อุปนิธิกถาวณฺณนา

[112] อุปนิธิกถายํ สงฺโคปนตฺถาย อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑสฺส คุตฺตฏฺฐาเน ปฏิสามนปฺปโยคํ วินา นาหํ คณฺหามีติอาทินา อญฺญสฺมิํ ปโยเค อกเต รชฺชสงฺโขภาทิกาเล ‘‘น ทานิ ตสฺส ทสฺสามิ, น มยฺหํ ทานิ ทสฺสตี’’ติ อุโภหิปิ สกสกฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ธุรนิกฺเขเป กเตปิ อวหาโร นตฺถิฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปาราชิกเมว ปฏิสามนปฺปโยคสฺส กตตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ ปฏิสามนกาเล หิสฺส เถยฺยจิตฺตํ นตฺถิ, ‘‘น ทานิ ตสฺส ทสฺสามี’’ติ เถยฺยจิตฺตุปฺปตฺติกฺขเณ ปน สามิโน ธุรนิกฺเขปจิตฺตุปฺปตฺติยา เหตุภูโต กายวจีปโยโค นตฺถิ, เยน โส อาปตฺติํ อาปชฺเชยฺยฯ น หิ อกิริยสมุฏฺฐานายํ อาปตฺตีติฯ ทาเน สอุสฺสาโห, รกฺขติ ตาวาติ อวหารํ สนฺธาย อวุตฺตตฺตา นาหํ คณฺหามีติอาทินา มุสาวาทกรเณ ปาจิตฺติยเมว โหติ, น ทุกฺกฏํ เถยฺยจิตฺตาภาเวน สหปโยคสฺสาปิ อภาวโตติ คเหตพฺพํฯ ยทิปิ มุเขน ทสฺสามีติ วทติ…เป.… ปาราชิกนฺติ เอตฺถ กตรปโยเคน อาปตฺติ, น ตาว ปฐเมน ภณฺฑปฏิสามนปฺปโยเคน ตทา เถยฺยจิตฺตาภาวา, นาปิ ‘‘ทสฺสามี’’ติ กถนปฺปโยเคน ตทา เถยฺยจิตฺเต วิชฺชมาเนปิ ปโยคสฺส กปฺปิยตฺตาติ? วุจฺจเต – สามินา ‘‘เทหี’’ติ พหุโส ยาจิยมาโนปิ อทตฺวา เยน ปโยเคน อตฺตโน อทาตุกามตํ สามิกสฺส ญาเปติ, เยน จ โส ‘‘อทาตุกาโม อยํ วิกฺขิปตี’’ติ ญตฺวา ธุรํ นิกฺขิปติ, เตเนว ปโยเคนสฺส อาปตฺติฯ น เหตฺถ อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ ปริยาเยน มุตฺติ อตฺถิฯ อทาตุกามตาย หิ กทา เต ทินฺนํ, กตฺถ เต ทินฺนนฺติอาทิปริยายวจเนนาปิ สามิกสฺส ธุเร นิกฺขิปาปิเต อาปตฺติเยวฯ เตเนว อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ – ‘‘กิํ ตุมฺเห ภณถ…เป.… เอวํ อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ภิกฺขุโน ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.111)ฯ ปรสนฺตกสฺส ปเรหิ คณฺหาปเน เอว ปริยายโต มุตฺติ, น สพฺพตฺถาติ คเหตพฺพํฯ อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตตฺตาติ เอตฺถ อตฺตโน หตฺเถ สามินา ทินฺนตาย ภณฺฑาคาริกฏฺฐาเน ฐิตตฺตา จ ฐานาจาวเนปิ นตฺถิ อวหาโร, เถยฺยจิตฺเตน ปน คหเณ ทุกฺกฏโต น มุจฺจตีติ เวทิตพฺพํฯ

เอเสว นโยติ อุทฺธาเรเยว โจรสฺส ปาราชิกํ, กสฺมา? อญฺเญหิ สาธารณสฺส อภิญฺญาณสฺส วุตฺตตฺตาฯ อญฺญํ ตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ สญฺญาณโต โอกาสโต จ เตน สทิสเมว อญฺญํ คณฺหนฺเต ยุชฺชติ, โจเรน สลฺลกฺขิตปฺปเทสโต ตํ อปเนตฺวา เกหิจิ ตตฺถ ตาทิเส อญฺญสฺมิํ ปตฺเต ฐปิเต ตํ คณฺหนฺเตเยว ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย, เตน โจเรน ทิวา สลฺลกฺขิตปตฺตํ อญฺญตฺถ อปเนตฺวา ตทญฺเญ ตาทิเส ปตฺเต ตตฺถ ฐปิเตปิ โจรสฺส ปจฺฉา รตฺติภาเค อุปฺปชฺชมานํ เถยฺยจิตฺตํ ทิวา สลฺลกฺขิตปฺปเทเส ฐปิตํ อญฺญํ ตาทิสํ ปตฺตเมว อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชตีติ ทสฺสิตํ โหติฯ ปทวาเรนาติ เถเรน นีหริตฺวา ทินฺนํ ปตฺตํ คเหตฺวา คจฺฉโต โจรสฺส ปทวาเรนฯ อตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ อตาทิสสฺส เถเรน คหณกฺขเณ อวหาราภาวโต ปจฺฉา หตฺถปตฺตํ ‘‘ต’’นฺติ วา ‘‘อญฺญ’’นฺติ วา สญฺญาย ‘‘อิทํ คเหตฺวา คจฺฉามี’’ติ คมเน ปทวาเรเนว อวหาโร ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ

ปาราชิกํ นตฺถีติ ปทวาเรปิ ปาราชิกํ นตฺถิ อุปนิธิภณฺเฑ วิยาติ คเหตพฺพํฯ คามทฺวารนฺติ พหิคาเม วิหารสฺส ปติฏฺฐิตตฺตา คามปฺปเวสสฺส อารมฺภปฺปเทสทสฺสนวเสน วุตฺตํ, อนฺโตคามนฺติ อตฺโถฯ

ทฺวินฺนมฺปิ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกนฺติ เถรสฺส อภณฺฑาคาริกตฺตา วุตฺตํฯ ยทิ หิ โส ภณฺฑาคาริโก ภเวยฺย, สพฺพมฺปิ อุปนิกฺขิตฺตเมว สิยา, อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ จ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโตปิ น ตาว เถรสฺส อวหาโร โหติ, โจรสฺเสว อวหาโรฯ อุภินฺนมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ เถรสฺส อตฺตโน สนฺตกตาย โจรสฺส สามิเกน ทินฺนตฺตา อวหาโร น ชาโต, อุภินฺนมฺปิ อสุทฺธจิตฺเตน คหิตตฺตา ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ

อาณตฺติยา คหิตตฺตาติ ‘‘ปตฺตจีวรํ คณฺหา’’ติ เอวํ เถเรน กตอาณตฺติยา คหิตตฺตาฯ อฏวิํ ปวิสติ, ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ ‘‘ปตฺตจีวรํ คณฺห, อสุกํ นาม คามํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ เถเรน วิหารโต ปฏฺฐาย คามมคฺเคปิ สกเลปิ คาเม วิจรณสฺส นิยมิตตฺตา มคฺคโต โอกฺกมฺม คจฺฉนฺตสฺเสว ปทวาเรน อาปตฺติ วุตฺตาฯ วิหารสฺส หิ ปรภาเค อุปจารโต ปฏฺฐาย ยาว ตสฺส คามสฺส ปรโต อุปจาโร, ตาว สพฺพํ ทหรสฺส เถราณตฺติยา สญฺจรณูปจาโรว โหติ, น ปน ตโต ปรํฯ เตเนว ‘‘อุปจาราติกฺกเม ปาราชิกํฯ คามูปจาราติกฺกเม ปาราชิก’’นฺติ จ วุตฺตํฯ ปฏินิวตฺตเน จีวรโธวนาทิอตฺถาย เปสเนปิ เอเสว นโยฯ อฏฺฐตฺวา อนิสีทิตฺวาติ เอตฺถ วิหารํ ปวิสิตฺวา สีสาทีสุ ภารํ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวา ติฏฺฐนฺโต วา นิสีทนฺโต วา วิสฺสมิตฺวา เถยฺยจิตฺเต วูปสนฺเต ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ เจ, ปาทุทฺธาเรน กาเรตพฺโพฯ สเจ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุน ตํ คเหตฺวา คจฺฉติ, อุทฺธาเรน กาเรตพฺโพฯ กสฺมา? อาณาปกสฺส อาณตฺติยา ยํ กตฺตพฺพํ, ตสฺส ตาวตา ปรินิฏฺฐิตตฺตาฯ ‘‘อสุกํ นาม คาม’’นฺติ อนิยเมตฺวา ‘‘อนฺโตคามํ คมิสฺสามา’’ติ อวิเสเสน วุตฺเต วิหารสามนฺตา ปุพฺเพ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐปุพฺพา สพฺเพ โคจรคามาปิ เขตฺตเมวาติ วทนฺติฯ เสสนฺติ มคฺคุกฺกมนวิหาราภิมุขคมนาทิ สพฺพํฯ ปุริมสทิสเมวาติ อนาณตฺติยา คหิเตปิ สามิกสฺส กเถตฺวา คหิตตฺตา เหฏฺฐา วุตฺตวิหารูปจาราทิ สพฺพํ เขตฺตเมวาติ กตฺวา วุตฺตํฯ เอเสว นโยติ อนฺตรามคฺเค เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 1.112) วุตฺตํ นยํ อติทิสติฯ

นิมิตฺเต วา กเตติ จีวรํ เม กิลิฏฺฐํ, โก นุ โข รชิตฺวา ทสฺสตีติอาทินา นิมิตฺเต กเตฯ

วุตฺตนเยเนวาติ อนาณตฺตสฺส เถเรน สทฺธิํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คมนวาเร วุตฺตนเยเนวฯ เอกปสฺเสติ วิหารสฺส มหนฺตตาย อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา เอกสฺมิํ ปสฺเสฯ เถยฺยจิตฺเตน ปริภุญฺชนฺโต ชีราเปตีติ เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเน ฐานาจาวนํ อกตฺวา นิวตฺถปารุตนีหาเรเนว ปริภุญฺชนฺโต ชีราเปติ, ฐานา จาเวนฺตสฺส ปน เถยฺยจิตฺเต สติ ปาราชิกเมว สีเส ภารํ ขนฺเธ กรณาทีสุ วิย (ปารา. 101)ฯ ยถา วา ตถา วา นสฺสตีติ อคฺคิอาทินา นสฺสติ, อญฺโญ วา โกจีติ อิมินา เยน ฐปิตํ, โสปิ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํฯ

อิตรสฺสาติ โจรสฺสฯ อิตรํ คณฺหโต อุทฺธาเร ปาราชิกนฺติ เอตฺถ ‘‘ปวิสิตฺวา ตว สาฏกํ คณฺหาหี’’ติ อิมินาว อุปนิธิภาวโต โมจิตตฺตา, สามิกสฺส อิตรํ คณฺหโต อตฺตโน สาฏเก อาลยสฺส สพฺภาวโต จ ‘‘อุทฺธาเร ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตํฯ สามิโก เจ ‘‘มม สนฺตกํ อิทํ วา โหตุ, อญฺญํ วา, กิํ เตน, อลํ มยฺหํ อิมินา’’ติ เอวํ สุฏฺฐุ นิราลโย โหติ, โจรสฺส ปาราชิกํ นตฺถีติ คเหตพฺพํฯ น ชานนฺตีติ เตน วุตฺตวจนํ อสุณนฺตา น ชานนฺติฯ เอเสว นโยติ เอตฺถ สเจ ชานิตฺวาปิ จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เอเสว นโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิกฺขิปนฺตีติ เอตฺถ จิตฺเตน ปฏิกฺเขโปปิ สงฺคหิโตวาติ เวทิตพฺพํฯ อุปจาเร วิชฺชมาเนติ ภณฺฑาคารสฺส สมีเป อุจฺจารปสฺสาวฏฺฐาเน วิชฺชมาเนฯ มยิ จ มเต สงฺฆสฺส จ เสนาสเน วินฏฺเฐติ เอตฺถ ‘‘ตํ มาเรสฺสามา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วิวริตุํ วฏฺฏติ คิลานปกฺเข ฐิตตฺตา อวิสโยติ วุตฺตตฺตาฯ มรณโต หิ ปรํ เคลญฺญํ อวิสยตฺตญฺจ นตฺถิฯ ‘‘ทฺวารํ ฉินฺทิตฺวา ปริกฺขารํ หริสฺสามา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วิวริตุํ วฏฺฏติเยวฯ สหาเยหิ ภวิตพฺพนฺติ เตหิปิ ภิกฺขาจาราทีหิ ปริเยสิตฺวา อตฺตโน สนฺตเกปิ กิญฺจิ กิญฺจิ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ สามีจีติ ภณฺฑาคาเร วสนฺตานํ อิทํ วตฺตํฯ

โลลมหาเถโรติ มนฺโท โมมูโห อากิณฺณวิหารีฯ อิตเรหีติ ตสฺมิํเยว คพฺเภ วสนฺเตหิ อิตรภิกฺขูหิฯ วิหารรกฺขณวาเร นิยุตฺโต วิหารวาริโก, วุฑฺฒปฏิปาฏิยา อตฺตโน วาเร วิหารรกฺขณโกฯ นิวาปนฺติ ภตฺตเวตนํฯ

โจรานํ ปฏิปถํ คเตสูติ โจรานํ อาคมนํ ญตฺวา ‘‘ปฐมตรญฺเญว คนฺตฺวา สทฺทํ กริสฺสามา’’ติ โจรานํ อภิมุขํ คเตสุ, ‘‘โจเรหิ หฏภณฺฑํ อาหริสฺสามา’’ติ ตทนุปถํ คเตสุปิ เอเสว นโยฯ นิพทฺธํ กตฺวาติ ‘‘อสุกกุเล ยาคุภตฺตํ วิหารวาริกานญฺเญวา’’ติ เอวํ นิยมนํ กตฺวาฯ ทฺเว ติสฺโส ยาคุสลากา จตฺตาริ ปญฺจ สลากภตฺตานิ จ ลภมาโนวาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, ตโต อูนํ วา โหตุ อธิกํ วา อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ ยาปนมตฺตํ ลภนเมว ปมาณนฺติ คเหตพฺพํฯ นิสฺสิตเก ชคฺเคนฺตีติ เตหิ วิหารํ ชคฺคาเปนฺตีติ อตฺโถฯ อสหายกสฺสาติ สหายรหิตสฺสฯ อตฺตทุติยสฺสาติ อปฺปิจฺฉสฺส อตฺตา สรีรเมว ทุติโย อสฺส นาญฺโญติ อตฺตทุติโยฯ ตทุภยสฺสาปิ อตฺถสฺส วิภาวนํ ยสฺสาติอาทิ, เอเตน สพฺเพน เอเกกสฺส วาโร น ปาเปตพฺโพติ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปากวตฺตตฺถายาติ นิจฺจํ ปจิตพฺพยาคุภตฺตสงฺขาตวตฺตตฺถายฯ ฐเปนฺตีติ ทายกา ฐเปนฺติฯ ตํ คเหตฺวาติ ตํ อารามิกาทีหิ ทิยฺยมานํ ภาคํ คเหตฺวาฯ น คาหาเปตพฺโพติ เอตฺถ อพฺโภกาสิกสฺสาปิ อตฺตโน อธิกปริกฺขาโร วา ฐปิโต อตฺถิ, จีวราทิสงฺฆิกภาเคปิ อาลโย วา อตฺถิ, โสปิ คาหาเปตพฺโพวฯ ทิคุณนฺติ อญฺเญหิ ลพฺภมานโต ทิคุณํฯ ปกฺขวาเรนาติ อฑฺฒมาสวาเรนฯ

สุงฺกฆาตกถาวณฺณนา

[113] สุงฺกฆาตกถายํ สุงฺกํ ยตฺถ ราชปุริสา หนนฺติ อททนฺตานํ สนฺตกํ อจฺฉินฺทิตฺวาปิ คณฺหนฺติ, ตํ ฐานํ สุงฺกฆาตนฺติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ตญฺหีติอาทิ วุตฺตํฯ ทุติยํ ปาทํ อติกฺกาเมตีติ เอตฺถ ปฐมปาทํ ปริจฺเฉทโต พหิ ฐเปตฺวา ทุติยปาเท อุทฺธฏมตฺเต ปาราชิกํฯ อุทฺธริตฺวา พหิ อฏฺฐปิเตปิ พหิ ฐิโต เอว นาม โหตีติ กตฺวา เอวํ สพฺพตฺถ ปทวาเรสุปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริวตฺติตฺวา อพฺภนฺตริมํ พหิ ฐเปติ, ปาราชิกนฺติ อิทํ สยํ พหิ ฐตฺวา ปฐมํ อพฺภนฺตริมํ อุกฺขิปิตฺวา วา สมกํ อุกฺขิปิตฺวา วา ปริวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ พหิ ฐตฺวา อุกฺขิตฺตมตฺเต หิ สพฺพํ พหิคตเมว โหตีติฯ สเจ ปน โส พหิ ฐตฺวาปิ พาหิรปุฏกํ ปฐมํ อนฺโต ฐเปตฺวา ปจฺฉา อพฺภนฺตริมํ อุกฺขิปิตฺวา พหิ ฐเปติ, ตทาปิ เอกาพทฺธตาย อวิชหิตตฺตา อวหาโร น ทิสฺสติฯ เกจิ ปน ‘‘ภูมิยํ ปติตฺวา วตฺตนฺตํ ปุน อนฺโต ปวิสติ, ปาราชิกเมวาติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.113) วุตฺตตฺตา พาหิรปุฏเก อนฺโตปวิฏฺเฐปิ พหิคตภาวโต น มุจฺจติ, อนฺโตคตํ ปน ปุฏกํ ปฐมํ, ปจฺฉา เอว วา พหิ ฐปิตมตฺเต วา ปาราชิกเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ พหิ ภูมิยํ ปาติตสฺส เกนจิ สทฺธิํ เอกาพทฺธตาย อภาเวน อนฺโตปวิฏฺเฐปิ ปาราชิกเมวาติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, อิทํ ปน เอกาพทฺธตฺตา เตน สทฺธิํ น สเมติฯ ตสฺมา ยถา อนฺโตภูมิคเตน เอกาพทฺธตา น โหติ, เอวํ อุภยสฺสาปิ พหิคตภาเว สาธิเตเยว อวหาโรติ วิญฺญายติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ เย ปน ปริวตฺติตฺวาติ อิมสฺส นิวตฺติตฺวาติ อตฺถํ วทนฺติ, เตหิ ปน อพฺภนฺตริมํ พหิ ฐเปตีติ อยมตฺโถ คหิโต โหตีติ ตตฺถ สงฺกาเยว นตฺถิฯ เอกาพทฺธนฺติ กาชโกฏิยํ รชฺชุยา พนฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อพนฺธิตฺวา กาชโกฏิยํ ฐปิตมตฺตเมว โหติ, ปาราชิกนฺติ พหิ คหิตกาชโกฏิยํ ฐปิตํ ยทิ ปาทํ อคฺฆติ, ปาราชิกเมว, อนฺโตฐปิเตน เอกาพทฺธตาย อภาวาติ อธิปฺปาโยฯ คจฺฉนฺเต ยาเน วา…เป.… ฐเปตีติ สุงฺกฆาตํ ปวิสิตฺวา อปฺปวิสิตฺวา วา ฐเปติฯ สุงฺกฏฺฐานสฺส พหิ ฐิตนฺติ ยานาทีหิ นีหฏตฺตา พหิ ฐิตํฯ เกจิ ปน ‘‘พหิ ฐปิต’’นฺติ ปาฐํ วิกปฺเปตฺวา สุงฺกฏฺฐานโต ปุพฺเพว พหิ ฐปิตนฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ; สุงฺกฏฺฐาเน ปวิสิตฺวา ยาเน ฐปิเตปิ ปวตฺติตฺวา คเต วิย โทสาภาวโตฯ โย ปน สุงฺกฏฺฐานสฺส อนฺโตว ปวิสิตฺวา ‘‘สุงฺกฏฺฐาน’’นฺติ ญตฺวา เถยฺยจิตฺเตน อาคตมคฺเคน ปฏินิวตฺติตฺวา คจฺฉติ, ตสฺสาปิ ยทิ เตน ทิสาภาเคน คจฺฉนฺตานมฺปิ หตฺถโต สุงฺกํ คณฺหนฺติ, ปาราชิกเมวฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ ยานาทีหิ นีหรเณฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ เอฬกโลมสิกฺขาปเท (ปารา. 571 อาทโย)ฯ