ทายเกหิ อสติยา ทินฺนํ รูปิยํ เตหิ ปุน สกสญฺญาย คณฺหนฺเต อทาตุํ, นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ คณฺหาหีติ ทาตุญฺจ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ตว โจฬกํ ปสฺสาหี’’ติฯ เอวํ วตฺวาปิ ปน นฏฺฐวตฺถุสฺมิํ วิย นิสฺสชฺชิตพฺพาภาเวปิ อาปตฺติ เทเสตพฺพาวฯ อสติยาปิ หิ ตํ วตฺถุํ วตฺถาทินา สหตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิทํ เทมี’’ติ ทินฺนํ, ตทา ปริจฺจาคสพฺภาวโต ทานเมว โหติ ‘‘อปฺปคฺฆํ ทสฺสามี’’ติ มหคฺฆสฺส ทาเน วิยฯ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส จ อสติยา ทิยฺยมานตฺเต ญาเตปิ อทินฺนาทานํ น โหติ ทายเกหิ ทินฺนตฺตา, ตสฺมา รูปิยํ นิสฺสคฺคิยเมว โหติฯ เกจิ ปน ‘‘อีทิสํ นาม น โหติ, เตเนว เจตฺถ ‘ตว โจฬกํ ปสฺสา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ โน นกฺขมติ, วีมํสิตพฺพํฯ

[586] เอกปริจฺเฉทานีติ สิยา กิริยตฺตํ, สิยา อกิริยตฺตญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชาตรูปรชตภาโว, อตฺตุทฺเทสิกตา, คหณาทีสุ อญฺญตรภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ

รูปิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา

[587] นวเม ชาตรูปาทิจตุพฺพิธนิสฺสคฺคิยวตฺถุ อิธ รูปิยคฺคหเณเนว คหิตนฺติ อาห ‘‘ชาตรูปรชตปริวตฺตน’’นฺติฯ ปฏิคฺคหิตปริวตฺตเนติ กปฺปิยโวหาเรน, อกปฺปิยโวหาเรน วา ปฏิคฺคหิตสฺส รูปิยสฺส ปริวตฺตเนฯ

[589] ปาฬิยํ ฆนกตนฺติ อิฏฺฐกาทิฯ รูปิยํ นาม สตฺถุวณฺโณติอาทีสุ กิญฺจาปิ เกวลํ รชตํ น คหิตํ, ตถาปิ รูปิยปเทเนว ตํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สุทฺโธ รูปิยสํโวหาโร เอว วุตฺโตติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ รูปิเย รูปิยสญฺญีติอาทิมฺหิ วินิจฺฉยํ วกฺขามาติ ปาฐเสโสฯ

[591] ปาฬิยํ รูปิเย รูปิยสญฺญีติ อตฺตนา ทิยฺยมานํ สกสนฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ รูปิยํ เจตาเปตีติ ปรสนฺตกํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตตฺถ อรูปิย-สทฺเทน ทุกฺกฏวตฺถุมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ปจฺฉิเม ปน ติเก ‘‘อรูปิเย รูปิยสญฺญี อรูปิยํ เจตาเปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อิมสฺมิญฺจ ติเก อรูปิย-สทฺเทน กปฺปิยวตฺถุเยว คหิตํ, น มุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถุ อนฺเต ‘‘ปญฺจนฺนํ สห อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ กิญฺจาปิ ทุกฺกฏวตฺถุ น คหิตํ, ตถาปิ ทุกฺกฏวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุํ, กปฺปิยวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุญฺจ ปริวตฺตยโต ทุกฺกฏํ, นยโต สิทฺธเมว โหติฯ ตญฺจ ทุกฺกฏวตฺถุมฺหิ ตถสญฺญาย วา อตถสญฺญาย วา วิมติยา วา ปริวตฺเตนฺตสฺสปิ โหติเยว อจิตฺตกตฺตา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺสฯ ปญฺจนฺนํ สหาติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สหฯ

อิทานิ ‘‘นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุํ วา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปาฬิยํ สรูเปน อนาคตตฺเตปิ นยโต ลพฺภมานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หิ อย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ยสฺมา รูปิเยน ปริวตฺติตํ อรูปิยํ นิสฺสฏฺฐมฺปิ สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยตฺตา นิสฺสคฺคิยเมว น โหติ นิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพสฺเสว นิสฺสชฺชิตพฺพโต, เกวลํ ปน อิทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปาจิตฺติยเมว ปริวตฺตเกน เทเสตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘รูปิเย รูปิยสญฺญี อรูปิยํ เจตาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิ ติโก ภควตา น วุตฺโต, ตีสุปิ ปเทสุ ปริวตฺติยมานสฺส อรูปิยตฺเตน นิสฺสคฺคิยวจนาโยคา รูปิยสฺเสว นิสฺสชฺชิตพฺพโตฯ รูปิยสฺเสว หิ นิสฺสฏฺฐสฺส อารามิกาทีหิ ปฏิปชฺชนวิธิ ปาฬิยํ ทสฺสิโต, น อรูปิยสฺสฯ ตสฺมา ปาจิตฺติยมตฺตสมฺภวทสฺสนตฺถเมว ปเนตฺถ อฏฺฐกถายํ ‘‘อวุตฺโตปิ อยํ…เป.… ติโก เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, น ปน ตสฺส วตฺถุโน นิสฺสคฺคิยตาทสฺสนตฺถํฯ เตเนว ปตฺตจตุกฺเก ‘‘น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กปฺปิยํ กาตุ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ อมฺหากํ ขนฺติฯ อตฺตโน วา หีติอาทิ ทุติยติกานุโลเมเนว ตติยตฺติกสฺส สิชฺฌนปฺปการํ สมตฺเถตุํ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยสฺมา หิ ยถา อตฺตโน อรูปิเยน ปรสฺส รูปิยํ เจตาเปนฺตสฺส เอกสฺมิํ อนฺเต รูปิยสมฺภวโต ‘‘รูปิยสํโวหาโร กโต เอว โหตี’’ติ ทุติยตฺติโก วุตฺโต, เอวํ อตฺตโน รูปิเยน ปรสฺส อรูปิยํ เจตาเปนฺตสฺสาปิ โหตีติ ตติโย ติโก วตฺตพฺโพ ภเวยฺย, โส ปน ทุติยตฺติเกเนว เอกโต รูปิยปกฺขสามญฺเญน สิชฺฌตีติ ปาฬิยํ น วุตฺโตติฯ ตตฺถ เอกนฺเตน รูปิยปกฺเขติ เอเกน อนฺเตน รูปิยปกฺเข, ‘‘เอกโต รูปิยปกฺเข’’ติ วา ปาโฐฯ

อิทานิ ทุติยตฺติเก อรูปิยปทสฺส อตฺถภูเตสุ ทุกฺกฏวตฺถุกปฺปิยวตฺถูสุ ทุกฺกฏวตฺถุนา รูปิยาทิปริวตฺตเน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺกฏวตฺถุนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ทุกฺกฏวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุนฺติอาทิ ปน ทุกฺกฏวตฺถุนา ปริวตฺตนปฺปสงฺเค ปาฬิยํ อวุตฺตสฺสาปิ อตฺถสฺส นยโต ลพฺภมานตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมินาติ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปเทน, เตน จ ทุกฺกฏสฺส อจิตฺตกตมฺปิ ทสฺเสติฯ อญฺญตฺร สหธมฺมิเกหีติ ‘‘ปญฺจนฺนํ สห อนาปตฺตี’’ติ วจนโต วุตฺตํ, เตนาปิ กยวิกฺกยสิกฺขาปทสฺส กปฺปิยวตฺถุนิสฺสิตตํ เอว สาเธติฯ อิมํ…เป.… รูปิยเจตาปนญฺจ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ปกเตน สมฺพนฺโธฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ ตตฺถาติ กยวิกฺกยสิกฺขาปเท (ปารา. 593)ฯ

เอวํ ทุกฺกฏวตฺถุนา รูปิยาทิปริวตฺตเน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปฺปิยวตฺถุนาปิ ทสฺเสตุํ ‘‘กปฺปิยวตฺถุนา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เตเนวาติ กปฺปิยวตฺถุนา เอวฯ ‘‘รูปิยํ อุคฺคณฺหิตฺวา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตํฯ มุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา การิตมฺปิ ปญฺจนฺนมฺปิ น วฏฺฏติ เอวฯ สมุฏฺฐาเปตีติ สยํ คนฺตฺวา, ‘‘อิมํ กหาปณาทิํ กมฺมการานํ ทตฺวา พีชํ สมุฏฺฐาเปหี’’ติ เอวํ อญฺญํ อาณาเปตฺวา วา สมุฏฺฐาเปติฯ มหาอกปฺปิโยติ อตฺตนาว พีชโต ปฏฺฐาย ทูสิตตฺตา อญฺญสฺส มูลสามิกสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ โส หิ โจเรหิ อจฺฉินฺโนปิ ปุน ลทฺโธ ชานนฺตสฺส กสฺสจิปิ น วฏฺฏติฯ ยทิ หิ วฏฺเฏยฺย, ตฬากาทีสุ วิย อจฺฉินฺโน วฏฺฏตีติ อาจริยา วเทยฺยุํฯ น สกฺกา เกนจิ อุปาเยนาติ สงฺเฆ นิสฺสชฺชเนน, โจราทิอจฺฉินฺทนาทินา จ กปฺปิยํ กาตุํ น สกฺกา, อิทญฺจ เตน รูเปน ฐิตํ, ตมฺมูลิเกน วตฺถุมุตฺตาทิรูเปน ฐิตญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทุกฺกฏวตฺถุมฺปิ หิ ตมฺมูลิกกปฺปิยวตฺถุญฺจ น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน เตน รูเปน กปฺปิยํ กาตุํฯ ยทิ ปน โส ภิกฺขุ เตน กปฺปิยวตฺถุทุกฺกฏวตฺถุนา ปุน รูปิยํ เจตาเปยฺย, ตํ รูปิยํ นิสฺสชฺชาเปตฺวา อญฺเญสํ กปฺปิยํ กาตุมฺปิ สกฺกา ภเวยฺยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปตฺตํ กิณาตีติ เอตฺถ ‘‘อิมินา กหาปณาทินา กมฺมารกุลโต ปตฺตํ กิณิตฺวา เอหี’’ติ อารามิกาทีหิ กิณาปนมฺปิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตเนว ราชสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ‘‘เอตฺตเกหิ กหาปเณหิ สาฏเก อาหร, เอตฺตเกหิ ยาคุอาทีนิ สมฺปาเทหีติ วทติ, ยํ เต อาหรนฺติ, สพฺเพสํ อกปฺปิยํฯ

กสฺมา? กหาปณานํ วิจาริตตฺตา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539) วุตฺตํ ฯ อิมินา ปน วจเนน ยํ มาติกาฏฺฐกถายํ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทํ ‘‘อนาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ น สเมติฯ น เกวลญฺจ อิมินา, ปาฬิยาปิ ตํ น สเมติฯ ปาฬิยญฺหิ นิสฺสฏฺฐรูปิเยน อารามิกาทีหิ สปฺปิยาทิํ ปริวตฺตาเปตุํ ‘‘โส วตฺตพฺโพ ‘อาวุโส, อิมํ ชานาหี’ติฯ สเจ โส ภณติ ‘อิมินา กิํ อาหรียตู’ติ, น วตฺตพฺโพ ‘อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’ติฯ กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพํ ‘สปฺปิ วา’’’ติอาทินา รูปิยสํโวหารํ ปริโมเจตฺวาว วุตฺตํฯ ‘‘อิมินา รูปิเยน กิํ อาหรียตู’’ติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘อิมํ อาหรา’’ติ วุตฺเตปิ อธิการโต ‘‘อิมินา รูปิเยน อิมํ อาหรา’’ติ ภิกฺขูหิ อาณตฺโต เอว โหตีติ ตํ รูปิยสํโวหารํ ปริวชฺเชตุํ ‘‘น วตฺตพฺโพ ‘อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, อนาปตฺติวาเรปิ ‘‘กปฺปิยการกสฺส อาจิกฺขตี’’ติ น วุตฺตํฯ กยวิกฺกยสิกฺขาปเท (ปารา. 595) ปน ตถา วุตฺตํ, ตสฺมา อิทํ สาณตฺติกํ กยวิกฺกยเมว อนาณตฺติกนฺติ คเหตพฺพํฯ

มูลสฺส อนิสฺสฏฺฐตฺตาติ เยน อุคฺคหิตมูเลน ปตฺโต กีโต, ตสฺส มูลสฺส สงฺฆมชฺเฌ อนิสฺสฏฺฐตฺตา, เอเตน รูปิยเมว นิสฺสชฺชิตพฺพํ, น ตมฺมูลิกํ อรูปิยนฺติ ทสฺเสติฯ ยทิ หิ เตน รูปิเยน อญฺญํ รูปิยํ เจตาเปยฺย, ตํ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปเท อาคตนเยเนว นิสฺสชฺชาเปตฺวา เสเสหิ ปริภุญฺชิตพฺพํ ภเวยฺยาติฯ ‘‘มูลสฺส อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตา’’ติ อิมินา มูลสฺส คิหิสนฺตกตฺตํ, เตเนว ปตฺตสฺส รูปิยสํโวหารานุปฺปนฺนตญฺจ ทสฺเสติฯ ปญฺจสหธมฺมิกสนฺตเกเนว หิ รูปิยสํโวหารโทโสฯ ตตฺถ จ อตฺตโน สนฺตเก ปาจิตฺติยํ, อิตรตฺถ ทุกฺกฏํฯ

นิสฺสชฺชีติ ทานวเสน วุตฺตํ, น วินยกมฺมวเสนฯ เตเนว ‘‘สปฺปิสฺส ปูเรตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺเตติ, ตสฺส วา ธนสฺส รูปิยภาโว, ปริวตฺตนปริวตฺตาปเนสุ อญฺญตรภาโว จาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิฯ

รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา

[593-5] ทสเม ปาฬิยํ ชานาหีติ อิทาเนว อุปธาเรหิ, อิทํ ปจฺฉา ฉฑฺเฑตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ อิมินาติ ภิกฺขุนา ทิยฺยมานํ วุตฺตํฯ อิมนฺติ ปเรน ปฏิทิยฺยมานํฯ เสสญาตเกสุ สทฺธาเทยฺยวินิปาตสมฺภวโต ตทภาวฏฺฐานมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตรํ ปน ปิตรํ วา’’ติ วุตฺตํฯ น สกฺกา ตํ ปฏิกฺขิปิตุนฺติ เอตฺถ ยถา รูปิยํ ภตกานํ ทตฺวา อสฺสามิกภูมิยํ อโยพีชสมุฏฺฐาปเน ภติยา ขณนฺตานํ สนฺติกา คหิตภณฺฑกภาเวปิ ปาจิตฺติยํ โหติ, เอวมิธาปีติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ ยญฺหิ อสฺสามิกภูมิํ ขณิตฺวา สมุฏฺฐาปิตํ อโยพีชํ, ตํ ภตกานํ สนฺตกํ นาม โหติ, ตทตฺถญฺจ เตสํ รูปิยํ เทนฺตสฺส รูปิยสํโวหาโรว โหติ อกปฺปิยโวหาเรน รชนจฺฉลฺลิอาทีนํ อาหราปเน กยวิกฺกโย วิย, ตาทิสมฺปิ ปรภณฺฑํ อิธ วตฺถโธวนาทีสุ นตฺถิ, ตสฺมา อฏฺฐกถาปมาเณเนเวตฺถ ปาจิตฺติยํ คเหตพฺพํฯ

[597] ปุญฺญํ ภวิสฺสตีติ เทตีติ เอตฺถ สเจ ภิกฺขุ อตฺตโน ภณฺฑสฺส อปฺปคฺฆตํ ญตฺวาปิ อกเถตฺวา ‘‘อิทาเนว อุปปริกฺขิตฺวา คณฺห, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี โหหี’’ติ วทติ, อิตโร จ อตฺตโน ทิยฺยมานสฺส มหคฺฆตํ อชานนฺโต ‘‘อูนํ วา อธิกํ วา ตุมฺหากเมวา’’ติ ทตฺวา คจฺฉติ, ภิกฺขุสฺส อนาปตฺติ อุปนนฺทสฺส วิย ปริพฺพาชกวตฺถุคฺคหเณฯ วิปฺปฏิสาริสฺส ปุน สกสญฺญาย อาคตสฺส ยํ อธิกํ คหิตํ, ตํ ทาตพฺพํฯ เยน ยํ ปริวตฺเตติ, เตสํ อุภินฺนํ กปฺปิยวตฺถุตา, อสหธมฺมิกตา, กยวิกฺกยาปชฺชนญฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ

กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต โกสิยวคฺโค ทุติโยฯ

3. ปตฺตวคฺโค