ปฐมปญฺญตฺตินิทานวณฺณนา

[162] ยา อยํ เหฏฺฐา ตํ ปเนตํ พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหตีติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 1.84) ราชคหสฺส พุทฺธุปฺปาเทเยว เวปุลฺลปฺปตฺติ วุตฺตา, สา เอตฺถาปิ สมานาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทมฺปิ จ นคร’’นฺติ วุตฺตํ, เตน จ น เกวลํ ราชคหาทโย เอวาติ ทสฺเสติฯ มหาวนํ นามาติอาทิ มชฺฌิมภาณกสํยุตฺตภาณกานํ มเตน วุตฺตํ, ทีฆภาณกา ปน ‘‘หิมวนฺเตน สทฺธิํ เอกาพทฺธํ หุตฺวา ฐิตํ มหาวน’’นฺติ วทนฺติฯ หํสวฏฺฏกจฺฉทเนนาติ หํสวฏฺฏกปฏิจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถฯ กายวิจฺฉนฺทนิยกถนฺติ กรชกาเย วิราคุปฺปาทนกถํฯ ฉนฺโทติ ทุพฺพลราโคฯ ราโคติ พลวราโคฯ ‘‘เกสโลมาทิ’’นฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ เยปิ หีติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจปญฺจปฺปเภเทนาติ เอตฺถ ปญฺจ ปญฺจ ปเภทา เอตสฺส ปริยายสฺสาติ ปญฺจปญฺจปฺปเภโท , เตน ปญฺจปญฺจปฺปเภเทนาติ เอวํ พาหิรตฺถสมาสวเสน ปริยายวิเสสนตา ทฏฺฐพฺพาฯ

อสุภายาติ อสุภมาติกายฯ วณฺเณตพฺพมาติกญฺหิ อเปกฺขิตฺวา อิตฺถิลิงฺเค สามิวจนํ, เตนาห มาติกํ นิกฺขิปิตฺวาติอาทิฯ ตํ วิภชนฺโตติ มาติกํ วิภชนฺโตฯ ผาติกมฺมนฺติ นิปฺผตฺติกรณํฯ ปญฺจงฺควิปฺปหีนนฺติ กามจฺฉนฺทาทิปญฺจนีวรณงฺควิคเมน ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา, อปฺปนาปฺปตฺตวิตกฺกาทิชฺฌานงฺคานํ อุปฺปตฺติวเสน ปญฺจงฺคสมนฺนาคตตา จ เวทิตพฺพาฯ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน ฌานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานานํ วเสน ติวิธกลฺยาณตา, เตสํเยว อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา จ เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ทสลกฺขณวิภาวเนเนว ตนฺนิสฺสยภูตา ติวิธกลฺยาณตาปิ ฌานสฺส ปากฏา โหตีติ ตตฺริมานีติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺรายํ ปาฬีติ ตสฺมิํ ทสลกฺขณวิภาวนวิสเย อยํ ปาฬิฯ ปฏิปทาวิสุทฺธีติ โคตฺรภุปริโยสานาย ปุพฺพภาคปฏิปทาย ฌานสฺส นีวรณาทิปริพนฺธโต วิสุทฺธิ, สายํ ยสฺมา อุเปกฺขานุพฺรูหนาทีนมฺปิ ปจฺจยตฺเตน ปธานา ปุริมการณสิทฺธา จ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติฯ อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนา, สา ปน ปริพนฺธวิสุทฺธิสมกาลวิภาวินีปิ ตพฺพิสุทฺธิยาว นิปฺผนฺนาติ ทีปนตฺถมาห ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติฯ สมฺปหํสนาติ วตฺถุธมฺมาทีนํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนา, สา ปน ยสฺมา กตฺตพฺพสฺส สพฺพกิจฺจสฺส นิปฺผตฺติยาว สิทฺธา นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติฯ ตีณิปิ เจตานิ กลฺยาณานิ เอกกฺขเณ ลพฺภมานานิปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาทิวเสน ปวตฺตนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อาทิมชฺฌปริโยสานภาเวน วุตฺตานิ, น ปน ฌานสฺส อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตเย ยถากฺกมํ ลพฺภมานตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ มชฺฌิมํ สมาธินิมิตฺตํ ปฏิปชฺชตีติอาทีสุ มชฺฌิมํ สมาธินิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยวฯ โส หิ ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตานํ อุภินฺนํ อนฺตานํ อนุปคมเนน มชฺฌิโม, สวิเสสํ จิตฺตสฺส เอกตฺตารมฺมเณ ฐปนโต สมาธิเยว อุปริวิเสสานํ การณภาวโต ‘‘สมาธินิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ปฏิปชฺชติ ปฏิลพฺภตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา มชฺฌิเมน สมาธินิมิตฺเตน ตตฺถ เอกตฺตารมฺมเณ อปฺปนาโคจเร ปกฺขนฺทติ อุปติฏฺฐติ, เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส จิตฺตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต ปุคฺคโล วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ สมถภาวูปคมเนน สมถปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนภาวโต เอวมสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ

ตตฺถ ชาตานนฺติอาทีสุ เย ปน เต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตสฺมิํ ฌานจิตฺเต ชาตา สมาธิปญฺญาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมา, เตสํ อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนสภาเวน สมฺปหํสนา วิโสธนา ปริโยทปนา จ, สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสตาย สมฺปหํสนา จ, ยญฺเจตํ ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ, ตสฺส ตทุปควีริยสฺส วาหนฏฺเฐน ปวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา จ, ตสฺมิํ ขเณ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนา จ, ปริโยทปนา จ ปริโยทปนกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสเนว อิชฺฌตีติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ ติวิธตฺตคตํ จิตฺตนฺติอาทีนิ ตสฺเสว จิตฺตสฺส โถมนวจนานิฯ วิตกฺกสมฺปนฺนนฺติ วิตกฺกงฺเคน สุนฺทรภาวมุปคตํฯ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนนฺติ ตสฺมิญฺเญว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติสงฺขาเตน สมาธินา สมฺปนฺนํ, อิทํ ฌานงฺควเสน วุตฺตํฯ สมาธิสมฺปนฺนนฺติ อิทํ ปน อินฺทฺริยวเสนาติ เวทิตพฺพํฯ

ปฏิกุฏตีติ สงฺกุจติฯ ปฏิวฏฺฏตีติ ปฏินิวฏฺฏติฯ นฺหารุททฺทุลนฺติ นฺหารุขณฺฑํฯ ปยุตฺตวาจนฺติ ปจฺจยปริเยสเน นิยุตฺตวาจํฯ ทณฺฑวาคุราหีติ ทณฺฑปฏิพทฺธาหิ ทีฆชาลสงฺขาตาหิ วาคุราหิฯ

สมณกุตฺตโกติ กาสายนิวาสนาทิสมณกิจฺจโกฯ วคฺคุมุทาติ เอตฺถ ‘‘วคฺคุมตา’’ติ วตฺตพฺเพ โลกิกา ‘‘มุทา’’ติ โวหริํสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วคฺคุมตา’’ติฯ ‘‘วคฺคู’’ติ มตา, สุทฺธสมฺมตาติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘ปุญฺญสมฺมตา’’ติฯ สตฺตานํ ปาปุนเนน โสธเนน สา ปุญฺญสมฺมตาฯ

[163] มารสฺส เธยฺยํ ฐานํ, วตฺถุ วา นิวาโส มารเธยฺยํ, โส อตฺถโต เตภูมกธมฺมา เอว, อิธ ปน ปญฺจ กามคุณา อธิปฺเปตา, ตํ มารเธยฺยํ ฯ ‘‘อยํ สมณกุตฺตโก ยถาสมุปฺปนฺนสํเวคมูลเกน สมณภาวูปคมเนน อติกฺกมิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา อโวจ, น ปน ‘‘อรหตฺตปฺปตฺติยา ตีสุ ภเวสุ อปฺปฏิสนฺธิกตาย ตํ อติกฺกมิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ มรเณเนว สตฺตานํ สํสารโมจนลทฺธิกตฺตา เทวตายฯ น หิ มตานํ กตฺถจิ ปฏิสนฺธิ คจฺฉติฯ อิมินา อตฺเถน เอวเมว ภวิตพฺพนฺติ อิมินา ปเรสํ ชีวิตา โวโรปนตฺเถน เอวเมว สํสารโมจนสภาเวเนว ภวิตพฺพํฯ ‘‘อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, อญฺญมญฺญมฺปิ ชีวิตา โวโรเปนฺตี’’ติ (ปารา. 162) วุตฺตตฺตา สพฺพานิปิ ตานิ ปญฺจภิกฺขุสตานิ ชีวิตา โวโรเปสีติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ตสฺมา เย อตฺตนาปิ อตฺตานํ อญฺญมญฺญญฺจ ชีวิตา โวโรเปสุํ, เต ปุถุชฺชนภิกฺขู ฐเปตฺวา ตทวเสเส จ ปุถุชฺชนภิกฺขู, สพฺเพ จ อริเย อยํ ชีวิตา โวโรเปสีติ เวทิตพฺพํฯ

[164] เอกีภาวโตติ ปวิเวกโตฯ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺตีติ อตฺตโน อตฺตโน อาจริยานํ สนฺติเก คณฺหนฺติ, คเหตฺวา จ อาจริเยหิ สทฺธิํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหนฺติฯ ตทา ปน อุทฺเทสาทิทายกา ตนุภูเตหิ ภิกฺขูหิ ภควนฺตํ อุปคตา, ตํ สนฺธาย ภควา ปุจฺฉติฯ

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา

[165] ทสานุสฺสตีสุ อนฺโตคธาปิ อานาปานสฺสติ ตทา ภิกฺขูนํ พหูนํ สปฺปายตํ ทสฺเสตุํ ปุน คหิตาฯ ตถา หิ ตํ ภควา เตสํ เทเสสิฯ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญา อสุภกมฺมฏฺฐานสทิสา, จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อาทิกมฺมิกานํ อนนุรูปาติ เตสํ อิธ อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญํ ปริยายนฺติ อรหตฺตาธิคมตฺถาย อญฺญํ การณํฯ อตฺถโยชนากฺกมนฺติ อตฺถญฺจ โยชนากฺกมญฺจฯ อสฺสาสวเสนาติ อสฺสาสํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ อปฺปมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ ปสฺสาสญฺจ อุปคนฺตฺวา ฐานํ, ตถา ติฏฺฐนกธมฺโม สติ นามาติ อตฺโถฯ อิทานิ สติวเสเนว ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาเมน โย อสฺสสตีติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อโกสลฺลสมฺภูเตติ อวิชฺชาสมฺภูเต ฯ ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนวฯ อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต’’ติฯ โอปมฺมนิทสฺสนนฺติ เอตฺถ อุปมาว โอปมฺมํ, ตสฺส นิทสฺสนํฯ

พาหิรกา อานาปานสฺสติํ ชานนฺตา อาทิโต จตุปฺปการเมว ชานนฺติ, น สพฺพํ โสฬสปฺปการนฺติ อาห สพฺพปฺปการอิจฺจาทิฯ เอวมสฺเสตํ เสนาสนนฺติ เอตฺถ เอวนฺติ ภาวนาสติยา ยถาวุตฺตนเยน อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิพนฺธเน สติเยว, นาสตีติ อตฺโถ, เตน มุฏฺฐสฺสติสฺส อรญฺญวาโส นิรตฺถโก อนนุรูโปติ ทสฺเสติฯ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ‘‘ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺช’’นฺติ (วิภ. 508) เอวํ วุตฺตํฯ อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหานาทิอุตุตฺตยสฺส เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส โมหาทิจริยตฺตยสฺส จ อนุกูลํฯ นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน, อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกํ ฐปเนน, อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ปริมุขํ สติยา ฐปเนน อุปทิสนฺโตฯ น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติฯ ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตินฺติ สพฺพถา คหิตํ สมฺโมสปฏิปกฺขโต นิคฺคมนสงฺขาตํ สติํ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ

สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโต เอวฯ พาตฺติํสาย อากาเรหีติ จตูสุ จตุกฺเกสุ อาคตานิ ทีฆรสฺสาทีนิ โสฬส ปทานิ อสฺสาสปสฺสาสวเสน ทฺวิธา วิภชิตฺวา วุตฺเตหิ ทฺวตฺติํสากาเรหิฯ ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาสวเสน, วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส, ทีฆนฺติ วา ภควตา วุตฺตอสฺสาสวเสนฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปปฏิปกฺขภาวโต ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ ปชานโตฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสาสวเสน, ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสนวเสนา’’ติ วา ปาโฐ, ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสวเสนาติ อตฺโถฯ อา ปฐมํ พหิมุขํ สสนํ อสฺสาโส, ตโต อนฺโตมุขํ ปฏิสสนํ ปสฺสาโสติ อาห อสฺสาโสติ พหินิกฺขมนวาโตติอาทิ, สุตฺตนฺตฏฺฐกถาสุ ปน อากฑฺฒนวเสน อนฺโต สสนํ อสฺสาโส, พหิ ปฏิสสนํ ปสฺสาโสติ กตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํฯ