‘‘กายสฺส เภทา สตฺโต อุจฺฉิชฺชตี’’ติ (ที. นิ. 1.85-86) เอวํ อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ อุจฺเฉทวาทาฯ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺโข ยถาสกํ อตฺตภาโว, ตสฺมิํเยว ยถากามํ ปญฺจกามคุณปริโภเคน นิพฺพานํ ทุกฺขูปสมํ วทนฺตีติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาฯ วิภชิตฺวา วาโท เอตสฺสาติ วิภชฺชวาที, ภควาฯ สพฺพํ เอกรูเปน อวตฺวา ยถาธมฺมํ วิภชิตฺวา นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ยถา ทิฏฺฐิสนฺเทหาทโย วิคจฺฉนฺติ, สมฺมุติปรมตฺถา จ ธมฺมา อสงฺกรา ปฏิภนฺติ, เอวํ เอกนฺตวิภชนสีโลติ วุตฺตํ โหติฯ ปรปฺปวาทํ มทฺทมาโนติ ตสฺมิํ กาเล อุปฺปนฺนํ, อายติํ อุปฺปชฺชนกญฺจ สพฺพํ ปรวาทํ กถาวตฺถุมาติกาวิวรณมุเขน นิมฺมทฺทนํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา

เกนาภตนฺติ อิมํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺเตน ชมฺพุทีเป ตาว ยาว ตติยสงฺคีติ, ตาว ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีหฬทีเป อาจริยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธนฺติอาทิ อารทฺธํฯ อิมํ ทีปนฺติ ตมฺพปณฺณิทีปํฯ ตสฺมิํ ทีเป นิสีทิตฺวา อาจริเยน อฏฺฐกถาย กตตฺตา ‘‘อิมํ ทีป’’นฺติ วุตฺตํฯ กญฺจิ กาลนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, กิสฺมิญฺจิ กาเลติ อตฺโถฯ โปราณาติ สีหฬทีเป สีหฬฏฺฐกถาการกาฯ ภทฺทนาโมติ ภทฺทสาลตฺเถโรฯ อาคุํ ปาปํ น กโรนฺตีติ นาคาฯ วินยปิฏกํ วาจยิํสูติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺพปณฺณิยาติ ภุมฺมวจนํฯ นิกาเย ปญฺจาติ วินยาภิธมฺมานํ วิสุํ คหิตตฺตา ตพฺพินิมุตฺตา ปญฺจ นิกายา คเหตพฺพาฯ ปกรเณติ อภิธมฺมปกรเณ วาเจสุนฺติ โยชนาฯ ตีณิ ปิฏกานิ สฺวาคตานิ อสฺสาติ ‘‘เตปิฏโก’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติเปฏโก’’ติ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วุตฺตํฯ ตารกราชาติ จนฺทิมาฯ ปุปฺผนาโมติ เอตฺถ มหาปทุมตฺเถโร สุมนตฺเถโร จ ญาตพฺโพติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ‘‘ปุปฺผนาโม’’ติ วุตฺตํฯ

วนวาสินฺติ วนวาสีรฏฺฐํฯ กรกวสฺสนฺติ หิมปาตนกวสฺสํ, กรกธาราสทิสํ วา วสฺสํฯ หราเปตฺวาติ อุทโกเฆน หราเปตฺวาฯ ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ สตฺถเกน ฉินฺนํ รงฺเคน ภินฺนํ ปฏํ ธารณโกฯ ภณฺฑูติ มุณฺฑโกฯ

มกฺขํ อสหมาโนติ เถรสฺส อานุภาวํ ปฏิจฺจ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขณํ มกฺขํ ตถา ปวตฺตํ โกธํ อสหมาโนฯ อสนิโย ผลนฺตีติ คชฺชนฺตา ปตนฺติฯ เม มม ภยเภรวํ ชเนตุํ ปฏิพโล น อสฺส น ภเวยฺยาติ โยชนาฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํเสนฯ กสฺมีรคนฺธาราติ กสฺมีรคนฺธารรฏฺฐวาสิโนฯ อิสิวาตปฏิวาตาติ ภิกฺขูนํ จีวรจลนกายจลเนหิ สญฺชนิตวาเตหิ ปริโต สมนฺตโต พีชยมานา อเหสุํฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ เหฏฺฐามคฺคตฺตเย ญาณํฯ อนมตคฺคิยนฺติ อนมตคฺคสํยุตฺตํ (สํ. นิ. 2.124 อาทโย)ฯ สมธิกานีติ สาธิกานิฯ ปญฺจ รฏฺฐานีติ ปญฺจ จินรฏฺฐานิฯ เวคสาติ เวเคนฯ สมนฺตโต รกฺขํ ฐเปสีติ เตสํ อปฺปเวสนตฺถาย อธิฏฺฐานวเสน รกฺขํ ฐเปสิฯ อฑฺฒุฑฺฒานิ สหสฺสานีติ อฑฺเฒน จตุตฺถานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ, อติเรกปญฺจสตานิ ตีณิ สหสฺสานีติ อตฺโถฯ ทิยฑฺฒสหสฺสนฺติ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, อติเรกปญฺจสติกํ สหสฺสนฺติ อตฺโถฯ นิทฺธเมตฺวานาติ ปลาเปตฺวาฯ

ราชคหนครปริวตฺตเกนาติ ราชคหนครํ ปริวตฺเตตฺวา ตโต พหิ ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตมคฺเคน, คมเนน วาฯ อาโรเปสีติ ปฏิปาเทสิฯ ปฬินาติ อากาสํ ปกฺขนฺทิํสุฯ นคุตฺตเมติ เจติยคิริมาหฯ ปุรโตติ ปาจีนทิสาภาเคฯ ปุรเสฏฺฐสฺสาติ เสฏฺฐสฺส อนุราธปุรสฺสฯ สิลกูฏมฺหีติ เอวํนามเก ปพฺพตกูเฏฯ สีหกุมารสฺส ปุตฺโตติ เอตฺถ ‘‘กลิงฺคราชธีตุ กุจฺฉิสฺมิํ สีหสฺส ชาโต สีหกุมาโร’’ติ วทนฺติฯ เชฏฺฐมาสสฺส ปุณฺณมิยํ เชฏฺฐนกฺขตฺตํ วา มูลนกฺขตฺตํ วา โหตีติ อาห ‘‘เชฏฺฐมูลนกฺขตฺตํ นาม โหตี’’ติฯ มิคานํ วานโต หิํสนโต พาธนโต มิควํ, มิควิชฺฌนกีฬาฯ โรหิตมิครูปนฺติ โคกณฺณมิคเวสํฯ รถยฏฺฐิปฺปมาณาติ รถปโตทปฺปมาณาฯ เอกา ลตายฏฺฐิ นามาติ เอกา รชตมยา กญฺจนลตาย ปฏิมณฺฑิตตฺตา เอวํ ลทฺธนามาฯ ปุปฺผยฏฺฐิยํ นีลาทีนิ ปุปฺผานิ, สกุณยฏฺฐิยํ นานปฺปการา มิคปกฺขิโน วิจิตฺตกมฺมกตา วิย ขายนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ราชกกุธภณฺฑานีติ ราชารหอุตฺตมภณฺฑานิฯ สงฺขนฺติ ทกฺขิณาวฏฺฏํ อภิเสกสงฺขํฯ วฑฺฒมานนฺติ อลงฺการจุณฺณํ, ‘‘นหานจุณฺณ’’นฺติ เกจิฯ วฏํสกนฺติ กณฺณปิฬนฺธนํ วฏํสกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นนฺทิยาวฏฺฏนฺติ นนฺทิยาวฏฺฏปุปฺผากาเรน มงฺคลตฺถํ สุวณฺเณน กตํฯ กญฺญนฺติ ขตฺติยกุมาริํฯ หตฺถปุญฺฉนนฺติ ปีตวณฺณํ มหคฺฆหตฺถปุญฺฉนวตฺถํฯ อรุณวณฺณมตฺติกนฺติ นาคภวนสมฺภวํฯ วตฺถโกฏิกนฺติ วตฺถยุคเมวฯ

นาคมาหฏนฺติ นาเคหิ อาหฏํฯ อมโตสธนฺติ เอวํนามิกา คุฬิกชาติฯ อมตสทิสกิจฺจตฺตา เอวํ วุจฺจติฯ ภูมตฺถรณสงฺเขเปนาติ ภูมตฺถรณากาเรนฯ อุปฺปาตปาฐกาติ นิมิตฺตปาฐกาฯ อลํ คจฺฉามาติ ‘‘ปุรสฺส อจฺจาสนฺนตฺตา สารุปฺปํ น โหตี’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต อาหฯ อฑฺฒนวมานํ ปาณสหสฺสานนฺติ (อ. นิ. 6.53) ปญฺจสตาธิกานํ อฏฺฐนฺนํ ปาณสหสฺสานํฯ อปฺปมาทสุตฺตนฺติ องฺคุตฺตรนิกาเย มหาอปฺปมาทสุตฺตํ, ราโชวาทสุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

มหจฺจาติ มหตาฯ อุปสงฺกมนฺโตติ อติวิย กิลนฺตรูโป หุตฺวา อุปสงฺกมีติ อตฺโถฯ ตุมฺเห ชานนตฺถนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺจปณฺณาสายาติ เอตฺถ ‘‘จตุปญฺญาสายาติ วตฺตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ อุปริ วุจฺจมานํ ทฺวาสฏฺฐิ อรหนฺโตติ วจนํ สเมตี’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา) วุตฺตํฯ ทสภาติกสมากุลนฺติ มุฏสิวสฺส ปุตฺเตหิ เทวานํปิยติสฺสาทีหิ ทสหิ ภาติเกหิ สมากิณฺณํฯ จิรทิฏฺโฐ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ธาตุโย สนฺธายาหฯ สพฺพตาฬาวจเรติ สพฺพานิ ตุริยภณฺฑานิ, ตํสหจริเต วา วาทเกฯ อุปฏฺฐาเปตฺวาติ อุปหารการาปนวเสน สนฺนิปาเตตฺวาฯ วฑฺฒมานกจฺฉายายาติ ปจฺฉาภตฺตํฯ โปกฺขรวสฺสนฺติ โปกฺขรปตฺเต วิย อเตมิตุกามานํ อุปริ อเตเมตฺวา ปวตฺตนกวสฺสํฯ มหาวีโรติ สตฺถุโวหาเรน ธาตุ เอว วุตฺตาฯ ปจฺฉิมทิสาภิมุโขว หุตฺวา อปสกฺกนฺโตติ เอตฺถ ปุรตฺถาภิมุโข ฐิโตว ปิฏฺฐิโต อปสกฺกเนน ปจฺฉิมทิสาย คจฺฉนฺโต ตาทิโสปสงฺกมนํ สนฺธาย ‘‘ปจฺฉิมทิสาภิมุโข’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘มเหชวตฺถุ นาม เอวํนามกํ เทวฏฺฐาน’’นฺติ วทนฺติฯ

ปชฺชรเกนาติ อมนุสฺสสมุฏฺฐาปิเตน ปชฺชรกโรเคนฯ เทโวติ เมโฆฯ อนุปฺปเวจฺฉีติ วิมุจฺจิฯ วิวาโท โหตีติ เอตฺถ กิริยากาลมเปกฺขิตฺวา วตฺตมานปฺปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ อีทิเสสุ สพฺพตฺถฯ ตเทตนฺติ ฐานํ ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ฉนฺนํ วณฺณานํ สมฺพนฺธภูตานํ รํสิโย จา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, ‘‘ฉนฺนํ วณฺณานํ อุทกธารา จา’’ติ เอวมฺเปตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติฯ ปรินิพฺพุเตปิ ภควติ ตสฺสานุภาเวน เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ อโหสิ เอวาติ ทสฺเสตุํ เอวํ อจินฺติยาติอาทิคาถมาหฯ รกฺขํ กโรนฺโตติ อตฺตนา อุปาเยน ปลาปิตานํ ยกฺขานํ ปุน อปฺปวิสนตฺถาย ปริตฺตานํ กโรนฺโตฯ อาวิชฺชีติ ปริยายิฯ

รญฺโญ ภาตาติ รญฺโญ กนิฏฺฐภาตาฯ อนุฬาเทวี นาม รญฺโญ เชฏฺฐภาตุ ชายาฯ สรสรํสิชาลวิสฺสชฺชนเกนาติ สินิทฺธตาย รสวนฺตํ โอชวนฺตํ รํสิชาลํ วิสฺสชฺเชนฺเตนฯ เอกทิวเสน อคมาสีติ สมฺพนฺโธฯ อปฺเปสีติ เลขสาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ อุทิกฺขตีติ อเปกฺขติ ปตฺเถติฯ ภาริยนฺติ ครุกํ, อนติกฺกมนียนฺติ อตฺโถฯ มํ ปฏิมาเนตีติ มํ อุทิกฺขติฯ กมฺมารวณฺณนฺติ รญฺโญ ปกติสุวณฺณการวณฺณํฯ ติหตฺถวิกฺขมฺภนฺติ ติหตฺถวิตฺถารํฯ สกลชมฺพุทีปรชฺเชนาติ เอตฺถ รญฺโญ อิทนฺติ รชฺชํ, สกลชมฺพุทีปโต อุปฺปชฺชนกอาโย เจว อาณาทโย จ, เตน ปูเชมีติ อตฺโถ, น สกลปถวีปาสาทาทิวตฺถุนา ตสฺส สตฺตาหํ เทมีติอาทินา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ทาตุํ อยุตฺตตฺตาฯ เอวญฺหิ เทนฺโต ตาวกาลิกํ เทติ นาม วตฺถุปริจฺจาคลกฺขณตฺตา ทานสฺส, ปถวาทิวตฺถุปริจฺจาเคน จ ปุน คหณสฺส อยุตฺตตฺตาฯ นิยมิตกาเล ปน อายาทโย ปริจฺจตฺตา เอวาติ ตโต ปรํ อปริจฺจตฺตตฺตา คเหตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนตฺถ อิโต ปรมฺปิ อายาทิทานวเสเนว รชฺชทานํ เวทิตพฺพํฯ ปุปฺผุฬกา หุตฺวาติ เกตกีปาโรหงฺกุรา วิย อุทกปุปฺผุฬกาการา หุตฺวาฯ ควกฺขชาลสทิสนฺติ ภาวนปุํสกํ, วาตปาเนสุ ชาลากาเรน ฐปิตทารุปฏสทิสนฺติ อตฺโถ, ควกฺเขน จ สุตฺตาทิมยชาเลน จ สทิสนฺติ วา อตฺโถฯ

เทวทุนฺทุภิโยติ เอตฺถ เทโวติ เมโฆ, ตสฺส อจฺฉสุกฺขตาย อากาสมิว ขายมานสฺส อนิมิตฺตคชฺชิตํ เทวทุนฺทุภิ นาม, ยํ ‘‘อากาสทุนฺทุภี’’ติปิ วทนฺติฯ ผลิํสูติ ถนิํสุฯ ปพฺพตานํ นจฺเจหีติ ปถวีกมฺเปน อิโต จิโต จ ภมนฺตานํ ปพฺพตานํ นจฺเจหิฯ วิมฺหยชาตา ยกฺขา ‘‘หิ’’นฺติสทฺทํ นิจฺฉาเรนฺตีติ อาห ‘‘ยกฺขานํ หิงฺกาเรหี’’ติฯ สกสกปฏิภาเนหีติ อตฺตโน อตฺตโน สิปฺปโกสลฺเลหิฯ อภิเสกํ ทตฺวาติ อโนตตฺตทโหทเกน อภิเสกํ ทตฺวาฯ

เทวตากุลานีติ มหาโพธิํ ปริวาเรตฺวา ฐิตนาคยกฺขาทิเทวตากุลานิ ทตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ โคปกราชกมฺมิโน ตถา ‘‘ตรจฺฉา’’ติ วทนฺติฯ อิมินา ปริวาเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ, อิมินา ปริวาเรน สหาติ อตฺโถฯ ตามลิตฺตินฺติ เอวํนามกํ สมุทฺทตีเร ปฏฺฏนํฯ อิทมสฺส ตติยนฺติ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิตสาขาโพธิยา รชฺชสมฺปทานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ตโต ปน ปุพฺเพ เอกวารํ รชฺชสมฺปทานํ อจฺฉินฺนาย สาขาย มหาโพธิยา เอว กตํ, เตน สทฺธิํ จตุกฺขตฺตุํ ราชา รชฺเชน ปูเชสิฯ รชฺเชน ปูชิตทิวเสสุ กิร สกลทีปโต อุปฺปนฺนํ อายํ คเหตฺวา มหาโพธิเมว ปูเชสิฯ

ปฐมปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเสฯ ตญฺหิ กณฺหปกฺขปาฏิปททิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ปฐมปาฏิปททิวส’’นฺติ วุตฺตํ, อิทญฺจ ตสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป โวหารํ คเหตฺวา วุตฺตํ, อิธ ปน ปุณฺณมิโต ปฏฺฐาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ โวหาโรฯ ตสฺมา อิมินา โวหาเรน ‘‘ทุติยปาฏิปททิวเส’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา กณฺหปกฺขปาฏิปทสฺส อิธ ปฐมปาฏิปทตฺตาฯ คจฺฉติ วตเรติ เอตฺถ อเรติ เขเทฯ สมนฺตาโยชนนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, โยชนปฺปมาเณ ปเทเส สพฺพตฺถาติ อตฺโถฯ สุปณฺณรูเปนาติ มหาโพธิํ พลกฺกาเรน คเหตฺวา นาคภวนํ เนตุกามานิ นาคราชกุลานิ อิทฺธิยา คหิเตน ครุฬรูเปน สนฺตาเสติฯ ตํ วิภูติํ ปสฺสิตฺวาติ เทวตาทีหิ กรียมานํ ปูชามหตฺตํ, มหาโพธิยา จ อานุภาวมหตฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตถา ปูเชตุกามา เถริํ ยาจิตฺวาติ โยชนาฯ สมุทฺทสาลวตฺถุสฺมินฺติ ยสฺมิํ ปเทเส ฐตฺวา ราชา สมุทฺเท อาคจฺฉนฺตํ โพธิํ เถรานุภาเวน อทฺทส, ยตฺถ จ ปจฺฉา สมุทฺทสฺส ทิฏฺฐฏฺฐานนฺติ ปกาเสตุํ สมุทฺทสาลํ นาม สาลํ อกํสุ, ตสฺมิํ สมุทฺทสาลาย วตฺถุภูเต ปเทเสฯ เถรสฺสาติ มหามหินฺทตฺเถรสฺสฯ ปุปฺผอคฺฆิยานีติ กูฏาคารสทิสานิ ปุปฺผเจติยานิฯ อาคโต วตเรติ เอตฺถ อเรติ ปโมเทฯ อฏฺฐหิ อมจฺจกุเลหิ อฏฺฐหิ พฺราหฺมณกุเลหิ จาติ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิฯ รชฺชํ วิจาเรสีติ รชฺชํ วิจาเรตุํ วิสฺสชฺเชสิฯ ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺฐกฏฺฐาเนติ ราชุยฺยานสฺส ทฺวารโกฏฺฐกฏฺฐาเนฯ อนุปุพฺพวิปสฺสนนฺติ อุทยพฺพยาทิอนุปุพฺพวิปสฺสนํฯ ‘‘สห โพธิปติฏฺฐาเนนา’’ติ กรณวจเนน วตฺตพฺเพ วิภตฺติปริณาเมน ‘‘สห โพธิปติฏฺฐานา’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ กตํฯ สติ หิ สหสทฺทปฺปโยเค กรณวจเนเนว ภวิตพฺพํฯ ทสฺสิํสูติ ปญฺญายิํสุฯ มหาอาสนฏฺฐาเนติ ปุพฺพปสฺเส มหาสิลาสเนน ปติฏฺฐิตฏฺฐาเนฯ ปูเชตฺวา วนฺทีติ อาคามินํ มหาเจติยํ วนฺทิฯ ปุริเม ปน มหาวิหารฏฺฐาเน ปูชามตฺตสฺเสว กตตฺตา อนาคเต สงฺฆสฺสปิ นวกตา อวนฺทิตพฺพตา จ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพาฯ อนาคเต ปน เมตฺเตยฺยาทิพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธภาวกฺขณํ อุทฺทิสฺส วนฺทิตพฺพาว สภาเวน วิสิฏฺฐปุคฺคลตฺตาติ คเหตพฺพํฯ

มหาอริฏฺโฐติ ปญฺจปญฺญาสาย ภาตุเกหิ สทฺธิํ เจติยคิริมฺหิ ปพฺพชิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เมฆวณฺณาภยอมจฺจสฺส ปริเวณฏฺฐาเนติ เมฆวณฺณอภยสฺส รญฺโญ อมจฺเจน กตฺตพฺพสฺส ปริเวณสฺส วตฺถุภูเต ฐาเนฯ มงฺคลนิมิตฺตภาเวน อากาเส สมุปฺปนฺโน มโนหรสทฺโท อากาสสฺส รโว วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อากาสํ มหาวิรวํ รวี’’ติฯ น หิ อากาโส นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ, โย สทฺทํ สมุฏฺฐาเปยฺย, อากาสคตอุตุวิเสสสมุฏฺฐิโตว โส สทฺโทติ คเหตพฺโพฯ ปฐมกตฺติกปวารณทิวเส…เป.… วินยปิฏกํ ปกาเสสีติ อิทํ วินยํ วาเจตุํ อารทฺธทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนุสิฏฺฐิกรานนฺติ อนุสาสนีกรานํฯ ราชิโนติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, เทวานํปิยติสฺสราชานนฺติ อตฺโถฯ อญฺเญปีติ มหินฺทาทีหิ อฏฺฐสฏฺฐิมหาเถเรหิ อญฺเญปิ, เตสํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห เตสํ เถรานนฺติอาทิฯ ตตฺถ เตสํ เถรานํ อนฺเตวาสิกาติ มหินฺทตฺเถราทีนํ อฏฺฐสฏฺฐิมหาเถรานํ อริฏฺฐาทโย อนฺเตวาสิกา จ มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา ติสฺสทตฺตกาฬสุมนาทโย จาติ โยเชตพฺพํฯ อนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกาติ อุภยตฺถ วุตฺตอนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกปรมฺปรา จาติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาติ มหินฺโท อิฏฺฏิโย อุตฺติโยติอาทิคาถาหิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ตติยสงฺคีติกถา) ปกาสิตา อาจริยปรมฺปราฯ

น ปคฺฆรตีติ น คฬติ, น ปมุสฺสตีติ อตฺโถฯ สติคติธิติมนฺเตสูติ เอตฺถ สตีติ อุคฺคหธารเณ สติฯ คตีติ สทฺทตฺถวิภาคคฺคหเณ ญาณํฯ ธิตีติ อุคฺคหปริหรณาทีสุ วีริยํฯ กุกฺกุจฺจเกสูติ ‘‘กปฺปติ น กปฺปตี’’ติ วีมํสกุกฺกุจฺจการีสุฯ มาตาปิตุฏฺฐานิโยติ วตฺวา ตเมวตฺถํ สมตฺเถตุํ อาห ตทายตฺตาหีติอาทิฯ วินยปริยตฺติํ นิสฺสายาติ วินยปิฏกปริยาปุณนํ นิสฺสายฯ อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโตติ ลชฺชิโน วินยธารณสฺส อลชฺชิอญฺญาณตาทีหิ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺติยา อนาปชฺชนโต อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ ขณฺฑาทิโทสวิรหิโต สุคุตฺโต สุรกฺขิโต โหติฯ กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน กุกฺกุจฺเจน ปกตานํ อุปทฺทุตานํ อภิภูตานํ ยถาวินยํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาปเนน ปฏิสรณํ โหติฯ วิคโต สารโท ภยเมตสฺสาติ วิสารโทฯ

‘‘เอวํ กเถนฺตสฺส โทโส เอวํ น โทโส’’ติ ญตฺวาว กถนโต นิพฺภโยว สงฺฆมชฺเฌ โวหรติ ฯ ปจฺจตฺถิเกติ อตฺตปจฺจตฺถิเก เจว วชฺชิปุตฺตกาทิสาสนปจฺจตฺถิเก จฯ สหธมฺเมนาติ สการเณน วจเนน สิกฺขาปทํ ทสฺเสตฺวา ยถา เต อสทฺธมฺมํ ปติฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ สุนิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺหาติฯ สทฺธมฺมฏฺฐิติยาติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสาปิ สทฺธมฺมสฺส ฐิติยา, ปวตฺติยาติ อตฺโถฯ

วินโย สํวรตฺถายาติอาทีสุ วินยปริยาปุณนํ วินโย, วินยปญฺญตฺติ วา กายวจีทฺวารสํวรตฺถายฯ อวิปฺปฏิสาโรติ กตากตํ นิสฺสาย วิปฺปฏิสาราภาโว สนฺตาปาภาโวฯ ปาโมชฺชํ ตรุณปีติฯ ปีติ นาม พลวปีติฯ ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิฯ ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโหฯ นิพฺพิทาติ วิปสฺสนาฯ วิราโคติ อริยมคฺโคฯ วิมุตฺตีติ อคฺคผลํฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ อนุปาทาติ กญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา ปริจฺจชิตฺวาฯ ปรินิพฺพานตฺถายาติ ปจฺจเวกฺขณญาเณ อนุปฺปนฺเน อนฺตรา ปรินิพฺพานาภาเวน ตํปรินิพฺพานตฺถายาติ ปจฺจยตฺเตน วุตฺตํ อนนฺตราทิปจฺจยตฺตาฯ เอตทตฺถา กถาติ อยํ วินยกถา นาม เอตสฺส อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส อตฺถายาติ อตฺโถฯ มนฺตนาติ วินยมนฺตนาเยว, ภิกฺขูนํ ‘‘เอวํ กริสฺสาม, เอวํ น กริสฺสามา’’ติ วินยปฏิพทฺธมนฺตนาฯ อุปนิสาติ อุปนิสีทติ เอตฺถ ผลนฺติ อุปนิสา, การณํฯ วินโย สํวรตฺถายาติอาทิการณปรมฺปราปิ เอตทตฺถาติ อตฺโถฯ โสตาวธานนฺติ อิมิสฺสา ปรมฺปรปจฺจยกถาย อตฺตานํ สมนตฺถาย โสตาวธานํ, ตมฺปิ เอตมตฺถํฯ ยทิทนฺติ นิปาโตฯ โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตมคฺคสงฺขาโต, ตปฺผลสงฺขาโต วา วิโมกฺโข, โสปิ เอตทตฺถาย อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายฯ อถ วา โย อยํ กญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข วิมุจฺจนํ วิคโม ปรินิพฺพานํ เอตทตฺถา กถาติ เอวํ อุปสํหรณวเสน โยเชตุมฺปิ วฏฺฏติ มคฺคผลวิโมกฺขสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตาฯ อาโยโคติ อุคฺคหณาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อภิโยโคฯ

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย วิมติวิโนทนิยํ

พาหิรนิทานกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถฯ อนิยมนิทฺเทสวจนนฺติ อตฺตโน อตฺถํ สรูเปน นิยเมตฺวา นิทฺทิสตีติ นิยมนิทฺเทโส, น นิยมนิทฺเทโส อนิยมนิทฺเทโสฯ โสว วุจฺจเต อเนนาติ วจนนฺติ อนิยมนิทฺเทสวจนํฯ ตสฺสาติ เตนาติปทสฺสฯ ปริวิตกฺโกติ ‘‘กตเมสานํ โข พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสี’’ติอาทินา (ปารา. 18) ปวตฺโตฯ ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วาติ เตนาติปทโต เหฏฺฐา วุตฺตปาเฐ วา อุปริ วกฺขมานปาเฐ วาติ อตฺโถฯ อตฺถโต สิทฺเธนาติ สามตฺถิยโต สิทฺเธนฯ ตตฺริทํ มุขมตฺตนิทสฺสนนฺติ ตสฺสา ยถาวุตฺตยุตฺติยา ปริทีปเน อิทํ อุปายมตฺตนิทสฺสนํฯ มุขํ ทฺวารํ อุปาโยติ หิ อตฺถโต เอกํฯ

สมยสทฺโท ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ สมยสทฺทสฺส สมวาโย อตฺโถติ สมฺพนฺโธฯ กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายาติ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตกาโล, สมโย นาม สรีรพลาทิการณสมวาโย, เต อุปาทาย ปฏิจฺจาติ อตฺโถฯ ขโณติ โอกาโสฯ พุทฺธุปฺปาทาทโย หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโสฯ โส เอว สมโยฯ เตเนว ‘‘เอโกวา’’ติ วุตฺตํฯ มหาสมโยติ มหาสมูโหฯ ปวนสฺมินฺติ วนสณฺเฑฯ สมโยปิ โข เต ภทฺทาลีติ เอตฺถ สมโยติ สิกฺขาปทาวิลงฺฆนสฺส เหตุ, โก โส? อตฺตโน วิปฺปฏิปตฺติยา ภควโต ชานนํ, โส สมยสงฺขาโต เหตุ ตสฺสา อปฺปฏิวิทฺโธติ อตฺโถฯ ภควาติอาทิ ตสฺส ปฏิวิชฺฌนาการทสฺสนํฯ อุคฺคหมาโนติ กิญฺจิ กิญฺจิ อุคฺคเหตุํ สมตฺถตาย อุคฺคหมาโน, สุมนปริพฺพาชกสฺเสเวตํ นามํฯ สมยํ ทิฏฺฐิํ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทโก, มลฺลิกาย อาราโมฯ สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรุรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘ตินฺทุกาจีร’’นฺติ จ, เอกาว นิวาสา สาลา เอตฺถาติ ‘‘เอกสาลโก’’ติ จ วุจฺจติฯ อตฺถาภิสมยาติ ยถาวุตฺตสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสฺส อตฺถสฺส หิตสฺส ปฏิลาภโตฯ มานาภิสมยาติ มานปฺปหานาฯ