เมนู

วุตฺตํ , อยญฺจตฺโถ ‘‘น ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อิมินา สุตฺเตน สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสนาติอาทินา ฌานสมาธิอาทิสทฺทานมตฺเถสุ ปุพฺเพ อกตปริจยตฺตา สุตฺวา ‘‘อตฺถํ อีทิส’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ ‘‘วิสิฏฺโฐ โกจิ สมณคุโณ อเนน ลทฺโธ’’ติ ปเรน ญาเตปิ ปาราชิกเมวาติ ทสฺเสติฯ

อนาปตฺติเภทกถาวณฺณนา

[220] อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาติ ‘‘เอวํ วุตฺเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม มยา ปกาสิโต โหตี’’ติ อมนสิกตฺวา ‘‘นาหํ, อาวุโส, มจฺจุโน ภายามี’’ติอาทิกํ กเถนฺตสฺสฯ เอวํ กเถนฺโต จ โวหารโต อญฺญํ พฺยากโรนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อญฺญํ พฺยากโรนฺตสฺสา’’ติฯ ภายนฺโตติ ‘‘ญตฺวา ครหนฺติ นุ โข’’ติ ภายนฺโตฯ

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[223] เสกฺขภูมิยนฺติ อิมินา ฌานภูมิมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ติณฺณํ วิเวกานนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํฯ ปิณฺฑาย จรณสฺส โภชนปริโยสานตาย วุตฺตํ ‘‘ยาว โภชนปอโยสาน’’นฺติฯ อนฺตรฆเร ภุตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺสาปิ วุตฺตนเยเนว สมฺภาวนิจฺฉาย จีวรสณฺฐาปนาทีนิ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว, ปาฬิยํ ปน ทุกฺกราทิวตฺถูสุ ‘‘อนาปตฺติ อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสา’’ติ อิทํ ถุลฺลจฺจเยนาปิ อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาปิ หิ ‘‘นาวุโส, ทุกฺกรํ อญฺญํ พฺยากาตุ’’นฺติ วุตฺเต ถุลฺลจฺจยเมว อตฺตุปนายิกตฺตาภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[227] น ทานาหํ ตตฺถ คมิสฺสามีติ ปุน ตตฺถ วสิตฏฺฐาเน น คมิสฺสามิ, เอวํ สติ ปฐมํ คโต อยํ ปุน จ นาคโต, ตสฺมา อรหาติ มญฺญิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตํ ฐานนฺติ อาวาสํ วาติอาทินา ปุพฺเพ ปริจฺฉินฺนฏฺฐานํฯ ปทสา คมนํ สนฺธาย กติกาย กตตฺตา ยาเนนาติอาทิ วุตฺตํฯ วิชฺชามยิทฺธิํ สนฺธาย ‘‘อิทฺธิยา’’ติ วุตฺตํ อุลฺลปนาธิปฺปายสฺส อภิญฺญิทฺธิยา อสมฺภวโตฯ

อญฺญมญฺญํ รกฺขนฺตีติ อุลฺลปนาธิปฺปาเย สติปิ เอกสฺสาปิ ปฐมคมนาภาวา รกฺขนฺติฯ สเจ ปน กติกํ กตฺวา นิสินฺเนสุ เอกํ ทฺเว ฐเปตฺวา อวเสสา อุลฺลปนาธิปฺปาเยน เอกโต คจฺฉนฺติ, คตานํ สพฺเพสํ ปาราชิกเมวฯ เตสุ ยสฺส อุลฺลปนาธิปฺปาโย นตฺถิ, ตสฺส อนาปตฺติฯ เอตนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สพฺพํ กติกวตฺตํฯ นานาเวรชฺชกาติ นานาชนปทวาสิโนฯ สงฺฆลาโภติ ยถาวุฑฺฒํ ปาปุณนกโกฏฺฐาโสฯ อยญฺจ ปฏิกฺเขโป อวิเสเสตฺวา กรณํ สนฺธาย กโต, วิเสเสตฺวา ปน ‘‘เอตฺตโก อสุกสฺสา’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อปโลเกตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติฯ

[228] ธมฺมธาตูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ธมฺมานํ สภาโว วาฯ อุปปตฺตีติ อตฺตภาวํ สนฺธาย วทติฯ ทุสฺสทฺธาปยา โหนฺตีติ ปุถุชฺชเน สนฺธาย วุตฺตํ, น ลกฺขณตฺเถราทิเก อริยปุคฺคเล วิตุเฑนฺตีติ วินิวิชฺฌิตฺวา เฑนฺติ คจฺฉนฺติ, ผาสุฬนฺตริกาโย ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กตฺวา ตาหิ คจฺฉนฺตีติ นิสฺสกฺกวเสน อตฺโถฯ วิตุเทนฺตีติ ปาเฐ ผาสุฬนฺตริกาหีติ อาธารตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํฯ โลหตุณฺเฑหีติ กาฬโลหมเยหิ ตุณฺเฑหิฯ อจฺฉริยํ วตาติ ครหิตพฺพตาย อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตรูปํฯ จกฺขุภูตาติ โลกสฺส จกฺขุ วิย ภูตา สญฺชาตา, จกฺขุสทิสาติปิ อตฺโถฯ ตสฺเสว กมฺมสฺสาติ เยน โคฆาตกกมฺเมเนว นิรเย นิพฺพตฺโต, ตสฺเสวาติ อตฺเถ คยฺหมาเน เอกาย เจตนาย พหุปฏิสนฺธิโย โหนฺตีติ อาปชฺชติ, น เจตํ ยุตฺตํ เอกสฺส อมฺพาทิพีชสฺส อเนกงฺกุรุปฺปตฺติ วิยาติ ตํ ปริหรนฺโต อาห ตสฺส นานาเจตนาหิ อายูหิตสฺสาติอาทิ, เตน โคฆาตกกมฺมกฺขเณ ปุพฺพเจตนา อปรเจตนา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาติ เอกสฺมิมฺปิ ปาณาติปาเต พหู เจตนา โหนฺติ, นานาปาณาติปาเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตตฺถ เอกาย เจตนาย นรเก ปจิตฺวา ตทญฺญเจตนาสุ เอกาย อปราปริยเจตนาย อิมสฺมิํ เปตตฺตภาเว นิพฺพตฺโตติ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘อวเสสกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา’’ติฯ เอตฺถ จ กมฺมสริกฺขวิปากุปฺปตฺติํ สนฺธาย กมฺมกมฺมนิมิตฺตานเมว คหณํ กตํ, น คตินิมิตฺตสฺส, เตนาห ‘‘อฏฺฐิราสิเยว นิมิตฺตํ อโหสี’’ติฯ ปาฬิยํ วิตจฺเฉนฺตีติ ตุณฺเฑหิ ตจฺเฉนฺโต วิย ลุญฺจนฺติฯ วิราเชนฺตีติ วิลิขนฺติฯ

[229] วลฺลูรวิกฺกเยนาติ สุกฺขาปิตมํสวิกฺกเยนฯ นิปฺปกฺขจมฺเมติ วิคตปกฺขโลมจมฺเมฯ เอกํ มิคนฺติ ทีปกมิคํฯ การณาหีติ ฆาตนาหิฯ ญตฺวาติ กมฺมฏฺฐานํ ญตฺวาฯ

[230] มงฺคนวเสน อุลตีติ มงฺคุลิ, วิรูปพีภจฺฉภาเวน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ จิตฺตเกฬินฺติ จิตฺตรุจิยํ อนาจารกีฬํฯ

[231] นิสฺเสวาลปณกกทฺทโมติ ติลพีชกาทิเสวาเลน นีลมณฺฑูกปิฏฺฐิวณฺเณน อุทกปิฏฺเฐ อุทกํ นีลวณฺณํ กุรุมาเนน ปณเกน กทฺทเมน จ วิรหิโตฯ อุณฺหภาเวน ตปนโต ตปํ อุทกํ อสฺสาติ ตโปทกาติ วตฺตพฺเพ ก-การโลปํ กตฺวา ‘‘ตโปทา’’ติ วุจฺจติฯ เปตโลโกติ ปกฏฺเฐน อกุสลกมฺเมน สุคติโต ทุคฺคติํ อิตานํ คตานํ โลโก สมูโห, นิวาสฏฺฐานํ วาฯ กตหตฺถาติ ธนุสิปฺเป สุฏฺฐุ สิกฺขิตหตฺถา, อวิรชฺฌนลกฺขเวธาติ อตฺโถฯ สิปฺปทสฺสนวเสน ราชกุลาทีสุ ราชสมูหํ อุเปจฺจ กตํ อสนํ สรกฺเขโป เอเตสนฺติ กตุปาสนา, สพฺพตฺถ ทสฺสิตสิปฺปาติ อตฺโถฯ ปภคฺโคติ ปภญฺชิโต, ปราชิโตติ อตฺโถฯ

[232] อาเนญฺชสมาธินฺติ อรูปสมาปตฺติยํ นิรุทฺเธ สติปิ สทฺทกณฺฏเกน อุฏฺฐานารโห รูปาวจรสมาธิเยว อิธ วตฺตพฺโพติ อาห อเนชํ อจลนฺติอาทิฯ สมาธิปริปนฺถเกติ วิตกฺกาทิเก สนฺธาย วทติ, อิทํ ปน ปฐมโพธิยํ อุปฺปนฺนมฺปิ วตฺถุํ อนาจารมตฺตวเสน ภิกฺขูหิ โจทิเตปิ ภควตา ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลานสฺสา’’ติ (ปารา. 228) เอวํ อายติํ อตฺตนา ปญฺญปิยมานปาราชิกานุคุณํ ตทา เอว วินีตนฺติ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปจฺฉา ปญฺญตฺตสฺส อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วินีตวตฺถุภาเวน สงฺคหมาโรปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สาวกานํ อุปฺปฏิปาฏิยา อนุสฺสรณาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘น อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ ทุกฺกรํ กตนฺติ อนนฺตเร ปญฺจกปฺปสติเก กาเล วิญฺญาณสนฺตติํ อทิสฺวาปิ อสมฺมุยฺหิตฺวา ปรโต ตติยตฺตภาเว ทิฏฺฐจุติจิตฺเตน สทฺธิํ วตฺตมานภวปฏิสนฺธิยา อนุมาเนนาปิ การิยการณาภาวคหณํ นาม สาวกานํ ทุกฺกรตฺตา วุตฺตํฯ

ปฏิวิทฺธาติ ปฏิวิทฺธสทิสาฯ ยถา นาม สตฺตธา ผาลิตสฺส จามรวาลโลมสฺส เอกาย อคฺคโกฏิยา อปรสฺส วาลโลมํสุโน โกฏิํ ทูเร ฐตฺวา วิชฺเฌยฺย อาวุนนฺโต วิย ปฏิปาเทยฺย, เอวเมว อิมินาปิ ทุกฺกรํ กตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโคฯ ยทิทนฺติ โย อยํฯ

นิคมนวณฺณนา

[233] อิธาติ ภิกฺขุวิภงฺเคฯ อุทฺทิฏฺฐปาราชิกปริทีปนนฺติ สิกฺขาปเทสุ ปาติโมกฺขุทฺเทสวเสน อุทฺทิฏฺฐปาราชิกปริทีปนํ, น ปน สพฺพสฺมิํ ปาราชิกวิภงฺเค อาคตอาปตฺติปริทีปนํ ตตฺถ ถุลฺลจฺจยาทีนมฺปิ อาคตตฺตา เตเนว อุทฺทิฏฺฐ-สทฺเทน วุตฺตวิภงฺคสฺส นิทฺเทสตฺตาฯ ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ จตฺตารีติ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา (ปาจิ. 658) วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา (ปาจิ. 665) อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา (ปาจิ. 669) อฏฺฐวตฺถุกาติ (ปาจิ. 675) อิมานิ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนํ เอว ปญฺญตฺตานิ ปาราชิกานีติ อตฺโถฯ วตฺถุวิปนฺนาติ ปพฺพชฺชุปสมฺปทานํ วตฺถุภาโว วตฺถุ นาม, เตน วตฺถุมตฺเตน วิปนฺนา, วิปนฺนวตฺถุกาติ อตฺโถฯ อเหตุกปฏิสนฺธิกาติ มคฺคานุปฺปตฺติการณมาหฯ กิญฺจาปิ ทุเหตุกานมฺปิ มคฺโค นุปฺปชฺชติ, เต ปน ปพฺพชฺชุปสมฺปทาสุ ฐตฺวา อายติํ มคฺคเหตุํ สมฺปาเทตุํ สกฺโกนฺติ, อเหตุกา ปน ปริสุทฺเธ จตุปาริสุทฺธิสีเล ฐตฺวา สมฺปาเทตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เต ตมฺปิ ปฏิจฺจ วตฺถุวิปนฺนาวาติ เวทิตพฺพาฯ ปาราชิกาติ กมฺมวิปตฺติยา ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว ปราชยํ อาปนฺนาฯ เถยฺยสํวาสกาทีนํ คิหิภาเว ฐตฺวา วิปสฺสนาย วายมนฺตานมฺปิ ตสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติอภาวโต ‘‘มคฺโค ปน วาริโต’’ติ วุตฺตํฯ ทีฆตาย ลมฺพมานํ องฺคชาตํ ลมฺพํ นาม, ตํ ยสฺส อตฺถิ โส ลมฺพีฯ โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, ตํ ปน ทีฆํ องฺคชาตํ อตฺตโน มุเข วา วจฺจมคฺเค วา เสวนาธิปฺปาเยน ปเวเสนฺโตว ปาราชิโก, อิธ ปน วจฺจมคฺเค ปเวเสนฺโตว อธิปฺเปโต มุทุปิฏฺฐิเกเนว มุเข ปเวสนสฺส วุตฺตตฺตาฯ โสปิ หิ กตปริกมฺมตาย มุทุภูตาย ปิฏฺฐิยา โอนมิตฺวา อตฺตโน องฺคชาตํ มุเขน คณฺหนฺโตว ปาราชิโก โหติ, น เกวโลฯ โย ปน มุเขน อตฺตโน วจฺจมคฺคํ วา ปเรสํ วจฺจมคฺคมุขํ วา อิตฺถีนํ ปสฺสาวมคฺคํ วา คณฺหาติ, ตสฺส จ ปุริสนิมิตฺเตน ปุริสนิมิตฺตํ ฉุปนฺตสฺส จ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทเนปิ ปาราชิกํ น โหติ ปุริสนิมิตฺเตน ตทิตรมคฺคสมฺปฏิปาทเนเนว เมถุนธมฺมโวหารโต ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ ปรสฺส อุตฺตานํ สยนฺตสฺส กมฺมนิเย องฺคชาเต อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสนฺโต ตสฺสูปริ นิสีทติ, อิทญฺจ อุปลกฺขณมตฺตํ ปเรสํ องฺคชาตํ วจฺจมคฺเค ปเวเสนฺโต สาทิยนฺโตปิ ปาราชิโกว, พลกฺกาเรน ปน วจฺจมคฺเค วา มุเข วา ปเรน ปเวสิยมาโน ยทิ น สาทิยติ, อนาปตฺติโกวฯ เอตฺถ อสาทิยนํ นาม ทุกฺกรํ วิรชฺชิตพฺพโตฯ เอตฺถ จ อนุปสมฺปนฺนภาเว ฐตฺวา มาตุปิตุอรหนฺเตสุ อญฺญตรํ ฆาเตนฺโต ภิกฺขุนิํ ทูเสนฺโต จ สามเณรปพฺพชฺชมฺปิ น ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหิตตฺตา มาตุฆาตกาทีนํ จตุนฺนํ ตติยปฐมปาราชิเกสุ อนฺโตคธตา เวทิตพฺพาฯ ยถา เอตฺถ, เอวํ คิหิภาเว ฐตฺวา โลหิตุปฺปาทํ กโรนฺโต โลหิตุปฺปาทโกวาติ คเหตพฺพํฯ เอเตน ปริยาเยนาติ อุภินฺนํ ราคปริยุฏฺฐานสงฺขาเตน ปริยาเยนฯ ทุติยวิกปฺเป กจฺจิ อตฺถาติ ปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย วิมติวิโนทนิยํ

จตุตฺถปาราชิกวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

นิฏฺฐิโต จ ปาราชิกกณฺฑวณฺณนานโยฯ