อพฺพุทนฺติ อุปทฺทวํ วทนฺติฯ ‘‘ภควโต วจนํ เถเนตฺวา อตฺตโน วจนสฺส ทีปนโต อพฺพุทนฺติ โจรกมฺม’’นฺติ เอเกฯ อิทนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํฯ สนฺทิสฺสมานา มุขา สมฺมุขาฯ ภาวิตมคฺคนฺติ อุปฺปาทิตชฺฌานํฯ สาธุ สปฺปุริสาติ เอตฺถ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต, ตํ ยาจามีติ อตฺโถฯ หฏฺฐปหฏฺโฐติ ปุนปฺปุนํ สนฺตุฏฺโฐฯ อุทคฺคุทคฺโคติ สรีรวิการุปฺปาทนปีติวเสน อุทคฺคุทคฺโค, ปีติมา หิ ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา ‘‘อุทคฺคุทคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ

เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมิํ สมเย ทุติยํ สงฺคีติํ อกริํสุ, ตสฺมิํ สมเยติ อตฺโถฯ ตํ อธิกรณํ น สมฺปาปุณิํสูติ ตํ วชฺชิปุตฺตเกหิ อุปฺปาทิตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตุํ น สมฺปาปุณิํสุ นาคมิํสุฯ โน อหุวตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปรินิพฺพุตาติ สมฺพนฺโธฯ กิํ ปน กตฺวา เถรา ปรินิพฺพุตาติ? อาห ทุติยํ สงฺคหํ กตฺวาติอาทิฯ อนิจฺจตาวสนฺติ อนิจฺจตาธีนตํฯ ชมฺมินฺติ ลามกํฯ ทุรภิสมฺภวํ อนภิภวนียํ อติกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อนิจฺจตํ เอวํ ญตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

สตฺต วสฺสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ อติจฺฉถาติ อติกฺกมิตฺวา อิจฺฉถ, อิโต อญฺญตฺถ คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อตฺโถฯ ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถายาติ ภตฺตสฺส อชฺโฌหรณกิจฺจตฺถาย, ภุญฺชนตฺถายาติ อตฺโถฯ ‘‘โสฬสวสฺโส’’ติ อุทฺเทโส กถนํ อสฺส อตฺถีติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, ‘‘โสฬสวสฺสิโก’’ติ อตฺโถฯ

ตีสุ เวเทสูติอาทีสุ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาเตสุ ตีสุ เวเทสุฯ ตโย เอว กิร เวทา อฏฺฐกาทีหิ ธมฺมิเกหิ อิสีหิ โลกสฺส สคฺคมคฺควิภาวนตฺถาย กตาฯ เตเนว หิ เต เตหิ วุจฺจนฺติฯ อาถพฺพณเวโท ปน ปจฺฉา อธมฺมิเกหิ พฺราหฺมเณหิ ปาณวธาทิอตฺถาย กโตฯ ปุริเมสุ จ ตีสุ เวเทสุ เตเหว ธมฺมิกสาขาโย อปเนตฺวา ยาควธาทิทีปิกา อธมฺมิกสาขา ปกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ นิฆณฺฑูติ รุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ ปริยายนามานุรูปํ สตฺถํฯ

ตญฺหิ โลเก ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุจฺจติฯ เกฏุภนฺติ กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคนฺติ เกฏุภํ, กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการสตฺถํฯ เอตฺถ จ กิริยากปฺปวิกปฺโปติ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สห นิฆณฺฑุนา เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภา, ตโย เวทา, เตสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุฯ ฐานกรณาทิวิภาคโต จ นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตนาติ อกฺขรปฺปเภโท, สิกฺขา จ นิรุตฺติ จฯ สห อกฺขรปฺปเภเทนาติ สากฺขรปฺปเภทา, เตสุ สากฺขรปฺปเภเทสุฯ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต โปราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, ตโย เวทา, เตสุ อิติหาสปญฺจเมสุฯ

ยสฺส จิตฺตนฺติอาทิ ปญฺหทฺวยํ ขีณาสวานํ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฐมปญฺเห อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติฯ น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติฯ ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ จิตฺตํ กิํ นิรุชฺฌิสฺสติ อายติญฺจ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา จ วิภชฺชพฺยากรณียตาย เอวเมตฺถ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ, อายติญฺจ นุปฺปชฺชิสฺสติ, อวสฺสเมว นิโรธกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อญฺญํ นุปฺปชฺชิสฺสติฯ ฐเปตฺวา ปน ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิํ ขีณาสวํ อิตเรสํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิจิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ, ภงฺคํ ปน ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสเตว, อญฺญํ ปน ตสฺมิํ วา อญฺญสฺมิํ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จาติฯ ยสฺส วา ปนาติอาทิ ทุติยปญฺเห ปน นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย ภงฺคกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ อปฺปฏิสนฺธิกตาย นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ขีณาสวสฺส ตํ จิตฺตํ กิํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา เอกํสพฺยากรณียตาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโตติ อุปริมปเท วา เหฏฺฐิมปทํ เหฏฺฐิมปเท วา อุปริมปทํ อตฺถโต สมนฺนาหริตุํ ฆเฏตุํ ปุพฺเพนาปรํ โยเชตฺวา อตฺถํ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถฯ

โสตาปนฺนานํ สีเลสุ ปริปูรการิตาย สมาทินฺนสีลโต นตฺถิ ปริหานีติ อาห ‘‘อภพฺโพ ทานิ สาสนโต นิวตฺติตุ’’นฺติฯ วฑฺเฒตฺวาติ อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวาฯ ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ วุจฺจติ ทนฺตกฏฺฐํฯ อภินวานํ อาคนฺตุกานํ ลชฺชีสภาวํ ขนฺติเมตฺตาทิคุณสมงฺคิตญฺจ กติปาหํ สุฏฺฐุ วีมํสิตฺวาว หตฺถกมฺมาทิสมฺปฏิจฺฉนํ สงฺคหกรณญฺจ ยุตฺตนฺติ สามเณรสฺส เจว อญฺเญสญฺจ ภิกฺขูนํ ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชนฺตานํ ญาปนตฺถํ เถโร ตสฺส ภพฺพรูปตํ อภิญฺญาย ญตฺวาปิ ปุน สมฺมชฺชนาทิํ อกาสิฯ ‘‘ตสฺส จิตฺตทมนตฺถ’’นฺติปิ วทนฺติฯ พุทฺธวจนํ ปฏฺฐเปสีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตุํ อารภิฯ สกลวินยาจารปฏิปตฺติ อุปสมฺปนฺนานเมว วิหิตาติ ตปฺปริยาปุณนมปิ เตสญฺเญว อนุรูปนฺติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา วินยปิฏก’’นฺติฯ ตสฺส จิตฺเต ฐปิตมฺปิ พุทฺธวจนํ สงฺโคปนตฺถาย นิยฺยาติตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺเถ ปติฏฺฐาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

เอกรชฺชาภิเสกนฺติ สกลชมฺพุทีเป เอกาธิปจฺจวเสน กริยมานํ อภิเสกํฯ ราชิทฺธิโยติ ราชานุภาวานุคตปฺปภาวาฯ ยโตติ ยโต โสฬสฆฏโตฯ เทวตา เอว ทิวเส ทิวเส อาหรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเสฯ อคทามลกนฺติ อปฺปเกเนว สรีรโสธนาทิสมตฺถํ สพฺพโทสหรํ โอสธามลกํฯ ฉทฺทนฺตทหโตติ ฉทฺทนฺตทหสมีเป ฐิตเทววิมานโต, กปฺปรุกฺขโต วา, ตตฺถ ตาทิสา กปฺปรุกฺขวิเสสา สนฺติ, ตโต วา อาหรนฺตีติ อตฺโถฯ อสุตฺตมยิกนฺติ สุตฺเตหิ อพทฺธํ ทิพฺพสุมนปุปฺเผเหว กตํ สุมนปุปฺผปฏํฯ อุฏฺฐิตสฺส สาลิโนติ สยํชาตสาลิโน, สมุทายาเปกฺขญฺเจตฺถ เอกวจนํ, สาลีนนฺติ อตฺโถฯ นว วาหสหสฺสานีติ เอตฺถ จตสฺโส มุฏฺฐิโย เอโก กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก, จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกา , จตสฺโส มานิกา เอกา ขารี, วีสติ ขาริกา เอโก วาโห, ตเทว ‘‘เอกํ สกฏ’’นฺติ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา) วุตฺตํฯ นิตฺถุสกเณ กโรนฺตีติ ถุสกุณฺฑกรหิเต กโรนฺติฯ เตน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ปุญฺญปฺปภาวนิพฺพตฺตคฺคหณํ นาคราชนิมฺมิตานํ ปุญฺญปฺปภาวนิพฺพตฺเตหิ สทิสตาย กตํฯ วิมลเกตุมาลาติ เอตฺถ เกตุมาลา นาม สีสโต นิกฺขมิตฺวา อุปริมุทฺธนิ ปุญฺโช หุตฺวา ทิสฺสมานรสฺมิราสีติ วทนฺติฯ

พาหิรกปาสณฺฑนฺติ พาหิรกปฺปเวทิตํ สมยวาทํฯ ปริคฺคณฺหีติ วีมํสมาโน ปริคฺคเหสิฯ ภทฺทปีฐเกสูติ เวตฺตมยปีเฐสุฯ สาโรติ คุณสาโรฯ สีหปญฺชเรติ มหาวาตปานสมีเปฯ กิเลสวิปฺผนฺทรหิตจิตฺตตาย ทนฺตํฯ นิจฺจํ ปจฺจุปฏฺฐิตสตารกฺขตาย คุตฺตํฯ ขุรคฺเคเยวาติ เกโสโรปนาวสาเนฯ อติวิย โสภตีติ สมฺพนฺโธฯ วาณิชโก อโหสีติ มธุวาณิชโก อโหสิฯ

ปุพฺเพ ว สนฺนิวาเสนาติ ปุพฺเพ วา ปุพฺพชาติยํ วา สหวาเสนาติ อตฺโถฯ ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วาติ วตฺตมานภเว หิตจรเณน วาฯ เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ ตํ สิเนหสงฺขาตํ เปมํ ชายเตฯ กิํ วิยาติ? อาห ‘‘อุปฺปลํ ว ยโถทเก’’ติฯ อุปฺปลํ วาติ รสฺสกโต วา-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ยถา-สทฺโท อุปมายํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อุปฺปลญฺจ เสสญฺจ ปทุมาทิ อุทเก ชายมานํ ทฺเว การณานิ นิสฺสาย ชายติ อุทกญฺเจว กลลญฺจ, เอวํ เปมมฺปีติ (ชา. อฏฺฐ. 2.2.174)ฯ

ธุวภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิฯ วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ มหนฺตญฺจ วชฺชํฯ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารมกาสีติ เถรสฺส มหานุภาวตํ, ตทา สาสนกิจฺจสฺส นายกภาเวน สงฺฆปริณายกตญฺจ รญฺโญ ญาเปตุํ สงฺโฆ ตสฺส ภารมกาสีติ เวทิตพฺพํ, น อญฺเญสํ อชานนตายฯ สาสนสฺส ทายาโทติ สาสนสฺส อพฺภนฺตโร ญาตโก โหมิ น โหมีติ อตฺโถฯ เย สาสเน ปพฺพชิตุํ ปุตฺตธีตโร ปริจฺจชนฺติ, เต พุทฺธสาสเน สาโลหิตญาตกา นาม โหนฺติ, สกลสาสนธารเณ สมตฺถานํ อตฺตโน โอรสปุตฺตานํ ปริจฺจตฺตตฺตา น ปจฺจยมตฺตทายกาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย เถโร ‘‘น โข, มหาราช, เอตฺตาวตา สาสนสฺส ทายาโท โหตี’’ติ อาหฯ กถญฺจรหีติ เอตฺถ จรหีติ นิปาโต อกฺขนฺติํ ทีเปติฯ ติสฺสกุมารสฺสาติ รญฺโญ เอกมาตุกสฺส กนิฏฺฐสฺสฯ สกฺขสีติ สกฺขิสฺสสิฯ สิกฺขาย ปติฏฺฐาเปสุนฺติ ปาณาติปาตา เวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนา เวรมณิปริโยสานาสุ ฉสุ สิกฺขาสุ ปาณาติปาตา เวรมณิํ ทฺเว วสฺสานิ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามีติอาทินา (ปาจิ. 1079) สมาทานวเสน สิกฺขาสมฺมุติทานานนฺตรํ สิกฺขาย ปติฏฺฐาเปสุํฯ ฉ วสฺสานิ อภิเสกสฺส อสฺสาติ ฉวสฺสาภิเสโกฯ

สพฺพํ เถรวาทนฺติ ทฺเว สงฺคีติโย อารุฬฺหา ปาฬิฯ สา หิ มหาสงฺฆิกาทิภินฺนลทฺธิกาหิ วิเวเจตุํ ‘‘เถรวาโท’’ติ วุตฺตาฯ อยญฺหิ วิภชฺชวาโท มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อสงฺกรโต รกฺขิโต อานีโต จาติ ‘‘เถรวาโท’’ติ วุจฺจติ, ‘‘สเถรวาท’’นฺติปิ ลิขนฺติฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐกถาสุ อาคตเถรวาทสหิตํ สาฏฺฐกถํ ติปิฏกสงฺคหิตํ พุทฺธวจน’’นฺติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวาติ เตโชกสิณารมฺมณํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวาฯ

สภายนฺติ นครมชฺเฌ วินิจฺฉยสาลายํฯ ทิฏฺฐิคตานีติ ทิฏฺฐิโยวฯ น โข ปเนตํ สกฺกา อิเมสํ มชฺเฌ วสนฺเตน วูปสเมตุนฺติ เตสญฺหิ มชฺเฌ วสนฺโต เตสุเยว อนฺโตคธตฺตา อาเทยฺยวจโน น โหติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิฯ อโหคงฺคปพฺพตนฺติ เอวํนามกํ ปพฺพตํฯ ‘‘อโธคงฺคาปพฺพต’’นฺติปิ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ปญฺจาตเปน ตปฺเปนฺตีติ จตูสุ ฐาเนสุ อคฺคิํ ชาเลตฺวา มชฺเฌ ฐตฺวา สูริยมณฺฑลํ อุลฺโลเกนฺตา สูริยาตเปน ตปฺเปนฺติฯ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺตีติ อุทยกาลโต ปภุติ สูริยํ โอโลกยมานา ยาว อตฺถงฺคมนา สูริยาภิมุขาว ปริวตฺตนฺติฯ โวภินฺทิสฺสามาติ ปคฺคณฺหิํสูติ วินาเสสฺสามาติ อุสฺสาหมกํสุฯ

วิสฺสฏฺโฐติ มรณสงฺการหิโต, นิพฺภโยติ อตฺโถฯ มิควํ นิกฺขมิตฺวาติ อรญฺเญ วิจริตฺวา มิคมารณกีฬา มิควํ, ตํ อุทฺทิสฺส นิกฺขมิตฺวา มิควธตฺถํ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถฯ อหินาคาทิโต วิเสสนตฺถํ ‘‘หตฺถินาเคนา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํ, ตสฺมิํ ปสฺสนฺเตเยวาติ อตฺโถฯ อากาเส อุปฺปติตฺวาติ เอตฺถ อยํ วิกุพฺพนิทฺธิ น โหตีติ คิหิสฺสาปิ อิมํ อิทฺธิํ ทสฺเสสิ อธิฏฺฐานิทฺธิยา อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ ปกติวณฺณญฺหิ วิชหิตฺวา นาควณฺณาทิทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิฯ ฉณเวสนฺติ อุสฺสวเวสํฯ ปธานฆรนฺติ ภาวนานุโยควเสน วีริยารมฺภสฺส อนุรูปํ วิวิตฺตเสนาสนํฯ โสปีติ รญฺโญ ภาคิเนยฺยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

กุสลาธิปฺปาโยติ มนาปชฺฌาสโยฯ ทฺเวฬฺหกชาโตติ สํสยมาปนฺโนฯ เอเกกํ ภิกฺขุสหสฺสปริวารนฺติ เอตฺถ ‘‘คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อาณากาเรน วุตฺเตปิ เถรา ภิกฺขู สาสนหิตตฺตา คตาฯ กปฺปิยสาสนญฺเหตํ, น คิหีนํ คิหิกมฺมปฏิสํยุตฺตํฯ

เถโร นาคจฺฉีติ กิญฺจาปิ ‘‘ราชา ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเตปิ ธมฺมกมฺมตฺถาย อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปน เปสิเตปิ ‘‘อนนุรูปา ยาจนา’’ติ นาคโต, ‘‘มหานุภาโว เถโร ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติโก ปมาณภูโต’’ติ รญฺโญ เจว อุภยปกฺขิกานญฺจ อตฺตนิ พหุมานุปฺปาทนวเสน อุทฺธํ กตฺตพฺพกมฺมสิทฺธิํ อากงฺขนฺโต อสารุปฺปวจนเลเสน นาคจฺฉิฯ เอกโต สงฺฆฏิตา นาวา นาวาสงฺฆาฏํฯ สาสนปจฺจตฺถิกานํ พหุภาวโต อาห ‘‘อารกฺขํ สํวิธายา’’ติฯ ยนฺติ ยสฺมาฯ อพฺพาหิํสูติ อากฑฺฒิํสุฯ พาหิรโตติ อุยฺยานสฺส พาหิรโตฯ ปสฺสนฺตานํ อติทุกฺกรภาเวน อุปฏฺฐานํ สนฺธาย ‘‘ปเทสปถวีกมฺปนํ ทุกฺกร’’นฺติ อาหฯ อธิฏฺฐาเน ปเนตฺถ วิสุํ ทุกฺกรตา นาม นตฺถิฯ

ทีปกติตฺติโรติ สากุณิเกหิ สมชาติกานํ คหณตฺถาย โปเสตฺวา สิกฺเขตฺวา ปาสฏฺฐาเน ฐปนกติตฺติโรฯ น ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตีติ คาถาย ยทิ ตว ปาปกิริยาย มโน นปฺปทุสฺสติ, ลุทฺเทน ตํ นิสฺสาย กตมฺปิ ปาปกมฺมํ ตํ น ผุสติฯ ปาปกิริยาย หิ อปฺโปสฺสุกฺกสฺส นิราลยสฺส ภทฺรสฺส สโต ตว ตํ ปาปํ น อุปลิมฺปติ, ตว จิตฺตํ น อลฺลียตีติ อตฺโถฯ

กิํ วทติ สีเลนาติ กิํวาทีฯ อถ วา โก กตโม วาโท กิํวาโท, โส เอตสฺส อตฺถีติ กิํวาทีฯ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ สสฺสโตติ วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทิโนฯ สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วา เอกจฺจํ สสฺสตนฺติ ปวตฺโต วาโท เอกจฺจสสฺสโต, ตสฺมิํ นิยุตฺตา เอกจฺจสสฺสติกาฯ ‘‘อนฺโต, อนนฺโต, อนฺตานนฺโต, เนวนฺโต นานนฺโต’’ติ เอวํ อนฺตานนฺตํ อารพฺภ ปวตฺตา จตฺตาโร วาทา อนฺตานนฺตา, เตสุ นิยุตฺตา อนฺตานนฺติกาฯ น มรติ น อุปจฺฉิชฺชตีติ อมรา, เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โนติอาทินา (ที. นิ. 1.62) ปวตฺตา ทิฏฺฐิ เจว วาจา จ, ตสฺสา วิกฺเขโป เอเตสนฺติ อมราวิกฺเขปิกาฯ อถ วา อมรา นาม มจฺฉชาติ ทุคฺคหา โหติ, ตสฺสา อมราย วิย วิกฺเขโป เอเตสนฺติ อมราวิกฺเขปิกาฯ อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิญฺจิ การณํ อนเปกฺขิตฺวา สมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ วาเท นิยุตฺตา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกาฯ สญฺญี อตฺตาติ วาโท เยสนฺเต สญฺญีวาทาฯ เอวํ อสญฺญีวาทา เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทาติ เอตฺถาปิฯ

‘‘กายสฺส เภทา สตฺโต อุจฺฉิชฺชตี’’ติ (ที. นิ. 1.85-86) เอวํ อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ อุจฺเฉทวาทาฯ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺโข ยถาสกํ อตฺตภาโว, ตสฺมิํเยว ยถากามํ ปญฺจกามคุณปริโภเคน นิพฺพานํ ทุกฺขูปสมํ วทนฺตีติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาฯ วิภชิตฺวา วาโท เอตสฺสาติ วิภชฺชวาที, ภควาฯ สพฺพํ เอกรูเปน อวตฺวา ยถาธมฺมํ วิภชิตฺวา นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ยถา ทิฏฺฐิสนฺเทหาทโย วิคจฺฉนฺติ, สมฺมุติปรมตฺถา จ ธมฺมา อสงฺกรา ปฏิภนฺติ, เอวํ เอกนฺตวิภชนสีโลติ วุตฺตํ โหติฯ ปรปฺปวาทํ มทฺทมาโนติ ตสฺมิํ กาเล อุปฺปนฺนํ, อายติํ อุปฺปชฺชนกญฺจ สพฺพํ ปรวาทํ กถาวตฺถุมาติกาวิวรณมุเขน นิมฺมทฺทนํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา

เกนาภตนฺติ อิมํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺเตน ชมฺพุทีเป ตาว ยาว ตติยสงฺคีติ, ตาว ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีหฬทีเป อาจริยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธนฺติอาทิ อารทฺธํฯ อิมํ ทีปนฺติ ตมฺพปณฺณิทีปํฯ ตสฺมิํ ทีเป นิสีทิตฺวา อาจริเยน อฏฺฐกถาย กตตฺตา ‘‘อิมํ ทีป’’นฺติ วุตฺตํฯ กญฺจิ กาลนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, กิสฺมิญฺจิ กาเลติ อตฺโถฯ โปราณาติ สีหฬทีเป สีหฬฏฺฐกถาการกาฯ ภทฺทนาโมติ ภทฺทสาลตฺเถโรฯ อาคุํ ปาปํ น กโรนฺตีติ นาคาฯ วินยปิฏกํ วาจยิํสูติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺพปณฺณิยาติ ภุมฺมวจนํฯ นิกาเย ปญฺจาติ วินยาภิธมฺมานํ วิสุํ คหิตตฺตา ตพฺพินิมุตฺตา ปญฺจ นิกายา คเหตพฺพาฯ ปกรเณติ อภิธมฺมปกรเณ วาเจสุนฺติ โยชนาฯ ตีณิ ปิฏกานิ สฺวาคตานิ อสฺสาติ ‘‘เตปิฏโก’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติเปฏโก’’ติ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วุตฺตํฯ ตารกราชาติ จนฺทิมาฯ ปุปฺผนาโมติ เอตฺถ มหาปทุมตฺเถโร สุมนตฺเถโร จ ญาตพฺโพติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ‘‘ปุปฺผนาโม’’ติ วุตฺตํฯ

วนวาสินฺติ วนวาสีรฏฺฐํฯ กรกวสฺสนฺติ หิมปาตนกวสฺสํ, กรกธาราสทิสํ วา วสฺสํฯ หราเปตฺวาติ อุทโกเฆน หราเปตฺวาฯ ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ สตฺถเกน ฉินฺนํ รงฺเคน ภินฺนํ ปฏํ ธารณโกฯ ภณฺฑูติ มุณฺฑโกฯ