญฺญสฺส สรีรสฺส นิพฺพตฺติวเสน ปวตฺตา มโนมยิทฺธิ นาม, สา อตฺถโต ฌานสมฺปยุตฺตา ปญฺญาเยวฯ สตฺต สทฺธมฺมา นาม สทฺธา หิรี โอตฺตปฺปํ พาหุสจฺจํ วีริยํ สติ ปญฺญา จฯ คจฺฉติ อมตํ ทิสนฺติ ทุกฺขนิตฺถรณตฺถิเกหิ ทฏฺฐพฺพโต อมตํ นิพฺพานเมว ทิสํ คจฺฉติ, อิมินา จ จรณานํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตอริยมคฺคภาวโต นิพฺพานตฺถิเกหิ เอกํเสน อิจฺฉิตพฺพตํ ทสฺเสติฯ อิทานิสฺสา วิชฺชาจรณสมฺปทาย สาวกาทิอสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทาติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อาสวกฺขยวิชฺชาวเสน สพฺพญฺญุตา สิชฺฌติ, จรณธมฺมภูเตสุ ฌาเนสุ อนฺโตคธาย มหากรุณาสมาปตฺติยา วเสน มหาการุณิกตา สิชฺฌตีติ อาห ‘‘วิชฺชา…เป.… มหาการุณิกต’’นฺติฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา อญฺโญปิ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน พุทฺโธ นิโยเชติ, ตถา อยมฺปีติ อตฺโถฯ เตนาติ อนตฺถปริวชฺชนอตฺถนิโยชเนนฯ อตฺตนฺตปาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ปรนฺตปอุภยนฺตปา คหิตาฯ อสชฺชมาโน ภเวสุ อปจฺจาคจฺฉนฺโตติ ปหีนานํ ปุนานุปฺปตฺติโต น ปุน อุปคจฺฉนฺโตฯ

ตตฺราติ ยุตฺตวาจาภาสเน สาเธตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํฯ อภูตนฺติ อภูตตฺถํฯ อตจฺฉนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อนตฺถสํหิตนฺติ ปิสุณาทิโทสยุตฺตํฯ สมฺมาคทตฺตาติ สุนฺทรวจนตฺตา, คทนํ คโท, กถนนฺติ อตฺโถฯ สุนฺทโร คโท วจนมสฺสาติ ‘‘สุคโท’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘สุคโต’’ติ วุตฺตํฯ

สภาวโตติ ทุกฺขสภาวโตฯ โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺตโต อาห ยตฺถาติอาทิฯ ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ โลกนฺตสงฺขาเต นิพฺพาเนฯ ตนฺติ โลกสฺสนฺตํ, โอกาสโลเก กายคมเนน ญาตพฺพํ ปตฺตพฺพนฺติ นาหํ วทามีติ โยชนาฯ อิทญฺจ โรหิตเทวปุตฺเตน โลกสฺส กายคติวเสน อนฺตคมนสฺส ปุจฺฉิตตฺตา วุตฺตํฯ อปฺปตฺวา โลกสฺสนฺตนฺติ ขนฺธาทิโลกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

กินฺเต ปทสา โอกาสโลกปริพฺภมเนน, ปริมิตฏฺฐาเน เอว ตํ ญาณคมเนน คจฺฉนฺตานํ ทสฺเสมีติ ทสฺเสนฺโต อปิ จาติอาทิมาหฯ ตตฺถ พฺยามมตฺเต กเฬวเรติ สรีเรฯ เตน รูปกฺขนฺธํ ทสฺเสติฯ สสญฺญิมฺหีติ สญฺญาสีเสน เวทนาทโย ตโย ขนฺเธฯ สมนเกติ วิญฺญาณกฺขนฺธํฯ โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํ, ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ โลกนิโรธนฺติ นิพฺพาเนน โลกสฺส นิรุชฺฌนํ, นิพฺพานเมว วาฯ อเทสมฺปิ หิ นิพฺพานํ เยสํ นิโรธาย โหติ, อุปจารโต ตนฺนิสฺสิตํ วิย โหตีติ ‘‘พฺยามมตฺเต กเฬวเร โลกนิโรธมฺปิ ปญฺญเปมี’’ติ วุตฺตํ, จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ, สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตีติอาทีสุ (ที. นิ. 2.401; วิภ. 204) วิยฯ กุทาจนนฺติ กทาจิปิฯ อปฺปตฺวาติ อคฺคมคฺเคน อนธิคนฺตฺวาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตํ คมเนน ปตฺตุํ น สกฺกา, ตสฺมาฯ

หเวติ นิปาตมตฺตํ, เอกํสตฺเถ วา ฯ โลกวิทูติ สภาวาทิโต ขนฺธาทิชานนโกฯ จตุสจฺจธมฺมานํ อภิสมิตตฺตา สมิตาวี, สมิตกิเลโสติ วา อตฺโถฯ นาสีสติ น ปตฺเถติ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตาฯ

เอวํ สงฺเขปโต โลกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต ตํ ทสฺเสตุํ อปิ จ ตโย โลกาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูหสนฺตานภูโต สตฺตโลโกฯ โส หิ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย ‘‘สตฺโต’’ติ จ, โลกิยนฺติ เอตฺถ กมฺมกิเลสา ตพฺพิปากา จาติ ‘‘โลโก’’ติ จ วุจฺจติฯ อนินฺทฺริยพทฺธานํ อุตุชรูปานํ สมูหสนฺตานภูโต โอกาสโลโกฯ โส หิ สตฺตสงฺขารานํ อาธารโต ‘‘โอกาโส’’ติ จ, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสฺสาธารา จ อาเธยฺยภูตาติ ‘‘โลโก’’ติ จ ปวุจฺจติฯ อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธา ปน สพฺเพว อุปาทานกฺขนฺธา ปจฺจเยหิ สงฺขตฏฺเฐน ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน จ ‘‘สงฺขารโลโก’’ติ จ วุจฺจติฯ อาหรติ อตฺตโน ผลนฺติ อาหาโร, ปจฺจโยฯ เตน ติฏฺฐนสีลา อุปฺปชฺชิตฺวา ยาว ภงฺคา ปวตฺตนสีลาติ อาหารฏฺฐิติกา, สพฺเพ สงฺขตธมฺมาฯ สพฺเพ สตฺตาติ จ อิมินาปิ เวเนยฺยานุรูปโต ปุคฺคลาธิฏฺฐานตฺตา เทสนาย สงฺขาราว คหิตาฯ

ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตีติ ยตฺตเก ฐาเน จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺติ ปวตฺตนฺติฯ วิโรจนาติ เตสํ วิโรจนเหตุ โอภาสนเหตูติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ ทิสา ภนฺตีติ สพฺพา ทิสา ยาวตา วิคตนฺธการา ปญฺญายนฺติฯ อถ วา ทิสาติ อุปโยคพหุวจนํฯ ตสฺมา วิโรจมานา จนฺทิมสูริยา ยตฺตกา ทิสา ภนฺติ โอภาเสนฺตีติ อตฺโถฯ ตาว สหสฺสธา โลโกติ ตตฺตเกน ปมาเณน สหสฺสปฺปกาโร โอกาสโลโก, สหสฺสจกฺกวาฬานีติ อตฺโถฯ เอตฺถาติ สหสฺสจกฺกวาเฬฯ วโสติ อิทฺธิสงฺขาโต วโส วตฺตตีติ อตฺโถฯ

ตมฺปีติ ติวิธมฺปิ โลกํฯ อสฺสาติ อเนน ภควตา สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตติ สมฺพนฺโธฯ เอโก โลโกติ ยฺวายํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขตานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต เตน สามญฺเญน สงฺขารโลโก เอโก เอกวิโธ, เอส นโย เสเสสุปิฯ สพฺพตฺถาปิ โลกิยธมฺมาว โลโกติ อธิปฺเปตา โลกุตฺตรานํ ปริญฺเญยฺยตฺตาภาวาฯ อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ

สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ ตถา ตถา สมุปฺปนฺนา ปชาเยว วุจฺจนฺติฯ นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เหฏฺฐิมา จ ตโย อารุปฺปาติ อิมา สตฺตวิธา ปชาเยว วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติโย นามฯ ตตฺถ นานตฺตํ กาโย เอเตสมตฺถีติ นานตฺตกายาฯ นานตฺตํ สญฺญา เอเตสนฺติ นานตฺตสญฺญิโนฯ สญฺญาสีเสเนตฺถ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ คหิตํ, เอส นโย เสเสสุปิฯ

ตตฺถ สพฺพมนุสฺสา จ ฉ กามาวจรเทวา จ นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน นามฯ เตสญฺหิ อญฺญมญฺญํ วิสทิสตาย นานา กาโย, ปฏิสนฺธิสญฺญา จ นววิธตาย นานาฯ ตีสุ ปฐมชฺฌานภูมีสุ พฺรหฺมกายิกา เจว จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา จ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน นามฯ เตสุ หิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ ติณฺณมฺปิ สรีรํ อญฺญมญฺญํ วิสทิสํ, ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน ปฐมชฺฌานวิปากวเสน เอกาว, ตถา อาปายิกานมฺปิ, เตสํ ปน สพฺเพสํ อกุสลวิปากาเหตุกาว ปฏิสนฺธิสญฺญาฯ ทุติยชฺฌานภูมิกา จ ปริตฺตาภ อปฺปมาณาภ อาภสฺสรา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน นามฯ เตสญฺหิ สพฺเพสํ เอกปฺปมาโณว กาโย, ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน ทุติยตติยชฺฌานวิปากวเสน นานา โหติฯ ตติยชฺฌานภูมิยํ ปริตฺตสุภาทโย ตโย, จตุตฺถชฺฌานภูมิยํ อสญฺญสตฺตวชฺชิตา เวหปฺผลา, ปญฺจ จ สุทฺธาวาสาติ นวสุ ภูมีสุ สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน นามฯ อาภานานตฺเตน ปน สพฺพตฺถ กายนานตฺตํ น คยฺหติ, สณฺฐานนานตฺเตเนว คยฺหตีติฯ อสญฺญสตฺตา วิญฺญาณาภาเวน วิญฺญาณฏฺฐิติสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺติฯ เนวสญฺญา นาสญฺญายตนํ ปน ยถา สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนววิญฺญาณํ นาวิญฺญาณํ, ตสฺมา ปริพฺยตฺตวิญฺญาณกิจฺจวนฺเตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ น คยฺหติฯ ตสฺมา เสสานิ อากาสานญฺจายตนาทีนิ ตีณิเยว คหิตานิ, เตหิ สทฺธิํ อิมา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ เวทิตพฺพาฯ

อฏฺฐ โลกธมฺมาติ ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ อิเม อฏฺฐ โลกสฺส สภาวตฺตา โลกธมฺมาฯ ลาภาลาภาทิปจฺจยา อุปฺปชฺชนกา ปเนตฺถ อนุโรธวิโรธา วา ลาภาทิสทฺเทหิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

นว สตฺตาวาสาติ เหฏฺฐา วุตฺตา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย เอว อสญฺญสตฺตจตุตฺถารุปฺเปหิ สทฺธิํ ‘‘นว สตฺตาวาสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สตฺตา อาวสนฺติ เอตฺถาติ สตฺตาวาสา, สตฺตนิกาโย, อตฺถโต ตถา ปวตฺตา ปชา เอว อิธ สงฺขารโลกภาเวน คยฺหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ทสายตนานีติ ธมฺมายตนมนายตนวชฺชิตานิ ทสฯ

เอตฺถ จ ตีสุ ภเวสุ อสฺสาททสฺสนวเสน ติสฺโส เวทนาว โลกภาเวน วุตฺตา, ตถา ปจฺจยทสฺสนวเสน จตฺตาโรว อาหาราฯ อตฺตคฺคาหนิมิตฺตทสฺสนวเสน ฉ อชฺฌตฺติกาเนว อายตนานิฯ ถูลสญฺญีภวทสฺสนวเสน สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยว, อนุโรธวิโรธทสฺสนวเสน อฏฺฐ โลกธมฺมา วา, ถูลายตนทสฺสนวเสน ทสายตนาเนว โลกภาเวน วุตฺตานิฯ เตสํ คหเณเนว ตนฺนิสฺสยตปฺปฏิพทฺธา ตทารมฺมณา สพฺเพ เตภูมกา นามรูปธมฺมา อตฺถโต คหิตา เอว โหนฺติฯ เสเสหิ ปน เอกวิธาทิโกฏฺฐาเสหิ สรูเปเนว เต คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ

อาสยํ ชานาตีติอาทีสุ อาหจฺจ จิตฺตํ เอตฺถ เสตีติ อาสโย, อญฺญสฺมิํ วิสเย ปวตฺติตฺวาปิ จิตฺตํ ยตฺถ สรเสน ปวิสิตฺวา ติฏฺฐติ, โส วฏฺฏาสโย วิวฏฺฏาสโยติ ทุวิโธฯ ตตฺถ วฏฺฏาสโยปิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิวเสน ทุวิโธฯ วิวฏฺฏาสโย ปน วิปสฺสนาสงฺขาตา อนุโลมิกา ขนฺติ, มคฺคสงฺขาตํ ยถาภูตญาณญฺจาติ ทุวิโธฯ ยถาห –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกํ;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติฯ (สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา);

เอตํ ทุวิธมฺปิ อาสยํ สตฺตานํ อปฺปวตฺติกฺขเณเยว ภควา สพฺพถา ชานาติฯ อนุสยนฺติ กามราคานุสยาทิวเสน สตฺตวิธํ อนุสยํฯ จริตนฺติ ‘‘สุจริตทุจฺจริต’’นฺติ นิทฺเทเส วุตฺตํฯ อถ วา จริตนฺติ จริยา, เต ราคาทโย ฉ มูลจริยา, สํสคฺคสนฺนิปาตวเสน อเนกวิธา โหนฺติฯ อธิมุตฺตินฺติ อชฺฌาสยธาตุํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตสฺส อภิรุจิวเสน นินฺนตา, สา ทุวิธา หีนาธิมุตฺติ ปณีตาธิมุตฺตีติฯ

ยาย ทุสฺสีลาทิเก หีนาธิมุตฺติเก เสวนฺติ, สา หีนาธิมุตฺติฯ ยาย ปณีตาธิมุตฺติเก เสวนฺติ, สา ปณีตาธิมุตฺติฯ ตํ ทุวิธมฺปิ อธิมุตฺติํ ภควา สพฺพาการโต ชานาติฯ อปฺปํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อนุสฺสทราคาทิโทสาฯ อุสฺสทราคาทิโทสา มหารชกฺขาฯ อุปนิสฺสยภูเตหิ ติกฺเขหิ สทฺธาทิอินฺทฺริเยหิ มุทุเกหิ จ สมนฺนาคตา ติกฺขินฺทฺริยา มุทินฺทฺริยา จฯ เหฏฺฐา วุตฺเตหิ อาสยาทีหิ สุนฺทเรหิ อสุนฺทเรหิ จ สมนฺนาคตา สฺวาการา ทฺวาการา จ เวทิตพฺพาฯ สมฺมตฺตนิยามํ วิญฺญาเปตุํ สุกรา สุวิญฺญาปยา, วิปรีตา ทุวิญฺญาปยาฯ มคฺคผลปฏิเวธาย อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา ภพฺพา, วิปรีตา อภพฺพาฯ เอวํ สตฺตสนฺตานคตธมฺมวิเสสชานเนเนว สตฺตโลโกปิ วิทิโต ธมฺมวินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส อภาวาติ เวทิตพฺพํฯ

เอกํ จกฺกวาฬํ…เป.… ปญฺญาสญฺจ โยชนานีติ เอตฺถ โหตีติ เสโสฯ ปริกฺเขปโต ปมาณํ วุจฺจตีติ เสโสฯ จกฺกวาฬสฺส สพฺพํ ปริมณฺฑลํ ฉตฺติํส สตสหสฺสานิ…เป.… สตานิ จ โหนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถาติ จกฺกวาเฬ, ทฺเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จ โยชนานิ ยานิ เอตฺตกํ เอตฺตกปฺปมาณํ พหลตฺเตน อยํ วสุนฺธรา สงฺขาตาติ โยชนาฯ ตตฺถ เอตฺตกนฺติ กิริยาวิเสสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สนฺธารกํ ชลํ เอตฺตกํ เอตฺตกปฺปมาณํ หุตฺวา ปติฏฺฐิตนฺติ โยชนาฯ เอตฺถาติ จกฺกวาเฬฯ อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตาติ อชฺโฌคาฬฺหา จ อุคฺคตา จฯ พฺรหาติ มหนฺตาฯ โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปญฺจาติ โยชนานํ ปญฺจสตานิ อุจฺโจ อุพฺเพโธฯ ติปญฺจโยชนกฺขนฺธปริกฺเขปาติ ปนฺนรสโยชนปฺปมาณกฺขนฺธปริณาหาฯ นควฺหยาติ รุกฺขาภิธานา ชมฺพูติ โยชนาฯ สมนฺตโตติ สพฺพโสภาเคน, อายามโต จ วิตฺถารโต จ สตโยชนวิตฺถาราติ อตฺโถฯ ยสฺสานุภาเวนาติ ยสฺสา มหนฺตตากปฺปฏฺฐายิกาทิปฺปกาเรน ปภาเวนฯ ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ, โลกธาตุมยํ ฐิโตติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ฐิโต, อยํ เอกา โลกธาตุ นามาติ อตฺโถ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ อถ วา ตํ สพฺพํ โลกธาตุํ ปริกฺขิปิตฺวา อยํ จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ฐิโตติ โยเชตพฺพํฯ

ตตฺถาติ ตสฺสํ โลกธาตุยํฯ ตาวติํสภวนนฺติ ติทสปุรํฯ อสุรภวนนฺติ อสุรปุรํฯ อวีจิมหานิรโย จ ตถา ทสสหสฺสโยชโน, โส ปน จตุนฺนํ โลหภิตฺตีนมนฺตรา โยชนสตายามวิตฺถาโรปิ สมนฺตา โสฬสหิ อุสฺสทนิรเยหิ สทฺธิํ ทสสหสฺสโยชโน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ตทนนฺตเรสูติ เตสํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุฯ โลกานํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร วิวเร ภวตฺตา โลกนฺตริกาฯ ติณฺณญฺหิ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อาสนฺนฏฺฐปิตานํ อนฺตรสทิเส ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุ เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาโณ สีตนรโก สตฺตานํ อกุสลวิปาเกน นิพฺพตฺตติฯ อนนฺตานีติ ติริยํ อฏฺฐสุ ทิสาสุ จกฺกวาฬานิ อากาโส วิย อนนฺตานิฯ อุทฺธํ ปน อโธ จ อนฺตาเนวฯ อนนฺเตน พุทฺธญาเณนาติ เอตฺถ อนนฺตเญยฺยปฏิเวธสามตฺถิยโยคโตว ญาณํ ‘‘อนนฺต’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ

อตฺตโนติ นิสฺสกฺเก สามิวจนเมตํ, อตฺตโตติ อตฺโถฯ คุเณหิ อตฺตโน วิสิฏฺฐตรสฺสาติ สมฺพนฺโธ, ตรคฺคหณญฺเจตฺถ อนุตฺตโรติ ปทสฺส อตฺถนิทฺเทสวเสน กตํ, น วิสิฏฺฐสฺส กสฺสจิ อตฺถิตายฯ สเทวเก หิ โลเก สทิสกปฺโปปิ นาม โกจิ ตถาคตสฺส นตฺถิ, กุโต สทิโส, เตนาห สีลคุเณนาปิ อสโมติอาทิฯ ตตฺถ อสเมหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ สโม อสมสโมฯ นตฺถิ ปฏิมา เอตสฺสาติ อปฺปฏิโมฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตตฺถ อุปมามตฺตํ ปฏิมา, สทิสูปมา ปฏิภาโคฯ ยุคคฺคาหวเสน ฐิโต ปฏิโม ปุคฺคโลติ เวทิตพฺโพฯ อตฺตนาติ อตฺตโตฯ ปุริสทมฺเมติอาทีสุ ทมิตพฺพา ทมฺมา, ‘‘ทมฺมปุริสา’’ติ วตฺตพฺเพ วิเสสนสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา ‘‘ปุริสทมฺมา’’ติ วุตฺตํ, ปุริสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐวเสน อิตฺถีนมฺปิ ทเมตพฺพโตฯ นิพฺพิสา กตา โทสวิสสฺส วิโนทเนนฯ อตฺถปทนฺติ อตฺถาภิพฺยญฺชนกํ ปทํ, วากฺยนฺติ อตฺโถฯ เอกปทภาเวน จ อนญฺญสาธารโณ สตฺถุ ปุริสทมฺมสารถิภาโว ทสฺสิโต โหติ, เตนาห ภควา หีติอาทิฯ อฏฺฐ ทิสาติ อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ อสชฺชมานาติ วสีภาวปฺปตฺติยา นิสฺสงฺคจาราฯ

ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิยุตฺโตติ ทิฏฺฐธมฺมิโก, อิธโลกตฺโถฯ

กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมาคนฺตพฺพโต สมฺปราโย , ปรโลโก, ตตฺถ นิยุตฺโตติ สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถฯ ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, นิพฺพานํฯ สห อตฺเถน วตฺตตีติ สตฺโถ, ภณฺฑมูเลน วาณิชฺชาย เทสนฺตรํ คจฺฉนฺโต ชนสมูโหฯ โส อสฺส อตฺถีติ สตฺถา, สตฺถวาโหติ นิรุตฺตินเยนฯ โส วิย ภควาติ อาห ‘‘สตฺถา, ภควา สตฺถวาโห’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ นิทฺเทสปาฬินเยน ทสฺเสตุํ ยถา สตฺถวาโหติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สตฺเถติ สตฺถิเก ชเนฯ กํ อุทกํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโร, นิรุทโก อรญฺญปฺปเทโสฯ โจราทีหิ อธิฏฺฐิตอรญฺญปฺปเทสาปิ ทุคฺคมนฏฺเฐน ตํสทิสตาย กนฺตาราตฺเวว นิรุฬฺหาติ สามญฺญโต ‘‘กนฺตารํ ตาเรตี’’ติ วตฺวา ตํ วิวรนฺโต โจรกนฺตารนฺติอาทิมาหฯ

ภควโตติ นิสฺสกฺเก สามิวจนํ, ภควนฺตโต ธมฺมสฺสวเนนาติ อตฺโถฯ ยถา ‘‘อุปชฺฌายโต อชฺเฌตี’’ติ, ภควโต สนฺติเกติ วา อตฺโถฯ สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ สทฺธมฺมสฺสวนปริจเยน ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ สเร อาการํ คณฺหิฯ ปุพฺพาภิโยควเสเนว หิ อีทิสานํ ติรจฺฉานานํ ธมฺมสฺสวนาทีสุ ปสาโท อุปฺปชฺชติ วคฺคุลิอาทีนํ วิยฯ อิตรถา สพฺพติรจฺฉานานมฺปิ ตถา ปสาทุปฺปตฺติปฺปสงฺคโตฯ ยทิ หิ อุปฺปชฺเชยฺย, ภควา อนนฺตจกฺกวาเฬสุ สพฺพสตฺตานมฺปิ เอกกฺขเณ สปฺปาฏิหาริยธมฺมํ สาเวตุํ สกฺโกตีติ สพฺพสตฺตานมฺปิ อิโต ปุพฺเพว วิมุตฺติปฺปสงฺโค สิยาฯ เย ปน เทวมนุสฺสนาคสุปณฺณาทโย ปกติยาว กมฺมสฺสกตญฺญาณาทิยุตฺตา โหนฺติ, เตเยว ปุพฺเพ อนุปนิสฺสยาปิ ภควโต สทฺธมฺมสฺสวนาทินา ปฐมํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปสาทํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกนฺติ, น อิตเรติ คเหตพฺพํฯ อเร อหมฺปิ นามาติ เอตฺถ ‘‘กุโตหํ อิธ นิพฺพตฺโตติ โอโลเกตฺวา มณฺฑูกภาวโตติ ญตฺวา’’ติ อิทํ เอตฺตกมฺปิ อเร อหมฺปิ นามาติ วิมฺหยวจเนเนว สิชฺฌตีติ อวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ชลนฺติ ชลนฺโต วิชฺโชตมาโนฯ มณฺฑูโกหนฺติ คาถาย อุทเกติ สญฺชาตฏฺฐานทสฺสนํ, เตน ถลมณฺฑูกตา นิวตฺตนํ กตํ โหติฯ อุทเก ชาตานมฺปิ กจฺฉปาทีนํ ถลโคจรตาปิ อตฺถีติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘วาริโคจโร’’ติ วุตฺตํ, อุทกสญฺจารีติ อตฺโถฯ

วิโมกฺขนฺติกญาณวเสนาติ เอตฺถ สพฺพโส กิเลเสหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, อคฺคมคฺโค, ตสฺส อนฺโต, อคฺคผลํ, ตตฺถ ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สพฺพมฺปิ พุทฺธญาณํฯ

อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺธปทโต พุทฺธปทสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ยสฺมา วาติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺมาสมฺพุทฺธปเทน หิ สตฺถุ ปฏิเวธญาณานุภาโว วุตฺโต, อิมินา ปน พุทฺธปเทน เทสนาญาณานุภาโวปิ, เตนาห อญฺเญปิ สตฺเต โพเธสีติอาทิฯ

คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนนฺติ สพฺเพหิ สีลาทิคุเณหิ วิสิฏฺฐสฺส ตโต เอว สพฺพสตฺเตหิ อุตฺตมสฺส ครุโน คารววเสน วุจฺจมานวจนมิทํ ภควาติฯ เสฏฺฐนฺติ เสฏฺฐวาจกํ วจนํ เสฏฺฐคุณสหจรณโตฯ อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ, โส เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ อุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ครุคารวยุตฺโตติ เอตฺถ ครุภาโว คารวํ, ครุคุณโยคโต ครุกรณํ วา คารวํ, เตน สาวกาทีนํ อสาธารณตาย ครุภูเตน มหนฺเตน คารเวน ยุตฺโตติ ครุคารวยุตฺโตฯ อถ วา ครุ จ สพฺพโลกสฺส สิกฺขกตฺตา เตเนว คารวยุตฺโต จาติปิ โยเชตพฺพํฯ

อวตฺถาย วิทิตํ อาวตฺถิกํฯ เอวํ ลิงฺคิกํฯ นิมิตฺตโต อาคตํ เนมิตฺติกํฯ อธิจฺจ ยํกิญฺจิ นิมิตฺตํ อธิวจนวเสน อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ, เตนาห ‘‘วจนตฺถมนเปกฺขิตฺวา’’ติฯ ยทิจฺฉาย อาคตํ ยาทิจฺฉกํฯ เอตฺถ จ พาหิรํ ทณฺฑาทิ ลิงฺคํ, อพฺภนฺตรํ เตวิชฺชาทิ นิมิตฺตํฯ ปจุรชนวิสยํ วา ทิสฺสมานํ ลิงฺคํ, ตพฺพิปรีตํ นิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สจฺฉิกาปญฺญตฺตีติ สพฺพธมฺมานํ สจฺฉิกิริยานิมิตฺตา ปญฺญตฺติฯ อถ วา สจฺฉิกาปญฺญตฺตีติ ปจฺจกฺขสิทฺธา ปญฺญตฺติฯ ยํคุณนิมิตฺตา หิ สา, เต คุณา สตฺถุ ปจฺจกฺขภูตาติ คุณา วิย สาปิ สจฺฉิกตา เอว นาม โหติ, น ปเรสํ, โวหารมตฺเตนาติ อธิปฺปาโยฯ ยํคุณเนมิตฺติกนฺติ เยหิ คุเณหิ นิมิตฺตภูเตหิ เอตํ นามํ เนมิตฺติกญฺจ ชาตํฯ วทนฺตีติ ธมฺมเสนาปติสฺส ครุภาวโต พหุวจเนนาห, สงฺคีติกาเรหิ วา กตมนุวาทํ สนฺธายฯ

อิสฺสริยาทิเภโท ภโค อสฺส อตฺถีติ ภคีฯ มคฺคผลาทิอริยคุณํ อรญฺญาทิวิเวกฏฺฐานญฺจ ภชิ เสวิ สีเลนาติ ภชีฯ จีวราทิปจฺจยานํ อตฺถรสาทีนญฺจ สีลาทิคุณานญฺจ ภาคี, ทายาโทติ อตฺโถฯ วิภชิ อุทฺเทสนิทฺเทสาทิปฺปกาเรหิ ธมฺมรตนํ ปวิภชีติ วิภตฺตวาฯ ราคาทิปาปธมฺมํ ภคฺคํ อกาสีติ ภควาติ วุจฺจตีติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธฯ ครุปิ โลเก ภควาติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ครู’’ติ, ยสฺมา ครุ, ตสฺมาปิ ภควาติ อตฺโถฯ

ปารมิตาสงฺขาตํ ภคฺยมสฺส อตฺถีติ ภคฺยวาฯ พหูหิ ญาเยหีติ กายภาวนาทิเกหิ อเนเกหิ ภาวนากฺกเมหิฯ สุภาวิตตฺตโนติ ปจฺจตฺเต เอตํ สามิวจนํ, เตน สุภาวิตสภาโวติ อตฺโถฯ ภวานํ อนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตโคฯ ตตฺถ ตตฺถ ภควาติ สทฺทสิทฺธิ นิรุตฺตินเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ ภคี ภชีติ นิทฺเทสคาถาย นวหิ ปเทหิ ทสฺสิตมตฺถํ ภคฺยวาติ คาถาย ฉหิ ปเทหิ สงฺคเหตฺวา ปทสิทฺธิํ อตฺถโยชนานยเภเทหิ สทฺธิํ ทสฺเสตุํ อยํ ปน อปโร นโยติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วณฺณวิปริยโยติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตเนว วณฺณวิกาโร วณฺณโลโป ธาตุอตฺเถน นิโยชนญฺจาติ อิมํ ติวิธํ ลกฺขณํ สงฺคณฺหาติฯ สทฺทนเยนาติ สทฺทลกฺขณนเยนฯ ปิโสทราทีนํ สทฺทานํ อากติคณภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา’’ติฯ ปกฺขิปนเมว ลกฺขณํฯ ตปฺปริยาปนฺนตากรณญฺหิ ปกฺขิปนํฯ ภคฺยนฺติ กุสลํฯ

โลภาทโย จตฺตาโร โทสา เอกกวเสน คหิตาฯ อหิริกาทโย ทุกวเสนฯ อกฺโกจฺฉิมนฺติอาทินา (ธ. ป. 3-4) ปุนปฺปุนํ กุชฺฌนวเสน จิตฺตปริโยนนฺธโน โกโธว อุปนาโหฯ ปเรสํ ปุพฺพการิตาลกฺขณสฺส คุณสฺส นิปุญฺฉโน มกฺโข นามฯ พหุสฺสุตาทีหิ สทฺธิํ ยุคคฺคาโห อตฺตโน สมกรณํ ปลาโสฯ อตฺตโน วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนา มายาฯ อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนํ สาเฐยฺยํฯ ครูสุปิ ถทฺธตา อโนนตตา ถมฺโภฯ ตทุตฺตริกรณลกฺขโณ สารมฺโภฯ ชาติอาทิํ นิสฺสาย อุนฺนติลกฺขโณ มาโนฯ อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโนฯ ชาติอาทิํ นิสฺสาย มชฺชนาการปฺปตฺโต มาโนว มโท นามฯ โส สตฺตวีสติวิโธฯ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค ปมาโทฯ กายทุจฺจริตาทีนิ ติวิธทุจฺจริตานิฯ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตวเสน ติวิธสํกิเลสาฯ ราคโทสโมหาว มลานิฯ เตเยว กายทุจฺจริตาทโย จ ติวิธวิสมานิฯ กามพฺยาปาทวิหิํสาสญฺญา ติวิธสญฺญา นามฯ เตเยว วิตกฺกาฯ ตณฺหาทิฏฺฐิมานา ปปญฺจาฯ สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปริเยสา จตุพฺพิธวิปริเยสาฯ ฉนฺทาทโย อคติฯ จีวราทีสุ ปจฺจเยสุ โลภา จตฺตาโร ตณฺหุปาทาฯ

พุทฺธธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ กงฺขา, สพฺรหฺมจารีสุ โกโป จ ปญฺจ เจโตขีลาฯ กาเม กาเย รูเป จ อวีตราคตา, ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขาทิอนุโยโค, อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยจรณญฺจ ปญฺจ เจโตวินิพนฺธาฯ รูปาภินนฺทนาทโย ปญฺจ อภินนฺทนาฯ โกธมกฺขอิสฺสาสาเฐยฺยปาปิจฺฉตาสนฺทิฏฺฐิปรามาสา ฉ วิวาทมูลานิฯ รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐมคฺคงฺคปฏิปกฺขา มิจฺฉตฺตาฯ ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, ตํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ตํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, ตํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ตํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, ตํ ปฏิจฺจ อารกฺขา, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานาทิอเนกากุสลราสีติ นว ตณฺหามูลกา ธมฺมาฯ ปาณาติปาตาทโย ทส อกุสลกมฺมปถาฯ จตฺตาโร สสฺสตวาทา ตถา เอกจฺจสสฺสตวาทา อนฺตานนฺติกา อมราวิกฺเขปิกา ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา โสฬส สญฺญีวาทา อฏฺฐ อสญฺญีวาทา อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา สตฺต อุจฺเฉทวาทา ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ รูปตณฺหาทิฉตณฺหา เอว ปจฺเจกํ กามตณฺหาภวตณฺหาวิภวตณฺหาวเสน อฏฺฐารส โหนฺติ, ตา อชฺฌตฺตพหิทฺธรูปาทีสุ ปวตฺติวเสน ฉตฺติํส, ปุน กาลตฺตยวเสน อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ ปเภท-สทฺทํ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตฺวา โลภปฺปเภโทติอาทินา โยเชตพฺพํฯ สพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานีติ สพฺพานิ สตฺตานํ ทรถสงฺขาตปริฬาหกรานิ กิเลสานํ อเนกานิ สตสหสฺสานิ, อารมฺมณาทิวิภาคโต ปวตฺติอาการวิภาคโต จ เนสํ เอวํ ปเภโท เวทิตพฺโพฯ ปญฺจ มาเร อภญฺชีติ สมฺพนฺโธฯ ปริสฺสยานนฺติ อุปทฺทวานํฯ

เอวํ ภคฺยวา ภคฺควาติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺถํ วิภชิตฺวา อิทานิ เตหิ ทฺวีหิ คหิตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ภคฺยวนฺตตาย จสฺสาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สตปุญฺญชลกฺขณธรสฺสาติ อเนกสตปุญฺญนิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณธรสฺส ภควโตฯ สกจิตฺเต อิสฺสริยํ นาม ปฏิกฺกูลาทีสุ อปฺปฏิกฺกูลสญฺญิตาทิวสปฺปวตฺติยา เจว เจโตสมาธิวเสน จ อตฺตโน จิตฺตสฺส วสีภาวาปาทนเมวฯ อณิมา ลฆิมาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน มหิมา ปตฺติ ปากมฺมํ อีสิตา วสิตา ยตฺถกามาวสายิตาติ อิเม ฉปิ สงฺคหิตาฯ ตตฺถ กายสฺส อณุภาวกรณํ อณิมาฯ

อากาเส ปทสา คมนาทิอรหภาเวน ลหุภาโว ลฆิมาฯ กายสฺส มหนฺตตาปาทนํ มหิมาฯ อิฏฺฐเทสสฺส ปาปุณนํ ปตฺติฯ อธิฏฺฐานาทิวเสน อิจฺฉิตตฺถนิปฺผาทนํ ปากมฺมํฯ สยํวสิตา อิสฺสรภาโว อีสิตาฯ อิทฺธิวิเธ วสีภาโว วสิตาฯ อากาเสน วา คจฺฉโต, อญฺญํ วา กิญฺจิ กโรโต ยตฺถ กตฺถจิ โวสานปฺปตฺติ ยตฺถกามาวสายิตา, ‘‘กุมารกรูปาทิทสฺสน’’นฺติปิ วทนฺติฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิรีติ สพฺเพสํ องฺคปจฺจงฺคานํ โสภาฯ อตฺถีติ อนุวตฺตติฯ ลหุสาธนํ ตํ ตํ กาลิกํ อิจฺฉิตํ, ครุสาธนํ จิรกาลิกํ พุทฺธตฺตาทิปตฺถิตํ ฯ ภคา อสฺส สนฺตีติ ภควาติ อิทํ สทฺทสตฺถนเยน สิทฺธํ, เสสํ สพฺพํ นิรุตฺตินเยน สิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเฐนาติอาทีสุ ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐติอาทินา อตฺถ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ อตฺตโน สภาเวน ปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํฯ ตสฺส โย ปีฬนเมว อตฺโถ ‘‘ปีฬนฏฺโฐ’’ติ วุจฺจติ, โส สภาโวฯ ยสฺมา ปน ตํสมุทเยน สงฺขตํ, ตสฺมา สงฺขตฏฺโฐ สมุทยทสฺสเนน อาวิภูโตฯ ยสฺมา จ มคฺโค กิเลสสนฺตาปหรตฺตา สุสีตโล, ตสฺมาสฺส มคฺคทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโฐ อาวิภูโต ตปฺปฏิโยคตฺตาฯ อวิปริณามธมฺมสฺส ปน นิโรธสฺส ทสฺสเนน วิปริณามฏฺโฐ อาวิภูโตติฯ เอกสฺเสว สภาวธมฺมสฺส สกภาวโต อิตรสจฺจตฺตยนิวตฺติโต จ ปริกปฺเปตพฺพตฺตา จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตาฯ สมุทยสฺส ปน ราสิกรณโต อายูหนฏฺโฐ สภาโว, ตสฺเสว ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโฐ อาวิภูโตฯ วิสํโยคภูตสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน สํโยคฏฺโฐฯ นิยฺยานภูตสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโฐ อาวิภูโตฯ

นิโรธสฺส ปน นิสฺสรณฏฺโฐ สภาโว, ตสฺเสว สมุทยทสฺสเนน วิเวกฏฺโฐ อาวิภูโตฯ สงฺขตสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโฐ, วิสยภูตสฺส มรณธมฺมสฺส วา ทุกฺขสฺส ทสฺสเนน อมตฏฺโฐฯ มคฺคสฺส ปน นิยฺยานฏฺโฐ สภาโว, ตสฺเสว สมุทยทสฺสเนน ทุกฺขสฺเสวายํ เหตุ, นิพฺพานปฺปตฺติยา ปน อยเมว เหตูติ เหตฺวฏฺโฐ, อติสุขุมนิโรธทสฺสเนน อิธเมว ทสฺสนนฺติ ทสฺสนฏฺโฐ, อธิกปณสฺส ทุกฺขสฺส ทสฺสเนน อธิปเตยฺยฏฺโฐ อาวิภูโตฯ เอเต เอว จ ปีฬนาทโย โสฬส อาการาติ วุจฺจนฺติฯ

กาเมหิ วิเวกฏฺฐกายตา กายวิเวโกฯ นีวรณาทีหิ วิวิตฺตา อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตวิเวโกฯ อุปธียนฺติ เอตฺถ ยถาสกํ ผลานีติ อุปธโย, ปญฺจกามคุณสงฺขาตกามขนฺธกิเลสอภิสงฺขารา, เตหิ จตูหิ วิวิตฺตํ นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นามฯ

อนตฺตานุปสฺสนาย ปฏิลทฺโธ ทุกฺขานิจฺจานุปสฺสนาหิ จ ปฏิลทฺโธ อริยมคฺโค อาคมนวเสน ยถากฺกมํ สุญฺญตอปฺปณิหิตอนิมิตฺตวิโมกฺขสญฺญํ ปฏิลภติ, กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา หิ เอส วิโมกฺโขติฯ

ยถา โลเก เอเกกปทโต เอเกกมกฺขรํ คเหตฺวา ‘‘เมขลา’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปีติ อตฺโถฯ เมหนสฺสาติ คุยฺหปฺปเทสสฺสฯ ขสฺสาติ โอกาสสฺสฯ

สห เทเวหีติอาทีสุ สห เทเวหิ วตฺตตีติ สเทวโก โลโกฯ ตํ สเทวกนฺติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพาฯ สเทวกวจเนนาติ สเทวก-สทฺเท วิเสสนภาเวน ฐิตเทววจเนนฯ ตสฺสาปิ สเทวกปเท อนฺโตภูตตฺตา อวยเว สมุทาโยปจารวเสน โวหาโร กโตฯ อิตรถา เตน เทววิสิฏฺฐโลกสฺเสว คหณโต ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ น สิยา, เอวํ อุปริปิฯ สมารกวจเนน มารสทฺเทน เตน สหจริตา สพฺเพ วสวตฺติเทวา จ คหิตาติ อาห ‘‘ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณ’’นฺติฯ พฺรหฺมกายิกา นาม ปฐมชฺฌานภูมิกาฯ เต อาทิ เยสํ อารุปฺปปริยนฺตานํ พฺรหฺมานํ เตสํ พฺรหฺมานํ คหณํ พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํฯ โลก-สทฺทสฺส โอกาสโลกาทีนมฺปิ สาธารณตฺตา สตฺตโลกาเวณิกเมว ปชาคหณํ กตนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติฯ สเทวกาทิวจเนน อุปปตฺติเทวานํ, สสฺสมณวจเนน วิสุทฺธิเทวานญฺจ คหิตตฺตา อาห ‘‘สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณ’’นฺติฯ ตตฺถ สมฺมุติเทวา ราชาโน, อวเสสมนุสฺสา สมฺมุติเทวสมณพฺราหฺมเณหิ อวสิฏฺฐาฯ สตฺตโลกาเวณิกสฺส ปชาสทฺทสฺส วิสุํ คหิตตฺตา สเทวกํ โลกนฺติ เอตฺถ โลกสทฺทคฺคหณํ โอกาสโลกเมว นิยเมตีติ อาห ‘‘ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก’’ติฯ อิทญฺจ สเทวกาทิปทตฺตยวจนียสฺส ปธานตฺถสฺส วเสน วุตฺตํฯ

โอกาสโลกวิเสสนสฺส ปเนตฺถ เทวมาราทิสตฺตโลกสฺสาปิ คหณํ เวทิตพฺพํ สามตฺถิยโต คมฺยมานตฺตา สปุตฺโต อาคโตติอาทีสุ ปุตฺตาทีนํ วิยฯ อิมสฺมิญฺจ นเย สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ โอกาสโลกํ สสฺสมณพฺราหฺมณิํ สเทวมนุสฺสํ ปชญฺจาติ จ-การํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ, โอกาสสตฺตโลกานํ คหเณน เจตฺถ ตทุภยสมฺมุตินิมิตฺตภูโต สงฺขารโลโกปิ ตทวินาภาวโต คหิโต เอวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ อปเร ปน ‘‘สเทวกนฺติอาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิ สตฺตโลโกว อตฺตโน อวยวภูตเทวาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา คหิโต, ตคฺคหเณน ตทาธาโร โอกาสโลโก, ตทุภยปญฺญตฺติวิสโย สงฺขารโลโก จ คหิตา เอว โหนฺตี’’ติ วทนฺติฯ เตสญฺจ ปชนฺติ อิทํ โลกสทฺทสฺส วิเสสนํ กตฺวา สเทวกํ ปชํ โลกํ…เป.… สเทวมนุสฺสํ ปชํ โลกนฺติ โยเชตพฺพํฯ

อรูปาวจรโลโก คหิโต ปาริเสสญาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ คหิตตฺตาฯ มารคฺคหเณน ตปฺปธานา ตํสทิสา จ อุปปตฺติเทวา สงฺคยฺหนฺตีติ อาห ‘‘ฉกามาวจรเทวโลโก’’ติฯ ขตฺติยปริสา พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวติํสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺฐสุ ปริสาสุ จาตุมหาราชิกาทีนํ จตุนฺนํ ปริสานํ สเทวกาทิปเทหิ สงฺคหิตตฺตา อิธ สสฺสมณพฺราหฺมณินฺติ อิมินา สมณปริสา พฺราหฺมณปริสา จ, สเทวมนุสฺสนฺติ อิมินา ขตฺติยปริสา คหปติปริสา จ วุตฺตาติ อาห ‘‘จตุปริสวเสนา’’ติฯ ตสฺส มนุสฺสโลโก คหิโตติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ มนุสฺสโลโกติ มนุสฺสสมูโห, เตนาห ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติฯ

วิกปฺปนฺตรํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก’’ติฯ เทวปเทน สมฺมุติเทวา, สมณพฺราหฺมณมนุสฺสปเทหิ เสสมนุสฺสา จ คหิตาติ เอวํ วิกปฺปทฺวเยปิ มนุสฺสํ ปชํ มนุสฺสิํ ปชนฺติ ปชา-สทฺทํ มนุสฺส-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ตํ ปุน สห เทเวหิ วตฺตตีติ สเทวา, ปชาฯ สเทวา จ สา มนุสฺสา จาติ สเทวมนุสฺสา, ตํ สเทวมนุสฺสํ ปชํฯ ปุน กิํ ภูตํ สสฺสมณพฺราหฺมณินฺติ เอวํ ยถา ปชาสทฺเทน มนุสฺสานญฺเญว คหณํ สิยา, ตถา นิพฺพจนํ กาตพฺพํ, อิตรถา มนุสฺสานญฺเญว คหณํ น สมฺปชฺชติ สพฺพมนุสฺสานํ วิเสสนภาเวน คหิตตฺตา อญฺญปทตฺถภูตสฺส กสฺสจิ มนุสฺสสฺส อภาวาฯ

อิทานิ ปชนฺติ อิมินา อวเสสนาคาทิสตฺเตปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุกาโม อาห ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติฯ เอตฺถาปิ จตุปริสวเสน อวเสสสพฺพสตฺตโลโก สมฺมุติเทวมนุสฺเสหิ วา สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโกติ โยเชตพฺพํฯ

เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอเกกปเทน อภาคโส สพฺพโลกานํ คหณปกฺเขปิ ตสฺส ตสฺส วิเสสนสฺส สปฺผลตํ ทสฺเสตุํ อปิ เจตฺถาติอาทิ วุตฺตํฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโตติ อุกฺกฏฺฐานํ เทวคติปริยาปนฺนานํ ปริจฺฉินฺนวเสน ชานนวเสน กิตฺติสทฺโท สยํ อตฺตโน อวยวภูเตน สเทวกวจเนน ตํ สุณนฺตานํ สาเวนฺโต อพฺภุคฺคโตติ โยชนาฯ อนุสนฺธิกฺกโมติ อตฺถานญฺเจว ปทานญฺจ อนุสนฺธานกฺกโม, ชานนกฺกโมติ อตฺโถฯ

อภิญฺญาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อภิญฺญายา’’ติฯ สมนฺตภทฺรกตฺตาติ สพฺพภาเคหิ สุนฺทรตฺตาฯ สาสนธมฺโมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนสฺส ปกาสโก ปริยตฺติธมฺโมฯ พุทฺธสุโพธิตตายาติ อิทํ ติกํ ธมฺมสฺส เหตุสรูปผลวเสน วุตฺตํ, ตถา นาถปภวตฺติกมฺปิฯ มชฺเฌ ติกทฺวยํ ผลวเสเนว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กิจฺจสุทฺธิยาติ ธมฺมํ สุตฺวา ยถาสุตวเสน ปฏิปชฺชนฺตานํ สุปฺปฏิปตฺติสงฺขาตกิจฺจสุทฺธิยาฯ

อิทานิ อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว ธมฺมํ เทเสนฺโต ภควา โสตูนํ ยํ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ, ตปฺปกาสกสฺส พฺรหฺมจริยปทสฺส สาตฺถนฺติอาทีนิ ปทานิ วิเสสนภาเวน วุตฺตานิ, น ธมฺมปทสฺสาติ ทสฺสนมุเขน นานปฺปการโต อตฺถํ วิวริตุกาโม สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ เอวมาทีสุ ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ติสฺโส สิกฺขา สกโล จ ตนฺติธมฺโม สาสนพฺรหฺมจริยํ นามฯ ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต สีลาทิเก วิย ตปฺปกาสกํ ตนฺติธมฺมมฺปิ ปกาเสติ เอว สทฺทตฺถสมุทายตฺตา ปริยตฺติธมฺมสฺสฯ ยถานุรูปนฺติ ยถารหํฯ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตญฺหิ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ อตฺถสมฺปตฺติยา สมฺปนฺนตฺถตาย, อุปรูปริ อธิคนฺตพฺพวิเสสสงฺขาตอตฺถสมฺปตฺติยา จ สห อตฺเถน ปโยชเนน วตฺตตีติ สาตฺถเมว, น ตุ สพฺยญฺชนํ, ตนฺติธมฺมสงฺขาตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน สาตฺถํ สพฺยญฺชนญฺจฯ

กิราตาทิมิลกฺขวจนานมฺปิ สาตฺถสพฺยญฺชนตฺเต สมาเนปิ วิสิฏฺฐตฺถพฺยญฺชนโยคํ สนฺธาย สหตฺโถ เทวทตฺโต สวิตฺโตติอาทิ วิย ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ, พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชน’’นฺติฯ ตตฺถ ยํ อตฺถํ สุตฺวา ตถา ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพทุกฺขกฺขยํ ปาปุณนฺติ, ตสฺส ตาทิสสมฺปตฺติ อตฺถสมฺปตฺติ นาม, สมฺปนฺนตฺถตาติ อตฺโถฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติ นาม สิถิลธนิตาทิพฺยญฺชนปริปุณฺณาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา คมฺภีรมฺปิ อตฺถํ อุตฺตานํ กตฺวา ทสฺสนสมตฺถตา สมฺปนฺนพฺยญฺชนตาติ อตฺโถฯ

อิทานิ เนตฺติปฺปกรณนเยนาปิ (เนตฺติ 4 ทฺวาทสปท) อตฺถํ ทสฺเสตุํ สงฺกาสนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สงฺเขปโต กาสียติ ทีปียตีติ สงฺกาสนนฺติ กมฺมสาธนวเสน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, เอวํ เสเสสุปิฯ ปฐมํ กาสนํ ปกาสนํฯ อุภยมฺเปตํ อุทฺเทสตฺถวจนสงฺขาตสฺส วิตฺถารวจนํฯ สกิํ วุตฺตสฺส ปุน วจนญฺจ วิวรณวิภชนานิฯ อุภยมฺเปตํ นิทฺเทสตฺถวจนํฯ วิวฏสฺส วิตฺถารตราภิธานํ วิภตฺตสฺส จ ปกาเรหิ ญาปนํ อุตฺตานีกรณปญฺญตฺติโยฯ อุภยมฺเปตํ ปฏินิทฺเทสตฺถวจนสงฺขาตสฺส วิตฺถารวจนํฯ อตฺถปทสมาโยคโตติ ยถาวุตฺตานิ เอว ฉ ปทานิ ปริยตฺติยา อตฺถวิภาคตฺตา อตฺถปทานิ, เตหิ สหิตตาย อตฺถโกฏฺฐาสยุตฺตตฺตาติ อตฺโถฯ อปริโยสิเต ปเท อาทิมชฺฌคตวณฺโณ อกฺขรํ, เอกกฺขรํ, ปทํ วา อกฺขรํฯ วิภตฺติยนฺตํ ปทํฯ ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํฯ กถิตสฺเสวตฺถสฺส อเนกวิเธน วิภาคกรณํ อากาโร นามฯ อาการาภิหิตสฺส นิพฺพจนํ นิรุตฺติฯ นิพฺพจนตฺถวิตฺถาโร นิทฺเทโสฯ อถ วา ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานิํ กโรติ, นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปตี’’ติ วจนโต สงฺกาสนปกาสนสงฺขอาตอุทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ อกฺขรปทานิ นามฯ วิวรณวิภชนสงฺขาตนิทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ พฺยญฺชนาการา นามฯ อุตฺตานีกรณปญฺญตฺติสงฺขาตปฏินิทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ นิรุตฺตินิทฺเทสา นาม, เตสํ สมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนนฺติ อตฺโถฯ

อตฺถคมฺภีรตาติอาทีสุ อตฺโถ นาม ตนฺติอตฺโถ, เหตุผลํ วาฯ ธมฺโม นาม ตนฺติ, เหตุ วาฯ เทสนา นาม ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโปฯ ปฏิเวโธ นาม ยถาวุตฺตอตฺถาทีนํ อวิปรีตาวโพโธฯ เต ปเนเต อตฺถาทโย ยสฺมา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ

เตสุ ปฏิเวธสฺสาปิ อตฺถสนฺนิสฺสิตตฺตา อตฺถสภาคตฺตา จ วุตฺตํ ‘‘อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถ’’นฺติฯ ธมฺมเทสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตตฺเตปิ สยํ พฺยญฺชนรูปตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชน’’นฺติฯ ยถาวุตฺตอตฺถาทีสุ ปเภทคตานิ ญาณานิ อตฺถปฏิสมฺภิทาทโยฯ ตตฺถ นิรุตฺตีติ ตนฺติปทานํ นิทฺธาเรตฺวา วจนํ, นิพฺพจนนฺติ อตฺโถฯ ตีสุ ปฏิสมฺภิทาสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ โลกิยา สทฺเธยฺยวจนมุเขเนว อตฺเถสุ ปสีทนฺติ, น อตฺถมุเขนาติ อาห สทฺเธยฺยโตติอาทิฯ เกวลสทฺโท สกลาธิวจนนฺติ อาห ‘‘สกลปริปุณฺณภาเวนา’’ติฯ พฺรหฺมจริย-สทฺโท อิธ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ ทีเปตีติ อาห สิกฺขตฺตยปริคฺคหิตตฺตาติอาทิฯ

ยถาวุตฺตเมวตฺถํ อปเรนาปิ ปริยาเยน ทสฺเสตุํ อปิ จาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สนิทานนฺติ เทสกาลาทิทีปเกน นิทานวจเนน สนิทานํฯ สอุปฺปตฺติกนฺติ อฏฺฐุปฺปตฺติอาทิยุตฺติยุตฺตํฯ ตตฺรายํ ปาฬิโยชนากฺกโม – ‘‘เวรญฺโช พฺราหฺมโณ สมโณ ขลุ โภ…เป.… วิหรตี’’ติ จ, ‘‘ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ ‘อิติปิ โส…เป.… ปเวเทตี’ติ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ จ, ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ…เป.… ปริโยสานกลฺยาณํ, เทเสนฺโต จ สาตฺถสพฺยญฺชนาทิคุณสํยุตฺตํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ จ, ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ จ อสฺโสสิ, สุตฺวา จ อถ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติฯ

อฏฺฐกถายํ ปน กิญฺจาปิ ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา อถ โข เวรญฺโช…เป.… อุปสงฺกมี’’ติ เอวํ สาธุ โข ปนาติอาทิปาฐสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริวิตกฺกนภาเวน วุตฺตตฺตา พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ ปทานนฺตรเมว อสฺโสสีติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ วิย ปญฺญายติ, ตถาปิ ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ เอวํ ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺเถน อิติ-สทฺเทน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วุตฺตตฺตา ปน อญฺญตฺถ อิติ-สทฺทสฺส อทสฺสนโต จ อถ โข เวรญฺโชติอาทินา กตฺตพฺพนฺตรทสฺสนมุเขน ปาฬิยา ปการนฺตเร ปวตฺติโต จ ยถาวุตฺตวเสเนว ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ วจนานนฺตรเมว อสฺโสสีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนํ ยุตฺตํฯ

อฏฺฐกถาจริเยน หิ พฺราหฺมณสฺส อตฺตนา สุตวเสเนว อชฺฌาสโย อุปฺปชฺชตีติ อุปสงฺกมนเหตุทสฺสนมุเขน ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวาติอาทิ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

[2] สีโตทกํ วิย อุณฺโหทเกนาติ อิทํ อุกฺกเมน มุขารุฬฺหวเสน วุตฺตํ, อนุปสนฺตสภาวตาย พฺราหฺมณสฺเสว อุณฺโหทกํ วิย สีโตทเกนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, ญาณเตชยุตฺตตาย วา ภควา อุณฺโหทโกปโมติ กตฺวา ตพฺพิรหิตํ พฺราหฺมณํ สีโตทกํ วิย กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย เอกรูปตํฯ ยายาติอาทีสุ ยาย กถาย สมฺโมทิ พฺราหฺมโณ, ตํ สมฺโมทนียํ กถนฺติ โยชนาฯ ตตฺถ ขมนียนฺติ ทุกฺขพหุลํ อิทํ สรีรํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ ยาปนียนฺติ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ โรคาภาเวน อปฺปาพาธํฯ ทุกฺขชีวิตาภาเวน อปฺปาตงฺกํฯ ตํตํกิจฺจกรณตฺถาย ลหุํ อกิจฺเฉน อุฏฺฐาตุํ โยคฺคตาย ลหุฏฺฐานํฯ พลนฺติ สรีรสฺส สพฺพกิจฺจกฺขมํ พลํ กจฺจิ อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ ผาสุวิหาโรติ สุขวิหาโรฯ สรณียเมว ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สริตพฺพภาวโต จ สารณีย’’นฺติฯ ปริยาเยหีติ การเณหิฯ

ภาโวติ กิริยา, ตสฺมิํ วตฺตมาโน นปุํสก-สทฺโท ภาวนปุํสกนิทฺเทโส นาม, กิริยาวิเสสนสทฺโทติ อตฺโถฯ เอกมนฺเต เอกสฺมิํ อนฺเต ยุตฺตปฺปเทเสติ อตฺโถฯ ขณฺฑิจฺจาทิภาวนฺติ ขณฺฑิตทนฺตปลิตเกสาทิภาวํฯ ราชปริวฏฺเฏติ ราชูนํ ปริวตฺตนํ, ปฏิปาฏิโยติ อตฺโถฯ ปุราตนุจฺจกุลปฺปสุตตาย ชิณฺณตา, น วยสาติ อาห ‘‘จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวเย’’ติฯ วิภวานํ มหนฺตตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโกติ อาห ‘‘วิภวมหตฺตตาย สมนฺนาคเต’’ติฯ วิภาวเน นาม อตฺเถติ ปกติวิภาวนสงฺขาเต อตฺเถฯ น อภิวาเทติ วาติ อภิวาเทตพฺพนฺติ น สลฺลกฺเขติ, เอวํ อสลฺลกฺขณปกติโกติ วุตฺตํ โหติฯ รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ เอตฺถาปิ นิจฺจปกติกํ อนิจฺจปกติกํ วาติ อตฺโถฯ อนิจฺจํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวธารณตฺโถฯ

สมฺปติชาโตติ มุหุตฺตชาโต, ชาตสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ

สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา…เป.… โอโลเกสีติ เอตฺถ ทฺวารํ ปิธาย นิกฺขนฺโตติอาทีสุ วิย คมนโต ปุเร กตมฺปิ โอโลกนํ ปจฺฉา กตํ วิย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โอโลเกสินฺติ จ โลกวิวรณปาฏิหาริเย ชาเต มํสจกฺขุนา โวโลเกสีติ อตฺโถฯ เสฏฺโฐติ ปสตฺถตโรฯ ปติมาเนสีติ ปูเชสิฯ อาสภินฺติ อุตฺตมํฯ

[3] ตํ วจนนฺติ นาหํ ตํ พฺราหฺมณาติอาทิวจนํฯ อญฺญาย สณฺฐเหยฺยาติ อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺยฯ ชาติวเสนาติ ขตฺติยาทิชาติวเสนฯ อุปปตฺติวเสนาติ เทเวสุ อุปปตฺติวเสนฯ อาวิญฺฉนฺตีติ อากฑฺฒนฺติฯ ยสฺส อภิวาทาทิกรณสงฺขาตสฺส สามคฺคิรสสฺส ภควติ อภาวํ มญฺญมาโน พฺราหฺมโณ ‘‘อรสรูโป’’ติ อาห, ตพฺพิธุรสฺส รูปตณฺหาทิกสฺเสว สามคฺคิรสสฺส อภาเวน ภควา ‘‘อรสรูโป’’ติ ทสฺเสตุํ สามคฺคิรสสทฺทสฺส รูปรสาทีสุ วตฺตนปฺปการํ ทสฺเสนฺโต อาห วตฺถารมฺมณาทีติอาทิฯ

ตาลาวตฺถุกตาติ อุจฺฉินฺนมูลานํ ตาลานํ วตฺถุ วิย เนสํ รูปรสาทีนํ วตฺถุ จิตฺตสนฺตานํ กตนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ มชฺเฌปทโลปํ ทีฆญฺจ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ตาลวตฺถุ วิยาติอาทิฯ ตาลวตฺถุ วิย เยสํ วตฺถุ กตํ เต ตาลาวตฺถุกตาติ วิเสสนสฺส ปรนิปาโต ทฏฺฐพฺโพ, กตตาลวตฺถุกาติ อตฺโถฯ มตฺถกจฺฉินฺนตาโลเยว ปตฺตผลาทีนํ อการณตาย อวตฺถูติ ตาลาวตฺถุ, ตํ วิย เยสํ วตฺถุ กตํ เต รูปรสาทโย ตาลาวตฺถุกตา, อยํ อญฺญปทตฺถวเสน อตฺถคฺคาโห เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สุคโมติ วิเสสมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตา’’ติฯ เอวญฺจ มตฺถกสทิเสสุ รูปรสาทีสุ ราเคสุ ฉินฺเนสุปิ ตพฺพตฺถุภูตสฺส ตาลาวตฺถุสทิสสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส ยาว ปรินิพฺพานฏฺฐานํ อุปปนฺนเมว โหติฯ ยถารุตโต ปน วิเสสนสมาสวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน รูปรสาทีนํ ตาลาวตฺถุสทิสตาย ฐานํ อาปชฺชติฯ ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.3) เอตํ โทสํ ปริหริตุํ รูปรสาทีนํ กุสลากุสลตฺตํ วุตฺตํ, ตํ เต ตถาคตสฺส ปหีนาติอาทิปาฬิยา, กามสุขสฺสาทสงฺขาตา รูปรสาติอาทิอฏฺฐกถาย จ น สเมติ, ขีณาสวานมฺปิ ยาว ปรินิพฺพานา กุสลากุสลานํ ผลุปฺปตฺติโต เตสํ มตฺถกจฺฉินฺนตาลสทิสตาปิ น ยุตฺตาติ คเหตพฺพํฯ

อถ วา มตฺถกจฺฉินฺนตาลสฺส ฐิตํ อฏฺฐิตญฺจ อมนสิกตฺวา ปุน อนุปฺปตฺติธมฺมตาสทิสมตฺตํ อุปเมตฺวา ตาลาวตฺถุ วิย กตาติ วิเสสนสมาสวเสน อตฺถคฺคหเณปิ น โกจิ โทโสฯ อนุ-สทฺโท ปจฺฉาติ อตฺเถ วตฺตตีติ อาห ปจฺฉาภาโว น โหตีติอาทิฯ อนุ อภาวํ คตาติ ปจฺฉา อนุปฺปตฺติธมฺมตาวเสน อภาวํ คตาฯ อนจฺฉริยาติ อนุ อนุ อุปรูปริ วิมฺหยกตาติ อตฺโถฯ ยญฺจ โข ตฺวํ วเทสีติ ยํ วนฺทนาทิสามคฺคีรสาภาวสงฺขาตํ การณํ อรสรูปตาย วเทสิ, ตํ การณํ น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ

[4] สนฺธาย ภาสิตมตฺถนฺติ ยํ อตฺถํ สนฺธาย พฺราหฺมโณ นิพฺโภโค ภวํ โคตโมติอาทิมาห, ภควา จ ยํ สนฺธาย นิพฺโภคตาทิํ อตฺตนิ อนุชานาติ, ตํ สนฺธาย ภาสิตมตฺถํฯ

[5] กุลสมุทาจารกมฺมนฺติ กุลาจารกมฺมํฯ กายโต กายทฺวารโต ปวตฺตํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํฯ อเนกวิหิตาติ อเนกปฺปการาฯ

[6] ปญฺจกามคุณิกราคสฺสาติ รูปาทีสุ ปญฺจสุ กามโกฏฺฐาเสสุ อติวิย สงฺควเสน นิยุตฺตสฺส กามราคสฺส, เอเตน อนาคามีนํ วตฺถาภรณาทีสุ สงฺคนิกนฺติวเสน อุปฺปชฺชนกามราคสฺส กามราคตาภาวํ ทสฺเสติ ตสฺส รูปราคาทีสุ สงฺคหโตฯ อวเสสานนฺติ เอตฺถ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ ปฐเมน มคฺเคน, เสสานํ จตูหิปิ อุจฺเฉทํ วทติ, เตนาห ‘‘ยถานุรูป’’นฺติฯ

[7] ชิคุจฺฉติ มญฺเญติ ชิคุจฺฉติ วิย, ‘‘ชิคุจฺฉตี’’ติ วา สลฺลกฺเขมิฯ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐนาติ อญฺญาณสมฺภูตฏฺเฐนฯ

[8-10] ตตฺราติ ยถาวุตฺเตสุ ทฺวีสุ อตฺถวิกปฺเปสุฯ ปฏิสนฺธิปริยาโยปิ อิธ คพฺภสทฺโทติ อาห ‘‘เทวโลกปฏิสนฺธิปฏิลาภายา’’ติฯ อปุนพฺภวภูตาติ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติฯ

[11] ธมฺมธาตุนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตญฺหิ ธมฺเม ยาถาวโต ธาเรติ อุปธาเรตีติ ‘‘ธมฺมธาตู’’ติ วุจฺจติฯ เทสนาวิลาสปฺปตฺโตติ อภิรุจิวเสน ปริวตฺเตตฺวา เทเสตุํ สมตฺถตา เทสนาวิลาโส, ตํ ปตฺโตฯ กรุณาวิปฺผารนฺติ สพฺพสตฺเตสุ มหากรุณาย ผรณํฯ ตาทิคุณลกฺขณเมว อุปมาย วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปถวีสมจิตฺตต’’นฺติฯ

ตโตเยว อกุชฺฌนสภาวโต อกุปฺปธมฺมตาฯ ชาติยา อนุคตนฺติ ชาติยา อนุพทฺธํฯ ชราย อนุสฏนฺติ ชราย ปลิเวฐิตํฯ วฏฺฏขาณุภูตนฺติ วฏฺฏโต อุทฺธริตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วฏฺเฏ นิจฺจลภาเวน ฐิตํ ขาณุ วิย ภูตํฯ ชาตานํ มจฺจานํ นิจฺจํ มรณโต ภยนฺติ อาห อชฺช มริตฺวาติอาทิฯ อปฺปฏิสมํ ปุเรชาตภาวนฺติ อสทิสํ อริยาย ชาติยา ปฐมชาตภาวํ, สพฺพเชฏฺฐภาวนฺติ อตฺโถฯ

‘‘อปี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปี’’ติ วทนฺโต ปิ-สทฺโท วิสุํ อตฺถิ นิปาโตติ ทสฺเสติฯ สมฺมา อธิสยิตานีติ ปาทาทีหิ อุปฆาตํ อกโรนฺติยา สมฺมเทว อุปริ สยิตานิ, อกมฺมกสฺสาปิ สยติธาตุโน อธิปุพฺพตาย สกมฺมกตา ทฏฺฐพฺพาฯ นขสิขาติ นขคฺคานิฯ สกุณานํ ปกฺขา หตฺถปาทฏฺฐานิยาติ อาห ‘‘สงฺกุฏิตหตฺถปาทา’’ติฯ เอตฺถาติ อาโลกฏฺฐาเนฯ นิกฺขมนฺตานนฺติ นิกฺขมนฺเตสุ, นิทฺธารเณ เหตํ สามิวจนํฯ อณฺฑโกสนฺติ อณฺฑกปาลํฯ

โลโกเยว โลกสนฺนิวาโสฯ อพุชฺฌิ เอตฺถาติ รุกฺโข โพธิ, สยํ พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ วา เตนาติ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ โพธิฯ พุชฺฌียตีติ นิพฺพานํ โพธิฯ อนฺตรา จ โพธินฺติ ทุติยมุทาหรณํ วินาปิ รุกฺข-สทฺเทน โพธิ-สทฺทสฺส รุกฺขปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํฯ วรภูริเมธโสติ มหาปถวี วิย ปตฺถฏปญฺโญติ อตฺโถฯ ติสฺโส วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺโค อตฺตนา สห วตฺตมานํ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตํ อาสวกฺขยญาณญฺเจว อิตรา ทฺเว มหคฺคตวิชฺชา จ ตพฺพินิพนฺธกกิเลสวิทฺธํสนวเสน อุปฺปาทนโต ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติ วุจฺจติฯ ฉ อภิญฺญาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สาวกปารมีญาณนฺติ อคฺคสาวเกหิ ปฏิลภิตพฺพํ สพฺพเมว โลกิยโลกุตฺตรญาณํฯ ปจฺเจกโพธิญาณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

โอปมฺมสมฺปฏิปาทนนฺติ โอปมฺมตฺถสฺส อุปเมยฺเยน สมํ ปฏิปาทนํฯ อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถนฯ ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโวติ อิมินา สงฺขารุเปกฺขาปตฺตตํ วิปสฺสนาย ทสฺเสติฯ ปริณามกาโลติ อิมินา วุฏฺฐานคามินิภาวาปตฺติํฯ ตทา จ สา มคฺคญาณคพฺภํ ธาเรนฺตี วิย โหตีติ อาห ‘‘คพฺภคฺคหณกาโล’’ติฯ อนุปุพฺพาธิคเตนาติ ปฐมมคฺคาทิปฏิปาฏิยา อธิคเตนฯ

จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196), สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิต’’นฺติ เอวํ วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํฯ

ฉนฺโท กาโมติอาทีสุ ปตฺถนากาเรน ปวตฺโต ทุพฺพโล โลโภ อิจฺฉนฏฺเฐน ฉนฺโทฯ ตโต พลวา รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ ตโตปิ พลวตโร ฉนฺทราโคฯ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนสงฺกปฺปวเสน ปวตฺโต สงฺกปฺโปฯ ตโตปิ พลวสงฺกปฺปวเสเนว ปวตฺโต ราโคฯ ตโตปิ พลวตโร สงฺกปฺปราโคฯ สฺวายํ ปเภโท เอกสฺเสว โลภสฺส ปวตฺติอาการเภเทน อวตฺถาเภเทน จ วุตฺโตฯ

ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กถนฺติ อตฺโถฯ เอตนฺติ ปุพฺพปเทเยว อวธารณกรณํ, เอตํ อตฺถชาตํ วาฯ ตนฺนิสฺสรณโตติ เตสํ กามานํ นิสฺสรณตฺตาฯ เอสาติ เอว-กาโรฯ กามธาตุ นาม กามภโว, เนกฺขมฺมนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ เอสาติ นิยโมฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกา ตทงฺควิเวกาทโยฯ กายจิตฺตอุปธิวิเวกา กายวิเวกาทโย, ตโย เอว อิธ ฌานกถาย, สมุจฺเฉทวิเวกาทีนํ อสมฺภวาฯ นิทฺเทเสติ มหานิทฺเทเสฯ ตตฺเถวาติ มหานิทฺเทเส เอวฯ วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเคฯ เอวญฺหิ สตีติ อุภเยสมฺปิ กามานํ สงฺคเห สติฯ

ปุริเมนาติ กายวิเวเกนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ กายจิตฺตวิเวกทฺวเยฯ ทุติเยนาติ จิตฺตวิเวเกนฯ เอเตสนฺติ ยถาวุตฺตนเยน วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกทฺวยสฺส วาจกภูตานํ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหีติ อิเมสํ ปทานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ พาลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโคติ อนุวตฺตติฯ อกุสลธมฺโม หิ พาลภาวสฺส เหตุฯ อาสยโปสนนฺติ อาสยสฺส วิโสธนํ วฑฺฒนญฺจฯ วิภงฺเค นีวรณาเนว วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต’’ติฯ ตตฺถ อุปริ สวิตกฺกนฺติอาทินา วุจฺจมานานิ ฌานงฺคานิ, เตสํ อตฺตโน ปจฺจนีกานํ ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโตติ อตฺโถฯ อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวสฺส ทสฺสนโตติปิ ปาโฐฯ