‘‘อตฺตโน อธิปฺปาย’’นฺติ วุตฺเต ปน อธิปฺปาย-สทฺทสฺส กามิต-สทฺเทน สมานตฺถภาวโต อตฺตนา อธิปฺเปตกามิตฏฺเฐน อตฺตกามปาริจริยาติ อิมมตฺถํ วิกปฺปํ วิญฺญู ชานิสฺสนฺติฯ

เอตทคฺคนฺติ เอสา อคฺคาฯ ทุฏฺฐุลฺลวาจาสิกฺขาปเทปิ (ปารา. 285) กามํ ‘‘ยาจติปิ อายาจติปี’’ติ เอวํ เมถุนยาจนํ อาคตํ, ตํ ปน ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาทราควเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อตฺตโน เมถุนสฺสาทราควเสนาติ อยํ วิเสโสฯ

วินีตวตฺถูสุ ‘‘อคฺคทานํ เทหี’’ติ อิทํ อตฺตโน อตฺถาย วุตฺตํ, ทุฏฺฐุลฺลวาจาสิกฺขาปเท ปน ปรตฺถายปิ วุตฺเต สีสํ เอตีติ เวทิตพฺพํฯ สุภคาติ อิสฺสริยาทีหิ สุนฺทเรหิ ภเคหิ สมนฺนาคตาฯ มนุสฺสิตฺถี, ตถาสญฺญิตา, อตฺตกามปาริจริยาย ราโค, เตน กามปาริจริยยาจนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ

อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สญฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

[296] ปญฺจเม ปณฺฑิจฺเจนาติ สภาวญาเณนฯ คติมนฺตาติ สภาวญาณคติยุตฺตาฯ เวยฺยตฺติเยนาติ อิตฺถิกตฺตพฺเพสุ สิกฺขิตญาเณนฯ เมธายาติ อสิกฺขิเตสุปิ ตํอิตฺถิกตฺตพฺเพสุ ฐานุปฺปตฺติยา ปญฺญายฯ เฉกาติ กาเยน ปจนาทิกุสลาฯ

อาวหนํ อาวาโห, ทาริกาย คหณํฯ วิธินา ปรกุเล วหนํ เปสนํ วิวาโห, ทาริกาย ทานํฯ

[297] รนฺธาปนํ ภตฺตปจาปนํฯ พฺยญฺชนาทิสมฺปาทนํ ปจาปนํฯ น อุปาหฏนฺติ น ทินฺนํฯ กโย นาม คหณํฯ วิกฺกโย นาม ทานํฯ ตทุภยํ สงฺคเหตฺวา ‘‘โวหาโร’’ติ วุตฺตํฯ

[300] ‘‘อพฺภุตํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา ทุกฺกฏํ โหตีติ ทีเปติฯ ‘‘ปราชิเตน ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อเทนฺโต ธุรนิกฺเขเปน กาเรตพฺโพฯ

อจิรกาเล อธิกาโร เอตสฺส อตฺถีติ อจิรกาลาธิการิกํ, สญฺจริตฺตํฯ ‘‘อจิรกาลาจาริก’’นฺติ วา ปาโฐฯ อจิรกาเล อาจาโร อชฺฌาจาโร เอตสฺสาติ โยชนาฯ

[301] กิญฺจาปิ เอหิภิกฺขุอาทิกาปิ สญฺจริตฺตาทิปณฺณตฺติวชฺชํ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺติ, เตสํ ปน อสพฺพกาลิกตฺตา, อปฺปกตฺตา จ อิธาปิ ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺนํ สนฺธาย ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิปทภาชนมาหฯ สญฺจรณํ สญฺจโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ สญฺจรี, ตสฺส ภาโว สญฺจริตฺตํฯ เตนาห ‘‘สญฺจรณภาว’’นฺติฯ สญฺจรตีติ สญฺจรโณ, ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว สญฺจรณภาโว, ตํ อิตฺถิปุริสานํ อนฺตเร สญฺจรณภาวนฺติ อตฺโถฯ

ชายาภาเวติ ภริยภาวายฯ ชารภาเวติ สามิภาวาย, ตํนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมวจนํฯ กิญฺจาปิ ‘‘ชารตฺตเน’’ติ ปทสฺส ปทภาชเน ‘‘ชารี ภวิสฺสสี’’ติ (ปารา. 302) อิตฺถิลิงฺควเสน ปทภาชนํ วุตฺตํ, ‘‘สญฺจริตฺตํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ ปทสฺส ปน นิทฺเทเส ‘‘อิตฺถิยา วา ปหิโต ปุริสสฺส สนฺติเก คจฺฉติ, ปุริเสน วา ปหิโต อิตฺถิยา สนฺติเก คจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุริสสฺสาปิ สนฺติเก วตฺตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชารตฺตเน’’ติ นิทฺเทสสฺส อิตฺถิปุริสสาธารณตฺตา ‘‘อิตฺถิยา มติํ ปุริสสฺส อาโรเจนฺโต ชารตฺตเน อาโรเจตี’’ติ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน ปุริสสฺส มติํ อิตฺถิยา อาโรจนวเสเนว ปททฺวเยปิ โยชนา กตา, ตทนุสาเรน อิตฺถิยา มติํ ปุริสสฺส อาโรจนากาโรปิ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ

อิทานิ ปาฬิยํ วุตฺตนเยนาปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ปติ ภวิสฺสสี’’ติ อิทํ ชายาสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคนิยมโต ปุริสปริยาเยน วุตฺตํ, นิพทฺธสามิโก ภวิสฺสสีติ อตฺโถฯ ชาโร ภวิสฺสสีติ มิจฺฉาจารภาเวน อุปคจฺฉนโก ภวิสฺสสีติ อธิปฺปาโยฯ

[303] เสริวิหารนฺติ สจฺฉนฺทจารํฯ อตฺตโน วสนฺติ อตฺตโน อาณํฯ โคตฺตวนฺเตสุ โคตฺต-สทฺโท, ธมฺมจารีสุ จ ธมฺม-สทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘สโคตฺเตหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สโคตฺเตหีติ สมานโคตฺเตหิฯ

สหธมฺมิเกหีติ เอกสฺส สตฺถุ สาสเน สหจริตพฺพธมฺเมหิ, สมานกุลธมฺเมหิ วาฯ เตเนวาห ‘‘เอกํ สตฺถาร’’นฺติอาทิฯ เอกคณปริยาปนฺเนหีติ มาลาการาทิเอกคณปริยาปนฺเนหิฯ

สสฺสามิกา สารกฺขาฯ ยสฺสา คมเน รญฺญา ทณฺโฑ ฐปิโต, สา สปริทณฺฑาฯ ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนนฺติ สารกฺขสปริทณฺฑานํฯ มิจฺฉาจาโร โหตีติ ตาสุ คตปุริสานํ วิย ตาสมฺปิ มิจฺฉาจาโร โหติ สสฺสามิกภาวโตฯ น อิตราสนฺติ มาตุรกฺขิตาทีนํ อฏฺฐนฺนํ มิจฺฉาจาโร นตฺถิ อสฺสามิกตฺตา, ตาสุ คตานํ ปุริสานเมว มิจฺฉาจาโร โหติ มาตาทีหิ รกฺขิตตฺตาฯ ปุริสา หิ ปเรหิ เยหิ เกหิจิ โคปิตํ อิตฺถิํ คนฺตุํ น ลภนฺติ, อิตฺถิโย ปน เกนจิ ปุริเสน ภริยาภาเวน คหิตาว ปุริสนฺตรํ คนฺตุํ น ลภนฺติ, น อิตรา อตฺตโน ผสฺสสฺส สยํ สามิกตฺตาฯ น หิ มาตาทโย สยํ ตาสํ ผสฺสานุภวนตฺถํ ตา รกฺขนฺติ, เกวลํ ปุริสคมนเมว ตาสํ วาเรนฺติฯ ตสฺมา เกนจิ อปริคฺคหิตผสฺสตฺตา, อตฺตโน ผสฺสตฺตา จ อิตฺถีนํ น มิจฺฉาจาโร, ปุริสานํ ปน ปเรหิ วาริเต อตฺตโน อสนฺตกฏฺฐาเน ปวิฏฺฐตฺตา มิจฺฉาจาโรติ เวทิตพฺโพฯ

โภเคนาติ โภคเหตุฯ อุทปตฺตํ อามสิตฺวา คหิตา โอทปตฺตกินีฯ ธช-สทฺเทน เสนา เอว อุปลกฺขิตาติ อาห ‘‘อุสฺสิตทฺธชายา’’ติอาทิฯ

[305] พหิทฺธา วิมฏฺฐนฺติ อญฺญตฺถ อาโรจิตํฯ ตํ กิริยํ สมฺปาเทสฺสตีติ ตสฺสา อาโรเจตฺวา ตํ กิจฺจํ สมฺปาเทตุ วา มา วา, ตํ กิริยํ สมฺปาทเน สามตฺถิยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทารกํ, ทาริกญฺจ อชานาเปตฺวา มาตาปิตุอาทีหิ มาตาปิตุอาทีนญฺเญว สนฺติกํ สาสเน เปสิเตปิ ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปจฺจาหรณสงฺขาตาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส โหติ เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยํ อุทฺทิสฺส สาสนํ เปสิตํ, ตํ เอว สนฺธาย ตสฺสา มาตุอาทีนํ อาโรจิเตปิ เขตฺตเมว โอติณฺณภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิ อุทาหฏํ, อิทญฺจ วจนพฺยตฺตยเหตุพฺยตฺตยานํ เภเทปิ พฺยตฺตยสามญฺญโต อุทาหฏนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตมฺปิ อุทาหรณโทสํ ปริหริตฺวา สุตฺตานุโลมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อิมินา สเมตีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ยถา สยํ อนาโรเจตฺวา อญฺเญสํ อนฺเตวาสิกาทีนํ วตฺวา วีมํสาเปตฺวา ปจฺจาหรนฺตสฺส นตฺถิ วิสงฺเกโต, เอวํ ตสฺสา สยํ อนาโรเจตฺวา อาโรจนตฺถํ มาตุอาทีนํ วทนฺตสฺสาปิ มาตุอาทโย ตํ กิริยํ สมฺปาเทนฺตุ วา มา วาฯ ยทิ หิ เตสํ มาตุอาทีนํ ตุณฺหีภูตภาวมฺปิ ปจฺจาหรติ, วิสงฺเกโต นตฺถีติฯ

ฆรกิจฺจํ เนตีติ ฆรณีฯ อญฺญตรํ วทนฺตสฺส วิสงฺเกตํ อทินฺนาทานาทีสุ อาณตฺติยํ วตฺถุสงฺเกโต วิยาติ อธิปฺปาโยฯ มูลฏฺฐานญฺจ วเสนาติ เอตฺถ ปุริสสฺส มาตุอาทโย สาสนเปสเน มูลภูตตฺตา ‘‘มูลฏฺฐา’’ติ วุตฺตาฯ

[322] ปาฬิยํ มาตุรกฺขิตาย มาตา ภิกฺขุํ ปหิณตีติ เอตฺถ อตฺตโน วา ธีตุ สนฺติกํ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา โหตู’’ติ ภิกฺขุํ ปหิณติ, ปุริสสฺส วา ตสฺส ญาตกานํ วา สนฺติกํ ‘‘มม ธีตา อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา โหตู’’ติ ปหิณตีติ คเหตพฺพํฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตาติ ปฐมสงฺฆาทิเสเส วุตฺตนยตฺตาฯ

[338] อนฺเต เอเกนาติ เอเกน ปเทนฯ เอตฺโตว ปกฺกมตีติ อปจฺจาหริตฺวา ตโตว ปกฺกมติฯ ‘‘อนภินนฺทิตฺวา’’ติ อิทํ ตถา ปฏิปชฺชมานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สติปิ อภินนฺทเน สาสนํ อนาโรเจนฺโต ปน น วีมํสติ นามฯ ตติยปเท วุตฺตนเยนาติ ‘‘โส ตสฺสา วจนํ อนภินนฺทิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ ปาฬิยํ อนฺเตวาสิํ วีมํสาเปตฺวาติ ‘‘อยํ เตสํ วตฺตุํ สมตฺโถ’’ติ อนฺเตวาสินา วีมํสาเปตฺวาฯ สเจ ปน โส อนฺเตวาสิโก ตํ วจนํ อาทิยิตฺวา ตุณฺหี โหติ, ตสฺสาปิ ตํ ปวตฺติํ ปจฺจาหรนฺตสฺส อาจริยสฺส สงฺฆาทิเสโสว มาตุอาทีสุ ตุณฺหีภูเตสุ เตสํ ตุณฺหิภาวํ ปจฺจาหรนฺตสฺส วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปาฬิยํ จตุตฺถวาเร อสติปิ คจฺฉนฺโต สมฺปาเทติ, อาคจฺฉนฺโต วิสํวาเทติ อนาปตฺตีติ อตฺถโต อาปนฺนเมวาติกตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตุตฺเถ อนาปตฺตี’’ติฯ

[340] การุกานนฺติ วฑฺฒกีอาทีนํ ตจฺฉกอโยการตนฺตวายรชกนฺหาปิตกา ปญฺจ การโว ‘‘การุกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอวรูเปน…เป.… อนาปตฺตีติ ตาทิสํ คิหิเวยฺยาวจฺจมฺปิ น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

กายโต สมุฏฺฐาตีติ ปณฺณตฺติํ วา อลํวจนียภาวํ วา ตทุภยํ วา อชานนฺตสฺส กายโต สมุฏฺฐาติฯ เอส นโย อิตรทฺวเยปิฯ อลํวจนียา โหนฺตีติ อิตฺถี วา ปุริโส วา อุโภปิ วา ชายาภาเว, สามิกภาเว จ นิกฺขิตฺตฉนฺทตาย อจฺจนฺตวิยุตฺตตฺตา ปุน อญฺญมญฺญํ สมาคมตฺถํ ‘‘มา เอวํ อกริตฺถา’’ติอาทินา วจนียตาย วตฺตพฺพตาย อลํ อรหาติ อลํวจนียา, อลํ วา กตฺตุํ อรหํ สนฺธานวจนเมเตสุ อิตฺถิปุริเสสูติ อลํวจนียา, สนฺธานการสฺส วจนํ วินา อสงฺคจฺฉนกา ปริจฺจตฺตาเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

ปณฺณตฺติํ ปน ชานิตฺวาติ เอตฺถ อลํวจนียภาวํ วาติ วตฺตพฺพํฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ตทุภยํ ปน ชานิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภิกฺขุํ อชานาเปตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา ‘‘อิมํ ปณฺณํ อสุกสฺส เทหี’’ติ ทินฺนํ หรนฺตสฺส สญฺจริตฺตํ น โหติฯ ปณฺณตฺติอลํวจนียภาวอชานนวเสเนว หิ อิมํ สิกฺขาปทํ อจิตฺตกํ, น สพฺเพน สพฺพํ สญฺจรณภาวมฺปิ อชานนวเสน, ปาฬิยญฺจ อฏฺฐกถายญฺจ อาโรจนเมว ทสฺสิตํฯ ตสฺมา สนฺทสฺสนตฺถํ ญตฺวา ปณฺณสนฺทสฺสนวเสนาปิ กาเยน วา วาจาย วา อาโรเจนฺตสฺเสว อาปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํฯ

[341] ยถา ยถา เยสุ เยสุ ชนปเทสูติ ปริจฺจตฺตภาวปฺปกาสนตฺถํ กตฺตพฺพํ ปณฺณทานญาติชนิสฺสราทิชานาปนาทิตํตํเทสนิยตํ ปการํ ทสฺเสติ, อิทญฺจ นิพทฺธภริยาภาเวน คหิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺตโน รุจิยา สงฺคตานํ ปน อิตฺถีนํ, มุหุตฺติกาย จ ปุริเส จิตฺตสฺส วิรชฺชนเมว อลํวจนียภาเว การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทุฏฺฐุลฺลาทีสุปีติ อาทิ-สทฺเทน อตฺตกามสญฺจริตฺตานิ สงฺคณฺหาติ, เอตฺถ ปน ปาฬิยํ กิญฺจาปิ ‘‘อิตฺถี นาม มนุสฺสิตฺถี น ยกฺขี’’ติอาทินา มนุสฺสิตฺถิปุริสา น ทสฺสิตา, ตถาปิ ‘‘ทส อิตฺถิโย มาตุรกฺขิตา’’ติอาทินา มนุสฺสิตฺถีนญฺเญว ทสฺสิตตฺตา ปุริสานมฺปิ ตทนุคุณานเมว คเหตพฺพโต มนุสฺสชาติกาว อิตฺถิปุริสา อิธาธิปฺเปตาฯ ตสฺมา เยสุ สญฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, เตสํ มนุสฺสชาติกตา, น นาลํวจนียตา, ปฏิคฺคณฺหน, วีมํสน, ปจฺจาหรณานีติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ

สญฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา

[342] ฉฏฺเฐ เอตฺตเกนาติ เอตฺตเกน ทารุอาทินาฯ อปริจฺฉินฺนปฺปมาณาโยติ อปริจฺฉินฺนทารุอาทิปมาณาโยฯ มูลจฺเฉชฺชายาติ ปรสนฺตกภาวโต โมเจตฺวา อตฺตโน เอว สนฺตกกรณวเสนาติ อตฺโถฯ เอวํ ยาจโต อญฺญาตกวิญฺญตฺติทุกฺกฏญฺเจว ทาสปฏิคฺคหณทุกฺกฏญฺจ โหติ ‘‘ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194) วจนํ นิสฺสาย อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ สกกมฺมนฺติ ปาณวธกมฺมํฯ อิทญฺจ ปาณาติปาตโทสปริหาราย ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, น วิญฺญตฺติปริหารายฯ อนิยเมตฺวาปิ น ยาจิตพฺพาติ สามีจิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, สุทฺธจิตฺเตน ปน หตฺถกมฺมํ ยาจนฺตสฺส อาปตฺติ นาม นตฺถิฯ ยทิจฺฉกํ การาเปตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘หตฺถกมฺมํ ยาจามิ, เทถา’’ติอาทินา อยาจิตฺวาปิ วฏฺฏติฯ สกิจฺจปสุตมฺปิ เอวํ การาเปนฺตสฺส วิญฺญตฺติ นตฺถิ เอว, สามีจิทสฺสนตฺถํ ปน วิภชิตฺวา วุตฺตํฯ

สพฺพกปฺปิยภาวทีปนตฺถนฺติ สพฺพโส กปฺปิยภาวทีปนตฺถํฯ มูลํ เทถาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘มูลํ ทสฺสามา’’ติ ปฐมํ วุตฺตตฺตา วิญฺญตฺติ วา มูลนฺติ วจนสฺส กปฺปิยากปฺปิยวตฺถุสามญฺญวจนตฺเตปิ นิฏฺฐิตภติกิจฺจานํ ทาปนโต อกปฺปิยวตฺถุสาทิยนํ วา น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตํฯ

มญฺจ…เป.… จีวราทีนิ การาเปตุกาเมนาปีติอาทีสุ จีวรํ การาเปตุกามสฺส อญฺญาตกอปฺปวาริตตนฺตวาเยหิ หตฺถกมฺมยาจนวเสน วายาปเน วิญฺญตฺติปจฺจยา ทุกฺกฏาภาเวปิ จีวรวายาปนสิกฺขาปเทน ยถารหํ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ