ปทภาชนียวณฺณนา

[199] เอวนฺติ จ ปฐมชฺฌานาทิปรามสนํ ปฐมชฺฌานํ ชานามิ ทุติยาทิฌานนฺติฯ อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กายคตาสติชฺฌานํ กสิณชฺฌานํ กสิณมูลกานิ อารุปฺปชฺฌานานิ จ สงฺคณฺหาติฯ วิโมกฺโขติ จตุพฺพิโธ มคฺโค, ตสฺส สคุณโต สุญฺญตาทินามํ ทสฺเสนฺโต อาห โส ปนายนฺติอาทิฯ มคฺโค หิ นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วาฯ สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, มคฺโค อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, อิทํ สรสโต นามํ นามฯ ยสฺมา ปเนส สงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจนิมิตฺตํ ปชหนฺโต อาคโต, ตสฺมา อนิมิตฺโตฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ ปณิธิํ ปตฺถนํ ปหาย อาคตตฺตา อปฺปณิหิโตฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ ปหาย อตฺตสุญฺญตาทสฺสนวเสน สุญฺญตา โหติ, อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามฯ ราคาทีหิ ปเนส สุญฺญตตฺตา สุญฺญโต, รูปนิมิตฺตาทีนํ, ราคนิมิตฺตาทีนํ เอว วา อภาเวน อนิมิตฺโต, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทํ อสฺส สคุณโต นามํฯ ราคาทิสุญฺญํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํฯ อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจฯ ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนเมว, ผเล ปน มคฺคานนฺตเร มคฺคาคมนํ, ผลสมาปตฺติยํ วิปสฺสนาคมนมฺปิฯ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน มคฺโค สุญฺญโต อนิจฺจทุกฺขานุปสฺสนาหิ อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํฯ

สุญฺญตฺตาติ วิวิตฺตตฺตาฯ ราคาทโยว ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปณิธีติ อาห ‘‘ราคโทสโมหปณิธีน’’นฺติฯ อิมิสฺสา วิชฺชายาติ ทิพฺพจกฺขุวิชฺชายาติอาทินา เอเกกวิชฺชํ สนฺธาย วทนฺติฯ เอวํ เอกิสฺสาปิ นามํ อคฺคเหตฺวาปิ ตา เอว สนฺธาย ‘‘วิชฺชานํ ลาภิมฺหี’’ติ ภณนฺโตปิ ปาราชิโก โหตีติ สงฺเขปฏฺฐกถายํ อธิปฺปาโยฯ วตฺถุวิชฺชาทีนิ ปน สนฺธาย วทนฺโต น โหติฯ เอเกกโกฏฺฐาสวเสนาติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน โลกุตฺตรวิเสสํ อกตฺวา เกวลํ ‘‘สติปฏฺฐานานํ ลาภี’’ติ เอเกกโกฏฺฐาสวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาติ เตสุ โกฏฺฐาเสสุฯ กิเลสานํ ปหานํ นาม อภาวมตฺตมฺปิ โลกุตฺตรกิจฺจตฺตา โลกุตฺตรนฺติ สมตฺเถตุํ ตํ ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ ราคา จิตฺตํ วินีวรณตาติ ราคโต จิตฺตสฺส วินีวรณตา, ตโต ราคโต วิมุตฺตตฺตา เอว วีตราคนีวรณตาติ อตฺโถ, ยา จ ปญฺจ วิชฺชาติ โยเชตพฺพํฯ น อาคตาติ อิธ ปทภาชเน ‘‘ญาณนฺติ ติสฺโส วิชฺชา’’ติ (ปารา. 199) วุตฺตตฺตา เสสา ปญฺจ วิชฺชา น อาคตาติ อตฺโถฯ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรตฺตาติ โลกิยธมฺมสาธารณสงฺขตสฺสาปิ อภาวา โลกิเยหิ สพฺพถา อสมฺมิสฺสโลกุตฺตรตฺตาฯ อญฺญนฺติ สงฺเขปฏฺฐกถาทิํ วทนฺติ, ตมฺปิ ตตฺเถว ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ