อาณตฺติกถาวณฺณนา

[121] อาณตฺติกถายํ อสมฺโมหตฺถนฺติ ยสฺมา สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺมานิ กโรนฺโต น เกวลํ ปุเรภตฺตาทิกาลสงฺเกตกมฺมํ อกฺขินิขณนาทินิมิตฺตกมฺมเมว วา กโรติ, อถ โข เอวํวณฺณสณฺฐานภณฺฑํ คณฺหาติ, ภณฺฑนิยมมฺปิ กโรติ, ตฺวํ อิตฺถนฺนามสฺส ปาวท, โส อญฺญสฺส ปาวทตูติอาทินา ปุคฺคลปฏิปาฏิยา จ อาณาเปติ, ตสฺมา ปุพฺพณฺหาทิกาลวเสน อกฺขินิขณนาทิกิริยาวเสน ภณฺฑปุคฺคลปฏิปาฏิวเสน จ อาณตฺเต เอเตสุ สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺเมสุ วิสงฺเกตา วิสงฺเกตภาเว สมฺโมโห ชายติ, ตทปคเมน อสมฺโมหตฺถํฯ ยํ อาณาปเกน นิมิตฺตสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ปุพฺพณฺหาทีสุ อกฺขินิขณนาทีสุ วา คหณตฺถํ อาณาเปนฺเตน อีทิสวณฺณสณฺฐานาทิยุตฺตํ คณฺหาติ เอวํ คหณสฺส นิมิตฺตภูตสญฺญาณํ กตฺวา ยํ ภณฺฑํ วุตฺตํฯ อยํ ยุตฺติ สพฺพตฺถาติ เหฏฺฐา วุตฺเตสุ อุปริ วกฺขมาเนสุ จ สพฺพตฺถ อาณตฺติปฺปสงฺเคสุ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกาทีนํ ภาวสงฺขาตา วินยยุตฺติ, สา จ อาณตฺตสฺส กิริยานิฏฺฐาปนกฺขเณ อาณาปกสฺส ปโยเค เถยฺยจิตฺตานํ อภาวา อาณตฺติกฺขเณ เอกา เอว อาปตฺติ โหตีติ เอวํ อุปปตฺติยา ปวตฺตตฺตา ยุตฺตีติ วุตฺตาฯ ‘‘มูลฏฺฐสฺส ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตตฺตา สงฺฆรกฺขิเตน ปฏิคฺคหิเตปิ พุทฺธรกฺขิตธมฺมรกฺขิตานํ ทุกฺกฏเมว, กสฺมา ปเนตฺถ อาจริยสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อาห ‘‘มหาชโน หี’’ติอาทิฯ มหาชโนติ จ พุทฺธรกฺขิตธมฺมรกฺขิตสงฺฆรกฺขิเต สนฺธาย วุตฺตํฯ มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ พุทฺธรกฺขิตสฺส ทุกฺกฏํฯ อิทญฺจ มูลฏฺฐสฺส ถุลฺลจฺจยาภาวทสฺสนตฺถํ ปฐมํ อาณตฺติกฺขเณ ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน สงฺฆรกฺขิตสฺส ปฏิคฺคหณปจฺจยา ปุน ทุกฺกฏสมฺภวํ สนฺธายฯ น หิ โส เอกปโยเคน ทุกฺกฏทฺวยํ อาปชฺชติฯ เกจิ ปน ‘‘วิสงฺเกตตฺตา ปาฬิยํ ‘มูลฏฺฐสฺสา’ติ อวตฺวา ‘ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา อิทํ สงฺฆรกฺขิตสฺส ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ กิญฺจาปิ อฏฺฐกถาย น สเมติ, ปาฬิโต ปน ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ น หิ ตสฺส ปฏิคฺคหณปฺปโยเค อนาปตฺติ โหตีติฯ อิมินาว เหฏฺฐา อาคตวาเรสุปิ ปฏิคฺคณฺหนฺตานํ ทุกฺกฏํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ปณฺเณ วา สิลาทีสุ วา ‘โจริยํ กาตพฺพ’นฺติ ลิขิตฺวา ฐปิเต ปาราชิกเมวา’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ ปน ‘‘อสุกสฺส เคเห ภณฺฑ’’นฺติ เอวํ นิยเมตฺวา ลิขิเต ยุชฺชติ, น อนิยเมตฺวา ลิขิเตติ วีมํสิตพฺพํฯ มคฺคานนฺตรผลสทิสาติ อิมินา ยถา อริยปุคฺคลานํ มคฺคานนฺตเร ผเล อุปฺปนฺเน กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิปริโยสานํ ภาวนากิจฺจํ นิปฺผนฺนํ นาม โหติ, เอวเมติสฺสา อตฺถสาธกเจตนาย อุปฺปนฺนาย อาณตฺติกิจฺจํ นิปฺผนฺนเมวาติ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘ตสฺมา อยํ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิโก’’ติ, อาณตฺติวจีปโยคสมุฏฺฐาปกเจตนากฺขเณเยว ปาราชิโก โหตีติ อตฺโถฯ

อาณตฺติกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

อาปตฺติเภทวณฺณนา

[122] ตตฺถ ตตฺถาติ ภูมฏฺฐถลฏฺฐาทีสุฯ ปาฬิยํ มนุสฺสปริคฺคหิตํ สนฺธาย ‘‘ปรปริคฺคหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ อามสติ ผนฺทาเปติ ฐานา จาเวตีติ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ ปุพฺพปโยคสหิตํ ปญฺจมํ อวหารงฺคํ วุตฺตํ, ฐานา จาเวตีติ จ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํฯ อาณตฺติกาทโย สพฺเพปิ ปโยคา ธุรนิกฺเขโป จ อิธ สงฺคเหตพฺพาวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[125] ฐานาจาวนนฺติ อิทํ ปาฬิอนุสารโต วุตฺตํ ธุรนิกฺเขปสฺสาปิ สงฺคเหตพฺพโตฯ เอส นโย อุปริปิ สพฺพตฺถฯ ตตฺถ หิ น จ สกสญฺญีติ อิมินา ปรปริคฺคหิตตา วุตฺตา, น จ วิสฺสาสคฺคาหี น จ ตาวกาลิกนฺติ อิเมหิ ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา, ตีหิ วา เอเตหิ ปรปริคฺคหิตตา ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ ‘‘มเมท’’นฺติ ปริคฺคหวเสน อนชฺฌาวุตฺถกํ อรญฺเญ ทารุติณปณฺณาทิฯ ฉฑฺฑิตนฺติ ปฐมํ ปริคฺคเหตฺวา ปจฺฉา อนตฺถิกตาย ฉฑฺฑิตํ ยํ กิญฺจิฯ ฉินฺนมูลกนฺติ นฏฺฐํ ปริเยสิตฺวา อาลยสงฺขาตสฺส มูลสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนมูลกํฯ อสฺสามิกนฺติ อนชฺฌาวุตฺถกาทีหิ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺสิตํ อสฺสามิกวตฺถุฯ อุภยมฺปีติ อสฺสามิกํ อตฺตโน สนฺตกญฺจฯ

อนาปตฺติเภทวณฺณนา

[131] ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิพฺพตฺตาติ ตสฺมิํเยว มตสรีเร เปตตฺตภาเวน นิพฺพตฺตาฯ รุกฺขาทีสุ ลคฺคิตสาฏเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ มนุสฺเสหิ อโคปิตํ สนฺธาย วุตฺตํ, สเจ ปเนตํ เทวาลยเจติยรุกฺขาทีสุ นิยุตฺเตหิ ปุริเสหิ รกฺขิตโคปิตํ โหติ, คเหตุํ น วฏฺฏติฯ โถเก ขายิเต…เป.… คเหตุํ วฏฺฏตีติ อิทํ อทินฺนาทานาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชิฆจฺฉิตปาณินา ขาทิยมานมํสสฺส อจฺฉินฺทิตฺวา ขาทนํ นาม การุญฺญหานิโต โลลภาวโต จ อสารุปฺปเมวฯ เตเนว หิ อริยวํสิกา อตฺตโน ปตฺเต ภตฺตํ ขาทนฺตมฺปิ สุนขาทิํ ตชฺเชตฺวา น วาเรนฺติ, ติรจฺฉานานํ อามิสทาเน กุสลํ วิย เตสํ อามิสสฺส อจฺฉินฺทเนปิ อกุสลเมวาติ คเหตพฺพํ, เตเนว วกฺขติ ‘‘ปรานุทฺทยตาย จ น คเหตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.140)ฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

พหุ เอกโต ทารุอาทิภาริยสฺส เอกสฺส ภณฺฑสฺส อุกฺขิปนกาเล ‘‘คณฺหถ อุกฺขิปถา’’ติ วจีปโยเคน สทฺธิํ กายปโยคสพฺภาวฏฺฐานํ สนฺธาย ‘‘สาหตฺถิกาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ตฺวํ เอตํ วตฺถุํ คณฺห, อหํ อญฺญ’’นฺติ เอวํ ปวตฺเต ปน อวหาเร อตฺตนา คหิตํ สาหตฺถิกเมว, ปเรน คาหาปิตํ อาณตฺติกเมว, เตเนว ตทุภยคฺเฆน ปญฺจมาเสปิ ปาราชิกํ น โหติ, เอเกกภณฺฑคฺฆวเสน ถุลฺลจฺจยาทิเมว โหติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหตี’’ติอาทิฯ อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑํ ภณฺฑเทยฺยญฺจ อทาตุกามตาย ‘‘เทมิ ทมฺมี’’ติ วิกฺขิปนฺโต ตุณฺหีภาเวน วิเหเฐนฺโตปิ เตน เตน กายวิการาทิกิริยาย ปรสฺส ธุรํ นิกฺขิปาเปสีติ ‘‘กิริยาสมุฏฺฐานญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ