7. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา

[365] สตฺตเม ปูชาวจนปฺปโยเค กตฺตริ สามิวจนสฺสปิ อิจฺฉิตตฺตา ‘‘คามสฺส วา ปูชิต’’นฺติ วุตฺตํฯ รูปินฺทฺริเยสุ วิชฺชมานํ สนฺธาย เอกินฺทฺริยตา วุจฺจตีติ อาห ‘‘กายินฺทฺริยํ สนฺธายา’’ติฯ เต หิ มนินฺทฺริยมฺปิ ภูตคามานํ อิจฺฉนฺติฯ

[366] กิริยโต สมุฏฺฐานาภาโวติ วตฺถุโน อเทสนาสงฺขาตํ อกิริยํ วินา น เกวลํ กิริยาย สมุฏฺฐานภาโวฯ กิริยากิริยโต หิ อิทํ สมุฏฺฐาติฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ภิกฺขู วา อนภิเนยฺยาติ เอตฺถ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน ‘‘มหลฺลกญฺจ วิหารํ กเรยฺย, ภิกฺขู จ อนภิเนยฺยา’’ติ กิริยญฺจ อกิริยญฺจ สมุจฺจิโนติฯ

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[380] อฏฺฐเม ปากาเรน จ ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตนฺติ เอตฺถ ปากาเรสุ ยุทฺธตฺถาย กโต วงฺกสณฺฐาโน สรกฺเขปฉิทฺทสหิโต ปติสฺสยวิเสโส อฏฺฏาลโก นามฯ

โสฬสวิธสฺสาติ จตูหิ มคฺเคหิ ปจฺเจกํ จตูสุ สจฺเจสุ กตฺตพฺพสฺส ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาสงฺขาตสฺส โสฬสวิธสฺสฯ เต คารเวนาติ เต กิลนฺตรูปา ภิกฺขู ภตฺตุทฺเทสกฏฺฐาเน สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต อตฺตโน กิลนฺตสรีรํ ทสฺเสตฺวา อุทฺทิสาปเน คารเวน, ลชฺชายาติ อตฺโถฯ เตรสปีติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนคาหาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคาหาปกปตฺตคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุตีนํ วเสน เตรสปิฯ

ปาฬิยํ ‘‘อปิสู’’ติ อิทํ ‘‘อปิจา’’ติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโตฯ

เอวํ สพฺพปเทสูติ ปีฐาทีสุ เสนาสนสาธารเณสุ, กติกสณฺฐานปเวสนิกฺขมนกาลาทีสุ ปน วิสุํ วิสุํ อธิฏฺฐหิตฺวา กถาเปตีติ เวทิตพฺพํ ฯ อยญฺหิ นิมฺมิตานํ ธมฺมตาติ อนิยเมตฺวา นิมฺมิตานํ วเสน วุตฺตํ, นิยเมตฺวา ปน ‘‘เอตฺตกา อิทญฺจิทญฺจ กเถนฺตุ, เอตฺตกา ตุณฺหี ภวนฺตุ, นานาปฺปการํ อิริยาปถํ, กิริยญฺจ กปฺเปนฺตุ, นานาวณฺณสณฺฐานวโยนิยมา จ โหนฺตู’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐิเต อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการา อญฺญมญฺญมฺปิ วิสทิสาว โหนฺติฯ อวตฺถุกวจนนฺติ นิรตฺถกวจนํฯ

[383] เอกจาริกภตฺตนฺติ อติมนาปตฺตา สพฺเพสมฺปิ ปฏิลาภตฺถาย วิสุํ ฐิติกาย ปาเปตพฺพภตฺตํฯ ตทฺธิตโวหาเรนาติ จตฺตาริ ปมาณมสฺส จตุกฺกนฺติ เอวํ ตทฺธิตโวหาเรนฯ ภโวติ ภวิตพฺโพฯ อตีตํ ทิวสภาคนฺติ ตสฺมิญฺเญว ทิวเส สลากทานกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ หิยฺโยติ อิมสฺส อชฺช อิจฺเจว อตฺโถฯ เตเนวาหํสุ ‘‘สฺเว อมฺเห’’ติอาทิฯ ปธูปายนฺตาติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโกธวเสน ปธูปายนฺตาฯ ปาฬิยํ กิสฺส มนฺติ เกน การเณน มยาติ อตฺโถฯ

[384] ‘‘สรสิ ตฺว’’นฺติ อิทํ เอกํ วากฺยํ กตฺวา, ‘‘กตฺตา’’ติ อิทญฺจ กตฺตริ ริตุปจฺจยนฺตํ กตฺวา, ‘‘อสี’’ติ อชฺฌาหารปเทน สห เอกวากฺยํ กตฺวา, ‘‘เอวรูป’’นฺติ อิทํ, ‘‘ยถายํ ภิกฺขุนี อาหา’’ติ อิทญฺจ ทฺวีสุ วากฺเยสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ อุชุกเมวาติ ตฺวา-ปจฺจยนฺตวเสน ปฐมํ อตฺถคฺคหณํ อุชุกนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ทุติโย ทพฺพ-สทฺโท ปณฺฑิตาทิวจโนติ อาห ‘‘น โข ทพฺพ ทพฺพา ปณฺฑิตา’’ติฯ นิพฺเพเฐนฺตีติ โทสโต โมเจนฺติฯ วินยลกฺขเณ ตนฺตินฺติ วินยวินิจฺฉยลกฺขณวิสเย อาคมํ ฐเปนฺโตฯ ปาฬิยํ ยโต อหนฺติอาทีสุ ยสฺมิํ กาเล อหํ ชาโต, ตโต ปภุติ สุปินนฺเตนปิ เมถุนํ ธมฺมํ นาภิชานามิ, น จ ตสฺส เมถุนธมฺมสฺส ปฏิเสวิตา อโหสินฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห ‘‘สุปินนฺเตนปี’’ติอาทิฯ อิทานิ เอกวากฺยวเสน โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ฆฏตีติ ยสฺมา ขีณาสวสฺส วจเนน เอติสฺสา วจนํ น สเมติ, ตญฺจ น ฆฏนํ ยสฺมา ปุพฺเพ ภิกฺขูสุ ปสิทฺธาย เอว อจฺจนฺตทุสฺสีลตาย เอว อโหสิ, ตสฺมา เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถาติ อธิปฺปาโยฯ

จร ปิเรติ จร คจฺฉ ปิเร ปร อมามก ตฺวํฯ วินสฺสาติ อทสฺสนํ คจฺฉฯ อการิกาติ อมูลเกน โจทนาย น การิกาฯ

การโก โหตีติ ‘‘อยฺเยนมฺหิ ทูสิตา’’ติ อิมาย ปฏิญฺญาย ยทิ นาสิตา, ตทา เถโร ภิกฺขุนีทูสกตฺตสิทฺธิโต ตสฺส โทสสฺส การโก โหติฯ อการโก โหตีติ ตาย กตปฏิญฺญํ อนเปกฺขิตฺวา สามญฺญโต ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’’ติ ภควตา วุตฺตตฺตา อการโก โหติฯ ยทิ หิ เถโร การโก ภเวยฺย, อวสฺสํ ตเมว โทสํ อปทิสิตฺวา อิมินา นาม การเณน ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถา อวุตฺตตฺตา, ‘‘ทพฺพญฺจ อนุยุญฺชถา’’ติ อวตฺวา ‘‘อิเม จ ภิกฺขู อนุยุญฺชถา’’ติ วุตฺตตฺตา จ สามตฺถิยโต เมตฺติยาย ภิกฺขุนิยา อญฺเญน โทเสน นาสนารหตา, วตฺถุสฺส จ อมูลกภาโว, เถรสฺส อการกภาโว จ สิทฺโธ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

อตฺตโน สุตฺตนฺติ ‘‘สกาย ปฏิญฺญายา’’ติ อิมินา ปกฺเขปวจเนน สหิตํ กูฏสุตฺตํฯ เถโร การโก โหตีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ‘‘สกาย ปฏิญฺญายา’’ติ อวตฺวา สามญฺญโต ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’’ติ โอติณฺณวตฺถุสฺมิํเยว ตสฺสา นาสนา วิหิตาติ ตุมฺหากํ วาเท เถโร การโก โหติ, ‘‘สกาย ปฏิญฺญายา’’ติ ปน วุตฺเต ปุพฺเพเยว สิทฺธสฺส ปาราชิกสฺส สุจิกาย อสฺสา สกาย ปฏิญฺญาย นาเสถาติ สิชฺฌนโต อมฺหากํ วาเท เถโร อการโก โหตีติฯ มหาวิหารวาสีนมฺปิ ปน ‘‘สกาย ปฏิญฺญายา’’ติ วุตฺเต โอติณฺณวตฺถุสฺมิํเยว ตสฺสา นาสนา วิหิตา โหติ, น สามญฺญโตติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถาติ อิเมสุ ทฺวีสุ วาเทสุ, สุตฺเตสุ วาฯ ยํ ปจฺฉา วุตฺตนฺติ มหาวิหารวาสีหิ ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ วิจาริตํ เหตนฺติ เอตํ ปจฺฉิมสฺส ยุตฺตตฺตํ วิจาริตํ, ‘‘ตตฺร สงฺฆาทิเสโส วุฏฺฐานคามินี…เป.… อสุทฺธตาเยว นาเสสี’’ติ วกฺขมานนเยน วินิจฺฉิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ภิกฺขุนิํ อนุทฺธํเสติ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา มหาอฏฺฐกถาวาโท ทสฺสิโตฯ

ตตฺราติ เตสุ ทุกฺกฏปาจิตฺติเยสุฯ ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตมหาอฏฺฐกถาวาทสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปาจิตฺติย’’นฺติ ปวตฺตสฺส กุรุนฺทิวาทสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺฉิมนเยปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วจนปฺปมาณโตติ วิสํวาทนาธิปฺปาเย สมาเนปิ อนุทฺธํสนาทิวิเสเส สงฺฆาทิเสสาทิโน วิธายกวจนพเลนาติ อตฺโถฯ ภิกฺขุสฺส ปน ภิกฺขุนิยา ทุกฺกฏนฺติ ภิกฺขุนิํ อนุทฺธํเสนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํฯ

เอวํ ทฺวีสุปิ อฏฺฐกถาวจเนสุ อธิปฺปายํ วิภาเวตฺวา อิทานิ ปจฺฉิเม ปาจิตฺติยวาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา ปุริมทุกฺกฏวาทเมว ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘ตตฺร ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิสุนฺติ สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยโต (ปาจิ. 1) วิสุํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, ตตฺถ อนนฺโตคธภาวาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อมูลกานุทฺธํสเน วิสุญฺเญว ปาจิตฺติยํ ปญฺญตฺตํ, ตสฺมา ปุริมนโยติ ทุกฺกฏวาโทฯ เอวํ อนฺตรา ปวิฏฺฐํ ทุกฺกฏปาจิตฺติยวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปากฏเมว อตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ตถา ภิกฺขุนี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตถาติ ยถา ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุํ, ภิกฺขุนิญฺจ อนุทฺธํเสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสสทุกฺกฏานิ วุตฺตานิ, ตถาติ อตฺโถฯ เอเตหิ นาสนา นตฺถีติ สามญฺญโต วุตฺตํ, ทุกฺกเฏน อิมิสฺสา ปน นาสนา นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ทุสฺสีลาติ ปาราชิกาฯ

[386] อาการนานตฺเตนาติ ทูสิตาการสฺส, ทูสกาการสฺส จ นานตฺเตนฯ อนภิรทฺโธติ อตุฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘น สุขิโต’’ติฯ น ปสาทิโตติ อนุปฺปาทิตปฺปสาโทฯ ขีล-สทฺโท ถทฺธภาววจโน , กจวรปริยาโย จ โหตีติ อาห ‘‘จิตฺต…เป.… ขีล’’นฺติฯ นปฺปตีโตติ ปีติสุขาทีหิ น อภิคโต น อุปคโตฯ เตนาห ‘‘น อภิสโฏ’’ติฯ

เยน ทุฏฺโฐติ จ กุปิโตติ จ วุตฺโตติ เอตฺถ เยน ทุฏฺโฐติ จ วุตฺโต เยน กุปิโตติ จ วุตฺโต, ตํ มาติกายญฺจ ปทภาชเน (ปารา. 386) จ วุตฺตํ อุภยมฺเปตนฺติ โยเชตพฺพํฯ ทฺวีหีติ ‘‘เตน จ โกเปน, เตน จ โทเสนา’’ติ วุตฺตโกปโทสปเทหิ ทฺวีหิ, อตฺถโต ปน ทฺวีหิปิ โทโสว ทสฺสิโตติ อาห ‘‘สงฺขารกฺขนฺธเมว ทสฺเสตี’’ติฯ ยายาติ อนตฺตมนตายฯ

น จุทิตกวเสนาติ ยทิ จุทิตกวเสนาปิ อมูลกํ อธิปฺเปตํ สิยา, อมูลกํ นาม อนชฺฌาปนฺนนฺติ ปทภาชนํ วเทยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ยํ ปาราชิกนฺติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ อญฺญตรํฯ ปทภาชเน (ปารา. 386) ปน ภิกฺขุวิภงฺเค อาคตาเนว คเหตฺวา ‘‘จตุนฺนํ อญฺญตเรนา’’ติ วุตฺตํฯ

เอตํ อิธ อปฺปมาณนฺติ เอตํ อาปนฺนานาปนฺนตํ อิธานุทฺธํสเน อาปตฺติยา อนงฺคํ, อาปตฺติํ ปน อาปนฺเน วา อนาปนฺเน วา ปุคฺคเล ‘‘อนาปนฺโน เอโส สุทฺโธ’’ติ สุทฺธสญฺญาย วา วิมติยา วา จาวนาธิปฺปาโยว อิธ องฺคนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ตเถวาติ ปสาทโสเตน, ทิพฺพโสเตน วาติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ ทิฏฺฐานุสาเรเนว สมุปฺปนฺนา ปริสงฺกาว ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ นามฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ‘‘อทิสฺวา วา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตํ, ทิสฺวา ปกฺกนฺเตสุปิ โทโส นตฺถิเยวฯ อิเมสนฺติ อิเมหิฯ กริสฺสนฺตีติ ตสฺมิํ ขเณ อุปฺปชฺชนาการทสฺสนํ, ปจฺฉา ปน เอตฺตเกน กาเลน กตํ วาติ สงฺกาย โจเทติฯ น หิ กริสฺสนฺตีติ โจทนา อตฺถิฯ ‘‘อริฏฺฐํ ปีต’’นฺติ อิทํ มุเข สุราคนฺธวายนนิมิตฺตทสฺสนํฯ อริฏฺฐญฺหิ สุราสทิสวณฺณคนฺธํ กปฺปิยเภสชฺชํฯ

ทิฏฺฐํ อตฺถิ สมูลกนฺติอาทีสุ อชฺฌาจารสฺส สมฺภวาสมฺภวานํ มูลามูลภาวทสฺสนํฯ อตฺถิ สญฺญาสมูลกนฺติอาทิ ปน ทิฏฺฐสญฺญาย สมฺภวาสมฺภวานํ มูลามูลภาวทสฺสนํฯ ทิสฺวาว ทิฏฺฐสญฺญี หุตฺวา โจเทตีติ เอตฺถ ยํ โจเทติ, ตโต อญฺญํ ปุคฺคลํ วีติกฺกมนฺตํ, ปฏิจฺฉนฺโนกาสโต นิกฺขมนฺตํ วา ทิสฺวา ‘‘อยํ โส’’ติ สญฺญาย โจเทนฺโตปิ สงฺคยฺหติฯ เอส นโย สุตาทีสุปิฯ สมูลเกน วา สญฺญาสมูลเกน วาติ เอตฺถ ปาราชิกมาปนฺนํ ทิฏฺฐาทิมูลเกน จ ‘‘อยํ อาปนฺโน’’ติ อสุทฺธสญฺญาย โจเทนฺโต สมูลเกน โจเทติ นามฯ สญฺญาสมูลกตฺเต เอว อนาปตฺติสมฺภวโต อาปนฺเน วา อนาปนฺเน วา ปุคฺคเล อาปนฺนสญฺญี ทิฏฺฐาทีสุ , อทิฏฺฐาทีสุ วา มูเลสุ ทิฏฺฐสุตาทิสญฺญี เตน ทิฏฺฐาทิมูลเกน ตํ ปุคฺคลํ โจเทนฺโต สญฺญาสมูลเกน โจเทติ นามฯ อิเมสํ อนาปตฺติ, วุตฺตวิปริยาเยน อาปตฺติวาเร อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สมีเป ฐตฺวาติ หตฺถวิการวจีโฆสานํ โจทนาวเสน ปวตฺติยมานานํ ทสฺสนสวนูปจาเร ฐตฺวาติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ฐตฺวา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 2.385-386) วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ ปรโต พฺยติเรกโต อนาปตฺติํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ทูตํ วา ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น ปน ‘‘ทฺวาทสหตฺถํ มุญฺจิตฺวา โจเทนฺตสฺส สีสํ น เอตี’’ติ วุตฺตํฯ

วาจาย วาจายาติ สกิํ อาณตฺตสฺส สกลมฺปิ ทิวสํ วทโต วาจาย วาจาย โจทาปกสฺเสว อาปตฺติฯ โสปีติ อาณตฺโตปิฯ ตสฺส จ ‘‘มยาปิ ทิฏฺฐ’’นฺติอาทิํ อวตฺวาปิ ‘‘อมูลก’’นฺติ สญฺญาย จาวนาธิปฺปาเยน ‘‘ตฺวํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติ อิทเมว วาจํ ปรสฺส วจนํ วิย อกตฺวา สามญฺญโต วทนฺตสฺสาปิ สงฺฆาทิเสโส เอวฯ สติปิ ปน อนุทฺธํสนาธิปฺปาเย ‘‘อสุเกน เอวํ วุตฺต’’นฺติ ปเรน วุตฺตเมว วทนฺตสฺส นตฺถิ สงฺฆาทิเสโสฯ สเจ ปน ปเรน อวุตฺตมฺปิ วุตฺตนฺติ วทติ, อาปตฺติ เอวฯ

สมฺพหุลา สมฺพหุเล สมฺพหุเลหิ วตฺถูหีติ เอตฺถ สมฺพหุเลติ จุทิตกพหุตฺตนิทฺเทเสน ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ จุทิตกพหุตฺเตนาปิ วารเภทสพฺภาวํ ญาเปติฯ เอกสฺมิญฺหิ จุทิตกวตฺถุโจทกเภเทน อิทํ จตุกฺกํ วุตฺตํ, จุทิตกพหุตฺเตนาปิ จตุกฺกนฺตรํ ลพฺภตีติ อฏฺฐกํ โหติ เอวฯ

อมูลกโจทนาปสงฺเคน สมูลกโจทนาลกฺขณาทิํ ทสฺเสตุํ ‘‘โจเทตุํ ปน โก ลภตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ภิกฺขุสฺส สุตฺวา โจเทตีติอาทิ สุตฺตํ ยสฺมา เย โจทกสฺส อญฺเญสํ วิปตฺติํ ปกาเสนฺติ, เตปิ ตสฺมิํ ขเณ โจทกภาเว ฐตฺวาว ปกาเสนฺติ, เตสญฺจ วจนํ คเหตฺวา อิตโรปิ ยสฺมา โจเทตุญฺจ อสมฺปฏิจฺฉนฺตํ เตหิ ติตฺถิยสาวกปริโยสาเนหิ ปฐมโจทเกหิ สมฺปฏิจฺฉาเปตุญฺจ ลภติ, ตสฺมา อิธ สาวกภาเวน อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ทูตํ วาติอาทีสุ ‘‘ตฺวํ เอวํ คนฺตฺวา โจเทหี’’ติ ทูตํ วา เปเสตฺวา โย โจเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ปณฺณํ, มูลสาสนํ วา เปเสตฺวาฯ สมเยนาติ ปกติยา ชานนกฺขเณฯ

ครุกานํ ทฺวินฺนนฺติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสานํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นาม ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา (ม. นิ. 1.445; 2.94, 95, 225; 3.91, 116, 136; สํ. นิ. 3.210) ทสวตฺถุกา ทิฏฺฐิ, สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตํ คณฺหาปกทิฏฺฐิ อนฺตคฺคาหิกา นามฯ

อาชีวเหตุ ปญฺญตฺตานํ ฉนฺนนฺติ อาชีวเหตุปิ อาปชฺชิตพฺพานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกํ (ปารา. 195), สญฺจริตฺเต (ปารา. 301, 302) สงฺฆาทิเสโส, ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส อรหา’’ติ (ปารา. 220) ปริยาเยน ถุลฺลจฺจยํ, ภิกฺขุสฺส ปณีตโภชนวิญฺญตฺติยา ปาจิตฺติยํ (ปาจิ. 257), ภิกฺขุนิยาปณีตโภชนวิญฺญตฺติยา ปาฏิเทสนียํ (ปาจิ. 1236), สูโปทนวิญฺญตฺติยา (ปาจิ. 612-613) ทุกฺกฏนฺติ อิเมสํ ปริวาเร (ปริ. 287) วุตฺตานํ ฉนฺนํฯ น เหตา อาปตฺติโย อาชีวเหตุ เอว ปญฺญตฺตา สญฺจริตฺตาทีนํ อญฺญถาปิ อาปชฺชิตพฺพโตฯ อาชีวเหตุปิ เอตาสํ อาปชฺชนํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, อาชีวเหตุปิ ปญฺญตฺตานนฺติ อตฺโถฯ น เกวลญฺจ เอตา เอว, อญฺญาปิ อทินฺนาทานกุลทูสนปาณวธเวชฺชกมฺมาทิวเสน อาชีวเหตุ อาปชฺชิตพฺพาปิ สนฺติ, ตา ปน อาปตฺติสภอาคตาย ปาราชิกาทีสุ ฉสุ เอว สงฺคยฺหนฺตีติ วิสุํ น วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

เอตฺตาวตา ปน สีสํ น เอตีติ สงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตํ, โจทนา ปน กตา เอว โหติฯ ติํสานีติ ติํสํ เอเตสมตฺถีติ ติํสานิ, ติํสาธิกานีติ วุตฺตํ โหติฯ นวุตานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

อตฺตาทานํ อาทาตุกาเมนาติ เอตฺถ อตฺตนา อาทาตพฺพโต ทิฏฺฐาทิมูลเกหิ คเหตพฺพโต ปรสฺส วิปฺผนฺทิตุํ อทตฺวา ปคฺคณฺหนโต อตฺตาทานนฺติ โจทนา วุจฺจติ, ตํ อาทาตุกาเมน, โจทนํ กตฺตุกาเมนาติ อตฺโถฯ

อุพฺพาหิกายาติ อุพฺพหนฺติ วิโยเชนฺติ เอตาย อลชฺชีนํ ตชฺชนิํ วา กลหํ วาติ อุพฺพาหิกา, สงฺฆสมฺมุติ, ตายฯ วินิจฺฉินนํ นาม ตาย สมฺมตภิกฺขูหิ วินิจฺฉนนเมวฯ อลชฺชุสฺสนฺนาย หิ ปริสาย สมถกฺขนฺธเก (จูฬว. 227) อาคเตหิ ทสงฺเคหิ สมนฺนาคตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู ตตฺเถว วุตฺตาย ญตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺพา, เตหิ จ สมฺมเตหิ วิสุํ วา นิสีทิตฺวา, ตสฺสา เอว วา ปริสาย ‘‘อญฺเญหิ น กิญฺจิ กเถตพฺพ’’นฺติ สาเวตฺวา ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตพฺพํฯ

กิมฺหีติ กิสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ, กตรวิปตฺติยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘กิมฺหิ นํ นามา’’ติ อิทํ ‘‘กตราย วิปตฺติยา เอตํ โจเทสี’’ติ ยาย กายจิ วิญฺญายมานาย ภาสาย วุตฺเตปิ โจทกสฺส วินเย อปกตญฺญุตาย ‘‘สีลาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺตีสุ กตรายาติ มํ ปุจฺฉตี’’ติ ญาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ปุจฺฉา, น ปน กิมฺหีติอาทิปทตฺถมตฺตํ อชานนฺตสฺสฯ น หิ อนุวิชฺชโก โจทกํ พาลํ อปริจิตภาสาย ‘‘กิมฺหิ น’’นฺติ ปุจฺฉติฯ

‘‘กิมฺหิ นมฺปิ น ชานาสี’’ติ อิทมฺปิ วจนมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ น โหติ, ‘‘กตรวิปตฺติยา’’ติ วุตฺเต ‘‘อสุกาย วิปตฺติยา’’ติ วตฺตุมฺปิ น ชานาสีติ วจนสฺส อธิปฺปายเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘พาลสฺส ลชฺชิสฺส นโย ทาตพฺโพ’’ติ วตฺวา จ ‘‘กิมฺหิ นํ โจเทสีติ สีลวิปตฺติยา’’ติอาทิ อธิปฺปายปฺปกาสนเมว นยทานํ วุตฺตํ, น ปน กิมฺหิ-นํ-ปทานํ ปริยายมตฺตทสฺสนํฯ น หิ พาโล ‘‘กตรวิปตฺติยํ นํ โจเทสี’’ติ อิมสฺส วจนสฺส อตฺเถ ญาเตปิ วิปตฺติปฺปเภทนํ, อตฺตนา โจทิยมานํ วิปตฺติสรูปญฺจ ชานิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา เตเนว อชานเนน อลชฺชี อปสาเทตพฺโพฯ ‘‘กิมฺหิ น’’นฺติ อิทมฺปิ อุปลกฺขณมตฺตํ, อญฺเญน วา เยน เกนจิ อากาเรน อวิญฺญุตํ ปกาเสตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพวฯ

‘‘ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติอาทิวจนโต (ปารา. 39; ปริ. 2) ‘‘อลชฺชีนิคฺคหตฺถาย…เป.… ปญฺญตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ เอหิตีติ หิ-กาโร เอตฺถ อาคโม ทฏฺฐพฺโพ, อาคมิสฺสตีติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐสนฺตาเนนาติ ทิฏฺฐนิยาเมนฯ อลชฺชิสฺส ปฏิญฺญาย เอว กาตพฺพนฺติ วจนปฏิวจนกฺกเมเนว โทเส อาวิภูเตปิ อลชฺชิสฺส ‘‘อสุทฺโธห’’นฺติ โทสสมฺปฏิจฺฉนปอญฺญาย เอว อาปตฺติยา กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘อลชฺชิสฺส เอตํ นตฺถีติ สุทฺธปฏิญฺญาย เอว อนาปตฺติยา กาตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ สงฺคหิโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ อนุวิชฺชกสฺเสว นิรตฺถกตฺตาปตฺติโต โจทเกเนว อลชฺชิปฏิญฺญาย ฐาตพฺพโตฯ โทสาปคมปฏิญฺญา เอว หิ อิธ ปฏิญฺญาติ อธิปฺเปตาฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘เอตมฺปิ นตฺถีติ ปฏิญฺญํ น เทตี’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 2.385-386)ฯ

ตทตฺถทีปนตฺถนฺติ อลชฺชิสฺส โทเส อาวิภูเตปิ ตสฺส โทสาปคมปฏิญฺญาย เอว กาตพฺพตาทีปนตฺถํฯ วิวาทวตฺถุสงฺขาเต อตฺเถ ปจฺจตฺถิกา อตฺถปจฺจตฺถิกาฯ สญฺญํ ทตฺวาติ เนสํ กถาปจฺเฉทตฺถํ, อภิมุขกรณตฺถญฺจ สทฺทํ กตฺวาฯ วินิจฺฉินิตุํ อนนุจฺฉวิโกติ ‘‘อสุทฺโธ’’ติ สญฺญาย โจทกปกฺเข ปวิฏฺฐตฺตา อนุวิชฺชกภาวโต พหิภูตตฺตา อนุวิชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สนฺเทเห เอว หิ สติ อนุวิชฺชิตุํ สกฺกา, อสุทฺธทิฏฺฐิยา ปน สติ จุทิตเกน วุตฺตํ สพฺพํ อสจฺจโตปิ ปฏิภาติ, กถํ ตตฺถ อนุวิชฺชนา สิยาติฯ

‘‘ตถา นาสิตโกว ภวิสฺสตี’’ติ อิมินา วินิจฺฉยํ อทตฺวา สงฺฆโต วิโยชนํ นาม ลิงฺคนาสนา วิย อยมฺปิ เอโก นาสนปฺปกาโรติ ทสฺเสติฯ วิรทฺธํ โหตีติ สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ สหสา อาปนฺโน โหติฯ ‘‘อาทิโต ปฏฺฐาย อลชฺชี นาม นตฺถี’’ติ อิทํ ‘‘ปกฺขานุรกฺขณตฺถาย ปฏิญฺญํ น เทตี’’ติ อิมสฺส อลชฺชิลกฺขณสมฺภวสฺส การณวจนํฯ ปฏิจฺฉาทิตกาลโต ปฏฺฐาย อลชฺชี นาม เอว, ปุริโม ลชฺชิภาโว น รกฺขตีติ อตฺโถฯ ปฏิญฺญํ น เทตีติ สเจ มยา กตโทสํ วกฺขามิ, มยฺหํ อนุวตฺตกา ภิชฺชิสฺสนฺตีติ ปฏิญฺญํ น เทติฯ ฐาเน น ติฏฺฐตีติ ลชฺชิฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, กายวาจาสุ วีติกฺกโม โหติ เอวาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘วินิจฺฉโย น ทาตพฺโพ’’ติ, ปุพฺเพ ปกฺขิกานํ ปฏิญฺญาย วูปสมิตสฺสาปิ อธิกรณสฺส ทุวูปสนฺตตาย อยมฺปิ ตถา นาสิตโกว ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ

จุทิตกโจทเกสุ ปฏิปตฺติํ ญตฺวาติ ‘‘ตุมฺเห อมฺหากํ วินิจฺฉเยน ตุฏฺฐา ภวิสฺสถา’’ติอาทินา วุตฺตํ จุทิตกโจทเกสุ อนุวิชฺชเกน ปฏิปชฺชิตพฺพกมฺมํ ญตฺวาฯ วินิจฺฉโย มชฺเฌติ อาปตฺตีติ วา อนาปตฺตีติ วา วินิจฺฉยปริโยสานอนุวิชฺชนานํ มชฺฌํ นามาติ อตฺโถฯ

อมูลกมฺปิ สมูลกํ กตฺวา วทนฺตีติ อาห ‘‘ทฺเว มูลานี’’ติฯ กาเลน วกฺขามีติอาทีสุ โอกาสํ การาเปตฺวา วทนฺโต กาเลน วทติ นามฯ สลากคฺคยาคุอคฺคภิกฺขาจารฏฺฐานาทีสุ โจเทนฺโต อกาเลน วทติ นามฯ โทสโต วุฏฺฐาเปตุกามตาย วทนฺโต อตฺถสํหิเตน วทติ นามฯ โทสนฺตโรติ โทสจิตฺโตฯ ปนฺนรสสุ ธมฺเมสูติ ‘‘ปริสุทฺธกายสมอาจารตา, ตถา วจีสมาจารตา, สพฺรหฺมจารีสุ เมตฺตจิตฺตตา, พหุสฺสุตตา, อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานํ สฺวาคตาทิตา, กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (ปริ. 362) วุตฺตปญฺจธมฺมา จ การุญฺญตา, หิเตสิตา, อนุกมฺปตา, อาปตฺติวุฏฺฐานตา, วินยปุเรกฺขารตาติ (จูฬว. 401) อิเมสุ ปนฺนรสสุฯ ตตฺถ ‘‘การุญฺญตา’’ติ อิมินา กรุณา ทสฺสิตาฯ หิเตสิตาติ หิตคเวสนตาฯ อนุกมฺปตาติ เตน หิเตน สํโยชนตา, อิเมหิ ทฺวีหิปิ เมตฺตา ทสฺสิตาฯ อาปตฺติวุฏฺฐานตาติ สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาปนตาฯ วตฺถุํ โจเทตฺวา สาเรตฺวา ปฏิญฺญํ อาโรเปตฺวา ยถาปฏิญฺญาย กมฺมกรณํ วินยปุเรกฺขารตา นามฯ

อธิกรณฏฺเฐนาติ อธิกาตพฺพฏฺเฐน, สมเถหิ วูปสเมตพฺพฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ตํ นานตฺตํ ทสฺเสตุนฺติ อิธ อนธิปฺเปตมฺปิ อตฺถุทฺธารวเสน ตํ นานตฺตํ ทสฺเสตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘เสสานิ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตานี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.385-386)ฯ ยํ อธิกิจฺจาติอาทินา อธิกรณสทฺทสฺส กมฺมสาธนตา วุตฺตาฯ

คาหนฺติ ‘‘อสุกํ โจเทสฺสามี’’ติ มนสา โจทนาการสฺส คหณํฯ เจตนนฺติ ‘‘โจเทสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตพฺยาปารสงฺขาตํ จิตฺตกมฺมํฯ อกฺขนฺตินฺติ จุทิตกสฺส วิปตฺติํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนํ โกธํ อสหนํ, ตถา ปวตฺตํ วา ยํ กิญฺจิ จิตฺตเจตสิกราสิํฯ โวหารนฺติ โจทนาวสปฺปวตฺตวจนํฯ ปณฺณตฺตินฺติ โจทนาวสปฺปวตฺตํ มนสา ปริกปฺปิตํ นามปณฺณตฺติํฯ อตฺตาทานํ คเหตฺวาติ โจทนํ มนสา คเหตฺวาฯ ตํ อธิกรณนฺติ ตํ คาหลกฺขณํ อธิกรณํฯ นิรุชฺฌติ เจตนาย ขณิกตฺตา, สา จ สมถปฺปตฺตา โหตีติ เอวเมตฺถ อนิฏฺฐปฺปสงฺโค เวทิตพฺโพฯ เอวํ อุปริปิ ‘‘ตุณฺหี โหตี’’ติ อิมินา โวหารวจนสฺส นิโรธํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ตํ อธิกรณํ สมถปฺปตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘ตสฺมา ปณฺณตฺติ อธิกรณ’’นฺติ อฏฺฐกถาสุ กตสนฺนิฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺสาปิ เอกจฺเจหิ ปฏิกฺขิตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตมฺปิ ปฏิเสเธตฺวา อฏฺฐกถาสุ วุตฺตปณฺณตฺติยา เอว อธิกรณตํ สมตฺเถตุํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตํ ปเนตนฺติ ปณฺณตฺติ อธิกรณนฺติ เอตํ คหณํ วิรุชฺฌตีติ สมฺพนฺโธฯ ปาราชิกาทิอาปตฺติ เอกนฺตอกุสลสภาวา วา อพฺยากตสภาวา วา โหตีติ สญฺญาย ‘‘เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺตี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ปณฺณตฺติอธิกรณวาเทน วิรุชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ อุทฺธฏํฯ เตนาห ‘‘น หิ เต…เป.… อจฺจนฺตอกุสลตฺตา’’ติอาทิฯ เตติ อฏฺฐกถาจริยาฯ

อมูลกญฺเจว ตํ อธิกรณนฺติ เอตฺถ อมูลกปาราชิกเมว อธิกรณ-สทฺเทน อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยญฺเจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปนาติอาทิ ปน อิธาธิปฺเปตาย อมูลกปาราชิกาปตฺติยา เอว ปณฺณตฺติภาโว ยุชฺชตีติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยาย ปณฺณตฺติยาติ สภาวโต ปริสุทฺเธปิ ปุคฺคเล ‘‘ปาราชิโก’’ติอาทินา โจทเกน ปวตฺติตํ นามปณฺณตฺติํ สนฺธาย วทติฯ ปญฺญตฺโตติ กถิโตฯ

อธิกรเณ ปวตฺตตฺตาติ อวิชฺชมาเนปิ มนสา อาโรปิตมตฺเต อาปตฺตาธิกรเณ วาจกภาเวน ปวตฺตตฺตาฯ

เอวํ นามปณฺณตฺติวเสน อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อาปตฺตาธิกรณสฺส ปญฺญตฺติภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถปณฺณตฺติวเสนาปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา วาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺญตฺติมตฺตเมวาติ อวิชฺชมานสฺส วิชฺชมานากาเรน มนสา อาโรปิตอตฺถปณฺณตฺติมตฺตเมวาติ อตฺโถฯ ตญฺจ โข อิเธวาติ ตญฺจ ยถาวุตฺตปริยาเยน ปณฺณตฺติยา อธิกรณตฺตํ อิเธว อิมสฺมิํ เอว สิกฺขาปเทฯ เอเกติ เกจิฯ ตํ น ยุตฺตนฺติ ยํ เอกจฺเจหิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, อธิกรณสฺส ปณฺณตฺติภาวํ นิเสเธตฺวา กุสลาทิปรมตฺถภาวํ สาเธตุํ ‘‘ตํ ปเนตํ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺตี’’ติอาทินา ปปญฺจโต ทสฺสิโต, ตํ น ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติอาทินา, เตน จ ตสฺมิํ วาเท ยทิ อาปตฺติ นาม อกุสลา วา อพฺยากตา วา ภเวยฺย, กถํ อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติ ภเวยฺย? ตสฺสาปิ อกุสลาทีนํ อุปฺปนฺนตฺตา ภควโต สิกฺขาปทปญฺญตฺติโต ปฏฺฐาย ยาว อาปตฺตีติปิ น สกฺกา วตฺตุํ, เมถุนาทีสุ อกุสลาทีนํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติโต ปุพฺเพปิ สมุปฺปตฺติโตฯ ตโต เอว อนุปสมฺปนฺนานมฺปิ อาปตฺติปฺปสงฺโค, คิลานาทีนํ อุปฺปนฺนตฺตา อนุปญฺญตฺติยาปิ อนาปตฺติอภาวปฺปสงฺโค จ สิยาฯ อถ มตํ ‘‘น เกวลํ อกุสลาทิ เอว, อถ โข ภควตา ปฏิกฺขิตฺตภาวํ ชานนฺตสฺส สมุปฺปชฺชมานา เอว อกุสลาทโย อาปตฺตี’’ติ, ตมฺปิ อสารํ, สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ อชานิตฺวา วีติกฺกมนฺตสฺส เมถุนาทีสุ อนาปตฺติปฺปสงฺคโต, อกุสลาทิสภาวาย จ อาปตฺติยา เอกปโยคาทีสุ เอกตฺตาทิปิ น สิยาฯ น หิ สกลมฺปิ ทิวสํ อิตฺถิํ กายโต อโมเจตฺวา ผุสนฺตสฺส เอกเมวากุสลํ อุปฺปชฺชติ, พหู วา อิตฺถิโย ผุสิตฺวา อปคจฺฉนฺตสฺส พหูนิ, เยนาปตฺติยา เอกตฺตํ, พหุตฺตํ วา สิยาติ เอวมาทิกํ อยุตฺติํ สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ วตฺถุญฺจาติ วีติกฺกโมฯ ตญฺหิ อาปตฺติสมฺมุติปญฺญาปนสฺส โอกาสฏฺเฐน ‘‘วตฺถู’’ติ วุจฺจติฯ โคตฺตนฺติ อทินฺนาทานาทิโต พุทฺธิสทฺทนิวตฺตนฏฺเฐน ปริกปฺปิตสามญฺญากาโร โคตฺตํฯ นามนฺติ อวิชฺชมานนามปญฺญตฺติฯ

ตสฺส ปน ปาราชิกนฺติ นามสฺส อตฺถภูตา อาปตฺติ อตฺถปญฺญตฺติ เอวาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ยํ ปน ‘‘วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติอาทิ (จูฬว. 220; ปริ. 303), ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสล’’นฺติอาทิ (จูฬว. 222) จ สุตฺตํ เตหิ สมุทฺธฏํ, ตมฺปิ น วิวาทาทีนํ กุสลาทิภาวสฺส ปริยายเทสิตตฺตาติ ยํ เอตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานาทิวณฺณนาย สารตฺถทีปนิยํ วิรทฺธฏฺฐานโสธนตฺถํ วิตฺถารโต วุตฺตนฺติ ตตฺเถว ตํ คเหตพฺพํ, สารตฺถทีปนีการกสฺส อกุสลาทิรูปาว อาปตฺตีติ ลทฺธิ, เตเนว โส อิธาปิ ‘‘ตสฺมา ปณฺณตฺติอธิกรณนฺติ อฏฺฐกถาสุ กตสนฺนิฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตมฺปิ น ยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘ตํ ปเนต’นฺติอาทิมาหา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 2.385-386) เอวํ อตฺตโน ลทฺธิํ อฏฺฐกถาจริยสฺสปิ ลทฺธิํ กตฺวา คนฺถวิโรธมฺปิ อโนโลเกตฺวา ทสฺเสสิฯ น เหตฺถ พุทฺธโฆสาจริโย อฏฺฐกถาวาทํ อยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิมารภิ ‘‘ปณฺณตฺติมตฺตเมว อาปตฺตาธิกรณนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ สยเมว อุปริ กถนโต, อถ โข ทุลฺลทฺธิกานํ เอกจฺจานํ ตตฺถ วิปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ ปฏิเสเธตุกาโม อารภิ, เตเนว อนฺเต ‘‘เอเก’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วิวาทาทีนํ กุสลาทิกตฺเต ตํสมถานมฺปิ ตพฺภาโว อาปชฺชติ ปรมตฺเถสุ ปณฺณตฺติยา สมถาโยคาติ อาห ‘‘กุสลาทิสมเถหี’’ติฯ ปญฺญตฺติสภาวานเมว จตุนฺนํ อธิกรณานํ สมเถหิ อธิกรณียตา, น ปน กุสลาทิปรมตฺถรูปานํ เตสํ เตสํ ขณิกตาย สยเมว สมถปฺปตฺติโตติ เหฏฺฐา สมตฺถิตมตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺเตน ‘‘อิติ อิมินา อธิกรณฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ยถาวุตฺตนเยน สมเถหิ อธิกรณียตายาติ อตฺโถฯ ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติ อิมินา อิธาธิปฺเปตํ วิวาทํ นิวตฺเตติฯ

อนุวาโทติ วิปตฺตีหิ อุปวทนา เจว โจทนา จฯ ตตฺถ อุปวทนา นาม ครหา, อกฺโกโส จฯ ปญฺจปีติ มาติกาปริยาปนฺนาปตฺติโย สนฺธาย วุตฺตํฯ กิจฺจยตาติ กตฺตพฺพตาฯ สปทานุกฺกมนิทฺเทสสฺสาติ เอตฺถ ปทานุกฺกมนิทฺเทโสติ ปทภาชนํ วุจฺจติ, เตน สหิตสฺส สิกฺขาปทสฺสาติ อตฺโถฯ

[387] อสฺสาติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘เอเตน โจทเกนา’’ติอาทิฯ

ทิฏฺฐมูลเก ปนาติ ‘‘ทิฏฺฐสฺส โหติ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต’’ติอาทิ (ปารา. 387) ปาฬิวารํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ อิตฺถิยา สทฺธิํ รโหนิสชฺชาทิทสฺสนมตฺตวเสน ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ปุคฺคโล เตน ทิฏฺโฐ, น ปน มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปาทนาทิทสฺสนวเสนฯ ยทิ หิ เตน โส ตถา ทิฏฺโฐ ภเวยฺย, อสุทฺธสญฺญี เอวายํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล สิยา, อสุทฺธสญฺญาย จ สุทฺธํ วา อสุทฺธํ วา โจเทนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส น สิยา ‘‘อนาปตฺติ สุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺฐิสฺส, อสุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺฐิสฺสา’’ติอาทิวจนโต (ปารา. 390)ฯ ตสฺมา อิตฺถิยา สทฺธิํ รโหนิสชฺชาทิมตฺตเมว ทิสฺวาปิ ‘‘สทฺโธ กุลปุตฺโต, นายํ ปาราชิกํ อาปชฺชตี’’ติ ตสฺมิํ สุทฺธสญฺญิสฺส วา เวมติกสฺส วา ‘‘สุโต มยา ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต’’ติอาทินา นิยเมตฺวา โจเทนฺตสฺเสว สงฺฆาทิเสโส, น อสุทฺธสญฺญิสฺส, ตสฺส ปน ทิฏฺฐํ สุตนฺติ มุสาวาทาทิปจฺจยา ลหุกาปตฺติ เอวาติ เวทิตพฺพํฯ ยทิ ปน โส ตสฺมิํ สุทฺธทิฏฺฐิจาวนาธิปฺปาโยปิ ทิฏฺฐํ รโหนิสชฺชาทิมตฺตเมว วทติ, อทิฏฺฐํ ปน มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปาทนาทิปาราชิกวตฺถุํ วา ‘‘อสฺสมโณสี’’ติอาทิกํ วา น วทติ, ตสฺส อนาปตฺติฯ อธิกํ วทนฺตสฺส ปน อาปตฺติเยว ‘‘อทิฏฺฐํ ทิฏฺฐ’’นฺติ (ปารา. 386-387) วุตฺตตฺตาฯ โย ปน ทิฏฺเฐน รโหนิสชฺชาทินา ปฐมปาราชิเกน อสุทฺธสญฺญี หุตฺวา จาวนาธิปฺปาโย อทินฺนาทานํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ‘‘ทิฏฺโฐ’’ติ วา ‘‘สุโต’’ติ วา อาทิํ วทติ, ตสฺสาปิ น สงฺฆาทิเสโส อสุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺฐิตายาติ เกจิ วทนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘‘เยน ปาราชิเกน โจเทติ, เตน สุทฺธสญฺญาภาวา อาปตฺติเยวา’’ติ วทนฺติ, อิทํ ยุตฺตํฯ ตถา หิ วุตฺตํ มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตํ ‘อยํ อนชฺฌาปนฺโน’ติ ญตฺวา จาวนาธิปฺปาเยน…เป.… สงฺฆาทิเสโส’’ติฯ อิมินา นเยน สุตาทิมูลเกสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ อญฺญตฺร อาคเตสูติ โอมสวาทาทีสุ อาคเตสุฯ อวสฺสุโตติ ตีหิปิ ทฺวาเรหิ ปาราชิกวตฺถุภูตทุจฺจริตานุวสฺสเนน ตินฺโตฯ กสมฺพุชาโตติ กจวรภูโต, นิสฺสาโรติ อตฺโถฯ

โกณฺโฐติ โจโร, ทุสฺสีโลติ อตฺโถฯ เชฏฺฐพฺพติโกติ กาฬกณฺณิเทวีวเต นิยุตฺโต ติตฺถิโยติ วทติ, สา กิร กาฬกณฺณิสิริเทวิยา เชฏฺฐาติ วุตฺตาฯ

ยทคฺเคนาติ เยน การเณน, ยตฺตเกนาติ อตฺโถ ฯ ตทคฺเคนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ โน กปฺเปตีติอาทิ เวมติกภาวทีปนตฺถเมว วุตฺตนฺติ มหาปทุมตฺเถรสฺส อธิปฺปาโยฯ

[389] เอตฺถาติ โจทนายํฯ ตชฺชนียาทิกมฺมํ กริสฺสามีติอาปตฺติยา โจเทนฺตสฺส อธิปฺปาโย กมฺมาธิปฺปาโย นามฯ ปริวาสทานาทิกฺกเมน อาปตฺติโต วุฏฺฐาเปตุํ อาปตฺติยา โจเทนฺตสฺส อธิปฺปาโย วุฏฺฐานาธิปฺปาโยฯ อุโปสถํ, ปวารณํ วา สงฺเฆ กาตุํ อทานตฺถาย อาปตฺติยา โจทยโต อธิปฺปาโย อุโปสถปวารณฏฺฐปนาธิปฺปาโยฯ อสมฺมุขา…เป.… ทุกฺกฏนฺติ อนุทฺธํเสนฺตสฺสปิ อกฺโกสนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏํฯ

สพฺพตฺเถวาติ สพฺพาสุ อฏฺฐกถาสุฯ อุโปสถปวารณานํ ญตฺติกมฺมภาวโต ญตฺติยา วตฺตมานาย เอว อุโปสถปวารณฏฺฐปนํ โหติ, น นิฏฺฐิตาย, สา จ ยฺย-กาเร ปตฺเต นิฏฺฐิตา นาม โหตีติ อาห ‘‘ยฺย-กาเร ปตฺเต น ลพฺภตี’’ติฯ

อนุปาสโกติ อุปาสโกปิ โส ภิกฺขุ น โหติ สรณคมนสฺสาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติ วทนฺติฯ ‘‘อโนทิสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺสา’’ติ อิมินา โอทิสฺส กเถนฺเตน โอกาสํ กาเรตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อาปตฺติํ เทเสตฺวาติ โอกาสาการาปนาปตฺติํ เทเสตฺวาฯ ยํ โจเทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺโนติ สงฺขฺยุปคมนํ, ตสฺมิํ สุทฺธสญฺญิตา เวมติกตา วา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺฐาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน ‘‘ตฺวํ ปาราชิโก’’ติอาทินา นิยเมตฺวา สมฺมุขา โจทนา โจทาปนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ

ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[391] นวเม เมตฺติยํ ภิกฺขุนินฺติ ลิงฺคนาสนาย นาสิตายปิ ตสฺสา ภูตปุพฺพโวหารํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ อญฺญภาคสฺสาติ เถรสฺส มนุสฺสชาติภิกฺขุภาวโต อญฺญสฺส ติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาตสฺส โกฏฺฐาสสฺสฯ อิทนฺติ สามญฺญโต นปุํสกลิงฺเคน วุตฺตํ, อยํ ฉคลโกติ อตฺโถฯ อญฺญภาโคติ ยถาวุตฺตติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาโต อญฺโญ โกฏฺฐาโส, อญฺญภาคสฺส อิทนฺติ อญฺญภาคิยนฺติ ปฐมวิคฺคหสฺส อตฺโถ, อญฺญภาคมตฺถีติ ทุติยวิคฺคหสฺส, ทฺวีหิปิ ฉคลโกว วุตฺโตฯ อิทานิ ทฺวีหิปิ วิคฺคเหหิ วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โย หิ โส ฉคลโก วุตฺโต, โส อญฺญสฺส ภาคสฺส โหตีติ จ อญฺญภาคิยสงฺขฺยํ ลภตีติ จ โยชนาฯ ทุติยวิคฺคหสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อธิกรณนฺติ เวทิตพฺโพติ เอตฺถาปิ โย หิ โส ‘‘ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต นามา’’ติ ฉคลโก วุตฺโต, โสติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตญฺหิ สนฺธายาติ ‘‘ทพฺโพ’’ติ นามกรณสฺส อธิฏฺฐานภูตํ ฉคลกํ สนฺธายฯ เต ภิกฺขูติ เต อนุยุญฺชนฺตา ภิกฺขูฯ อาปตฺติยาปิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานตฺตา ‘‘ปุคฺคลานํเยว เลสา’’ติ วุตฺตํฯ

[393] ยา จ สา อวสาเน…เป.… โจทนา วุตฺตาติ ‘‘ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหติ สงฺฆาทิเสเส สงฺฆาทิเสสทิฏฺฐิ โหติ, ตญฺเจ ปาราชิเกน โจเทตี’’ติอาทิํ (ปารา. 407) โจทนาเภทํ สนฺธาย วทติฯ สตฺตนฺนมฺปิ อาปตฺตีนํ ปจฺเจกํ ปาราชิกตฺตาทิสามญฺเญปิ เมถุนาทินฺนาทานาทิวตฺถุโต, ราคโทสตฺตาทิสภาวโต จ วิสภาคตาปิ อตฺถีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปน…เป.… น โหตี’’ติฯ

วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สภาควิสภาควตฺถุโต’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 2.393) วุตฺตนเยนฯ กมฺมลกฺขณํ, ตํมนสิกาโร จ อวิปนฺนกมฺมสฺส นิมิตฺตโต ผลูปจาเรน กมฺมนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโต’’ติฯ ปริวาสาทิํ นิสฺสาย มานตฺตาทีนํ อุปฺปชฺชนโต ‘‘ปุริมํ ปุริม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[395] สวตฺถุกํ กตฺวาติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กตฺวาฯ ทีฆาทิโนติ ทีฆรสฺสาทิลิงฺคสฺสฯ ทิฏฺฐาทิโนติ ทิฏฺฐปุพฺพาทิโนฯ

[408] เอวํ ตถาสญฺญีติ อญฺญสฺส เมถุนาทิกิริยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ โส’’ติ เอวํ ตถาสญฺญีฯ องฺคานิ ปฐมทุฏฺฐโทเส วุตฺตสทิสานิ, อิธ ปน กิญฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทิยนา อธิกาฯ

ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ