เมนู

ปทภาชนียวณฺณนา

[199] เอวนฺติ จ ปฐมชฺฌานาทิปรามสนํ ปฐมชฺฌานํ ชานามิ ทุติยาทิฌานนฺติฯ อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กายคตาสติชฺฌานํ กสิณชฺฌานํ กสิณมูลกานิ อารุปฺปชฺฌานานิ จ สงฺคณฺหาติฯ วิโมกฺโขติ จตุพฺพิโธ มคฺโค, ตสฺส สคุณโต สุญฺญตาทินามํ ทสฺเสนฺโต อาห โส ปนายนฺติอาทิฯ มคฺโค หิ นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วาฯ สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, มคฺโค อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, อิทํ สรสโต นามํ นามฯ ยสฺมา ปเนส สงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจนิมิตฺตํ ปชหนฺโต อาคโต, ตสฺมา อนิมิตฺโตฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ ปณิธิํ ปตฺถนํ ปหาย อาคตตฺตา อปฺปณิหิโตฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ ปหาย อตฺตสุญฺญตาทสฺสนวเสน สุญฺญตา โหติ, อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามฯ ราคาทีหิ ปเนส สุญฺญตตฺตา สุญฺญโต, รูปนิมิตฺตาทีนํ, ราคนิมิตฺตาทีนํ เอว วา อภาเวน อนิมิตฺโต, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทํ อสฺส สคุณโต นามํฯ ราคาทิสุญฺญํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํฯ อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจฯ ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนเมว, ผเล ปน มคฺคานนฺตเร มคฺคาคมนํ, ผลสมาปตฺติยํ วิปสฺสนาคมนมฺปิฯ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน มคฺโค สุญฺญโต อนิจฺจทุกฺขานุปสฺสนาหิ อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํฯ

สุญฺญตฺตาติ วิวิตฺตตฺตาฯ ราคาทโยว ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปณิธีติ อาห ‘‘ราคโทสโมหปณิธีน’’นฺติฯ อิมิสฺสา วิชฺชายาติ ทิพฺพจกฺขุวิชฺชายาติอาทินา เอเกกวิชฺชํ สนฺธาย วทนฺติฯ เอวํ เอกิสฺสาปิ นามํ อคฺคเหตฺวาปิ ตา เอว สนฺธาย ‘‘วิชฺชานํ ลาภิมฺหี’’ติ ภณนฺโตปิ ปาราชิโก โหตีติ สงฺเขปฏฺฐกถายํ อธิปฺปาโยฯ วตฺถุวิชฺชาทีนิ ปน สนฺธาย วทนฺโต น โหติฯ เอเกกโกฏฺฐาสวเสนาติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน โลกุตฺตรวิเสสํ อกตฺวา เกวลํ ‘‘สติปฏฺฐานานํ ลาภี’’ติ เอเกกโกฏฺฐาสวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาติ เตสุ โกฏฺฐาเสสุฯ กิเลสานํ ปหานํ นาม อภาวมตฺตมฺปิ โลกุตฺตรกิจฺจตฺตา โลกุตฺตรนฺติ สมตฺเถตุํ ตํ ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ ราคา จิตฺตํ วินีวรณตาติ ราคโต จิตฺตสฺส วินีวรณตา, ตโต ราคโต วิมุตฺตตฺตา เอว วีตราคนีวรณตาติ อตฺโถ, ยา จ ปญฺจ วิชฺชาติ โยเชตพฺพํฯ น อาคตาติ อิธ ปทภาชเน ‘‘ญาณนฺติ ติสฺโส วิชฺชา’’ติ (ปารา. 199) วุตฺตตฺตา เสสา ปญฺจ วิชฺชา น อาคตาติ อตฺโถฯ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรตฺตาติ โลกิยธมฺมสาธารณสงฺขตสฺสาปิ อภาวา โลกิเยหิ สพฺพถา อสมฺมิสฺสโลกุตฺตรตฺตาฯ อญฺญนฺติ สงฺเขปฏฺฐกถาทิํ วทนฺติ, ตมฺปิ ตตฺเถว ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[200] ปุน อาเนตฺวา ปฐมชฺฌานาทีหิ น โยชิตนฺติ เอตฺถ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนาติ ปาโฐ’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตเมว อาทิ-สทฺเทน คเหตพฺพสฺส ฌานสฺส อภาวาฯ ปฐมชฺฌานมูลกญฺหิ เอกเมว ขณฺฑจกฺกํฯ กตฺตุสาธโนปิ ภณิต-สทฺโท โหตีติ อาห อถ วาติอาทิฯ เยน จิตฺเตน มุสา ภณติ, เตเนว จิตฺเตน น สกฺกา ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตุํ, อนฺตรนฺตรา ปน อญฺญาหิ มโนทฺวารวีถีหิ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามี’’ติฯ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มุสาวาโทติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ ทวาติ สหสาฯ รวาติ อญฺญํ วตฺตุกามสฺส ขลิตฺวา อญฺญภณนํฯ ตํ ชานาตีติ ตํญาณํ, ตสฺส ภาโว ตํญาณตา, ญาณสฺส วิสยวิสยีภาเวน อตฺตสํเวทนนฺติ อตฺโถฯ ญาณสโมธานนฺติ พหูนํ ญาณานํ เอกสฺมิํ ขเณ สโมธานํ, สหุปฺปตฺตีติ อตฺโถฯ เยน จิตฺเตน ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ ชานาตีติ อิทํ ปุพฺพภาคเจตนญฺจ สนฺนิฏฺฐานเจตนญฺจ เอกโต กตฺวา วุตฺตํฯ เยน จิตฺเตน ปุพฺพภาคเจตนาภูเตน สนฺนิฏฺฐานเจตนาภูเตน จ วิสํวาทิตพฺพสตฺตสงฺขาเร ชานาติ, เยน จิตฺเตน มุสา ภณิสฺสนฺติ อตฺโถฯ เตเนว…เป.… ปริจฺจชิตพฺพาติ เตเนว จิตฺเตน ‘‘เอวํ อหํ มุสา ภณามี’’ติ วา ‘‘ภณิต’’นฺติ วา ตเทว มุสาวาทจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา ภิกฺขุ ชานาตีติ เอวํ ปุพฺพาปรสนฺนิฏฺฐานเจตนากฺขเณสุ ตีสุ เอเกเนว จิตฺเตน ญาณวิสยญฺจ ญาณญฺจาติ อุภยมฺปิ เอกกฺขเณ ปุคฺคโล ชานาตีติ อยํ ตํญาณตา ปริจฺจชิตพฺพา วิสยสฺเสว ตทา ปกาสนโตติ อธิปฺปาโย, เตนาห น หีติอาทิฯ ยทิ ญาณสฺส อตฺตโน สรูปํ น ญายติ, กถํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ ชานาตีติ อาห ปุริมํ ปุริมนฺติอาทิฯ ตตฺถ ภณิสฺสามีติอาทินา ตีสุ กาเลสุ อุปฺปนฺนํ ปุริมปุริมจิตฺตํ อตฺตานํ วิสยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานสฺส ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ตถา อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ เตนาติ เยน การเณน ตีสุ ขเณสุ จิตฺตานิ ตทญฺเญเหว จิตฺเตหิ ชานิตพฺพานิ, ตานิ จ ปุริมปุริมจิตฺเตเนว อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติ, เตน การเณนาติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ สตีติ ภณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค สติฯ เสสทฺวยนฺติ ภณามิ, ภณิตนฺติ อิทํ ทฺวยํ น เหสฺสตีติ เอตํ นตฺถีติ โยชนา โหติเยวาติ อตฺโถฯ เอกํ วิย ปกาสตีติ ภินฺนกฺขณานมฺปิ นิรนฺตรุปฺปตฺติยา ‘‘ตเทเวท’’นฺติ คเหตพฺพตํ สนฺธาย วทติฯ

พลวธมฺมวินิธานวเสนาติ พลวคาหสฺส วินิธานวเสนฯ ทุพฺพลทุพฺพลานนฺติ ทุพฺพลทุพฺพลานํ คาหานํฯ สกภาวปริจฺจชนวเสนาติ อตฺตโน สนฺตกภาวสฺส ปริจฺจชนวเสนฯ

[207] อุตฺตาสิตตฺตาติ ภยํ ชเนตฺวา วิย ปลาปิตตฺตาฯ เอวํ ปลาปิโต น ปุน ตํ ฐานํ อาคจฺฉตีติ อาห ‘‘ปุน อนลฺลียนภาวทสฺสนวเสนา’’ติฯ เขฏ-สทฺทํ สทฺทตฺถวิทู อุตฺตาสตฺเถ ปฐนฺตีติ อาห สฺวายมตฺโถติอาทิฯ อณุ เอว อณุสหคตํ, อณุตฺเตน วา ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

วตฺตุกามวารกถาวณฺณนา

[215] เกวลญฺหิยนฺติ เกวลญฺหิ อยํ วาโรติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ตงฺขณญฺเญว ชานาตีติ ปกติยา วจนานนฺตรํ วิชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวํ ปน วจีเภทํ อกตฺวา ‘‘โย อิมมฺหา อาวาสา ปฐมํ ปกฺกมิสฺสติ, นํ มยํ ‘อรหา’ติ ชานิสฺสามา’’ติ เอวํ กตสงฺเกตา วิหารา ปฐมํ ปกฺกมเนน ตสฺมิํ ขเณ อวีติวตฺเตปิ นิกฺขนฺตมตฺเตปิ ปาราชิกํ อญฺญตโร ภิกฺขุ ‘‘มํ ‘อรหา’ติ ชานนฺตู’’ติ ตมฺหา อาวาสา ปฐมํ ปกฺกามีติ อาคตวตฺถุมฺหิ (ปารา. 227) วิยฯ วิญฺญตฺติปเถติ กายวจีวิญฺญตฺตีนํ คหณโยคฺเค ปเทเส, เตน วิญฺญตฺติปถํ อติกฺกมิตฺวา ฐิโต โกจิ ทิพฺเพน จกฺขุนา กายวิการํ ทิสฺวา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วจีเภทญฺจ สุตฺวา ชานาติ, น ปาราชิกนฺติ ทีเปติฯ ปาฬิยํ ‘‘ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 215) อิมสฺมิํ ปฏิวิชานนวาเร ยสฺมิํ อกฺขเร วา อุจฺจาริเต กายปฺปโยเค วา กเตเยว อยํ ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺโนติอาทิอตฺถํ ปโร วิชานาติ, ตโต ปุริเมสุ อกฺขรุจฺจารณาทิปฺปโยเคสุ ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชิตฺวา ปจฺฉิเมว ปฏิวิชานนปโยคกฺขเณ ปาราชิกํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ ถุลฺลจฺจยสฺเสเวตฺถ สามนฺตตฺตา, เตเนว พุทฺธทตฺตาจริเยน

‘‘ทุกฺกฏํ ปฐมสฺเสว, สามนฺตมิติ วณฺณิตํ;

เสสานํ ปน ติณฺณมฺปิ, ถุลฺลจฺจยมุทีริต’’นฺติ –