ปญฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา

กตฺถจีติ เอกิสฺสา อฏฺฐกถายํฯ เอกํ ปญฺจกํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปรปริคฺคหิตญฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสญฺญี จ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปญฺจมาสโก วา อติเรกปญฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, ฐานา จาเวตี’’ติ (ปารา. 122) วุตฺตปญฺจอวหารงฺคานิ เอกํ ปญฺจกนฺติ ทสฺสิตํฯ ทฺเว ปญฺจกานิ ทสฺสิตานีติ ‘‘ฉหิ อากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสฯ น จ สกสญฺญี, น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกํ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปญฺจมาสโก วา อติเรกปญฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 125) เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ปเทสุ เอกํ อปเนตฺวา เสสานิ ปญฺจ ปทานิ เอกํ ปญฺจกํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตปญฺจกญฺจ คเหตฺวา ทฺเว ปญฺจกานิ ทสฺสิตานิฯ เอตฺถ ปนาติ ปญฺจหากาเรหีติอาทีสุฯ สพฺเพหิปิ ปเทหีติ ปรปริคฺคหิตญฺจ โหตีติอาทีหิ สพฺเพหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ

ปญฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปญฺจกํฯ สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺถิโก, อวหาโรฯ สาหตฺถิกาทิ ปญฺจกํ สาหตฺถิกปญฺจกนฺติอาทิปทวเสน นามลาโภ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตติยปญฺจเมสุ ปญฺจเกสูติ สาหตฺถิกปญฺจกเถยฺยาวหารปญฺจเกสุฯ ลพฺภมานปทวเสนาติ สาหตฺถิกปญฺจเก ลพฺภมานสฺส นิสฺสคฺคิยาวหารปทสฺส วเสน, เถยฺยาวหารปญฺจเก ลพฺภมานสฺส ปริกปฺปาวหารปทสฺส จ วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

นิสฺสคฺคิโย นาม…เป.… ปาราชิกสฺสาติ อิมินา พหิสุงฺกฆาตปาตนํ นิสฺสคฺคิยปโยโคติ ทสฺเสติฯ ‘‘หตฺเถ ภารํ เถยฺยจิตฺโต ภูมิยํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 101) วุตฺตตฺตา ปน สุทฺธจิตฺเตน คหิตปรภณฺฑสฺส เถยฺยจิตฺเตน คุมฺพาทิปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ขิปนมฺปิ อิมสฺมิํ นิสฺสคฺคิยปโยเค สงฺคยฺหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิริยาสิทฺธิโต ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโกฯ อถ วา อตฺตโน วตฺตมานกฺขเณ อวิชฺชมานมฺปิ กิริยาสิทฺธิสงฺขาตํ อตฺถํ อวสฺสํ อาปตฺติํ สาเธตีติปิ อตฺถสาธโกฯ อสุกํ นาม ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสีติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ปรสฺส เตลกุมฺภิยา อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปโยคสฺสาปิ อตฺถสาธกตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ มาติกาฏฺฐกถายํ –

‘‘อตฺถสาธโก นาม ‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกติ, ตทา ตํ อวหรา’ติ อญฺญํ อาณาเปติฯ ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํฯ ปรสฺส วา ปน เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกเตลํ อวสฺสํ ปิวนกานิ อุปาหนาทีนิ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิก’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา)ฯ

อิมสฺส อตฺถสาธกสฺส อาณตฺติยา จ โก วิเสโสติ? ตงฺขณญฺเญว คหเณ นิยุญฺชนํ อาณตฺติกปโยโค, กาลนฺตเรน คหณตฺถํ นิโยโค อตฺถสาธโกติ อยํ เนสํ วิเสโสฯ เตเนวาห ‘‘อสุกํ นาม ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสี’’ติอาทิฯ ธุรนิกฺเขโป ปน อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน เวทิตพฺโพติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, อารามาภิยุญฺชนาทีสุปิ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานํ อทาเนปิ เอเสว นโยฯ ภณฺฑคฺคหณปฺปโยคโต อาณตฺติยา ปุพฺพตฺตา อาห ‘‘อาณตฺติวเสน ปุพฺพปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติฯ ปโยเคน สห วตฺตมาโน อวหาโร สหปโยโคติ อาห ‘‘ฐานาจาวนวเสนา’’ติ, อิทญฺจ นิทสฺสนมตฺตํ ขีลสงฺกมนาทีสุปิ อสติ ฐานาจาวเน สหปโยคตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ มาติกาฏฺฐกถายํ ‘‘ฐานาจาวนวเสน ขีลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสน จ สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา)ฯ

ตุลยิตฺวาติ อุปปริกฺขิตฺวาฯ สามีจีติ วตฺตํฯ สกสญฺญาย อเทนฺตสฺส อาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺติฯ สมฺมทฺโทติ นิวิทฺธตาสงฺโขโภฯ ภฏฺเฐ ชนกาเยติ อปคเต ชนสมูเหฯ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา เอตสฺเสว ภิกฺขุโน เทหีติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ วุตฺตํฯ อวหารกสฺส หิ ‘‘มยา สหตฺเถน น ทินฺนํ, ภณฺฑเทยฺยํ เอต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺย, อิตรสฺส จ ‘‘มยา ปฐมํ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปจฺฉา อทินฺนํ คหิต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺยาติฯ

สมคฺฆนฺติ อปฺปคฺฆํฯ ทารุอตฺถํ ผรตีติ ทารูหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ สาเธติฯ เอกทิวสํ ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนาทินา ยา อยํ อคฺฆหานิ วุตฺตา, สา สพฺพา ภณฺฑสามินา กิณิตฺวา คหิตเมว สนฺธาย วุตฺตาฯ สพฺพํ ปเนตํ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณน เวทิตพฺพํฯ ปาสาณญฺจ สกฺขรญฺจ ปาสาณสกฺขรํฯ

อกฺขทสฺสาติ เอตฺถ อกฺข-สทฺเทน กิร วินิจฺฉยสาลา วุจฺจติ, ตตฺถ นิสีทิตฺวา วชฺชาวชฺชํ นิรูปยนฺตีติ ‘‘อกฺขทสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ ธมฺมวินิจฺฉนกาฯ หนนํ นาม หตฺถปาทาทีหิ โปถนญฺเจว หตฺถนาสาทิจฺเฉทนญฺจ โหตีติ อาห ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยุญฺเจว ฉินฺเทยฺยุญฺจา’’ติฯ

ปทภาชนียญฺจ ‘‘หตฺเถน วา ปาเทน วา กสาย วา เวตฺเตน วา อฑฺฒทณฺฑเกน วา ฉชฺชาย วา หเนยฺยุ’’นฺติ (ปารา. 92) วุตฺตํฯ

ตตฺถ อฑฺฒทณฺฑเกนาติ ทฺวิหตฺถปฺปมาเณน รสฺสมุคฺคเรน, เวฬุเปสิกาย วาฯ เฉชฺชาย วาติ หตฺถาทีนํ เฉทเนนฯ ฉินฺทนฺติ เอตาย หตฺถปาทาทีนีติ เฉชฺชา, สตฺถํ, เตน สตฺเถนาติปิ อตฺโถฯ นีหเรยฺยุนฺติ รฏฺฐโต นีหเรยฺยุํฯ ‘‘โจโรสิ…เป.… เถโนสี’’ติ เอตฺถ ปริภาเสยฺยุนฺติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โจโรสิ…เป.… ปริภาเสยฺยุ’’นฺติฯ ยํ ตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[93] ยตฺถ ยตฺถ ฐิตนฺติ ภูมิยาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ฐิตํฯ ยถา ยถา อาทานํ คจฺฉตีติ เยน เยน อากาเรน คหณํ อุปคจฺฉติฯ

ภูมฏฺฐกถาวณฺณนา

[94] วาจาย วาจายาติ เอเกกตฺถทีปิกาย วาจาย วาจายฯ อุปลทฺโธติ ญาโตฯ ปาฬิยํ เสสอฏฺฐกถาสุ จ กุทาลํ วา ปิฏกํ วาติ อิทเมว ทฺวยํ วตฺวา วาสิผรสูนํ อวุตฺตตฺตา เตสมฺปิ สงฺเขปฏฺฐกถาทีสุ อาคตภาวํ ทสฺเสตุํ สงฺเขปฏฺฐกถายนฺติอาทิ วุตฺตํฯ เถยฺยจิตฺเตน กตตฺตา ‘‘ทุกฺกเฏหิ สทฺธิํ ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํฯ

อฏฺฐวิธํ เหตนฺติอาทีสุ เอตํ ทุกฺกฏํ นาม เถเรหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อิมสฺมิํ ฐาเน สโมธาเนตฺวา อฏฺฐวิธนฺติ ทสฺสิตนฺติ โยชนาฯ สพฺเพสมฺปิ ทุกฺกฏานํ อิเมสุเยว อฏฺฐสุ สงฺคเหตพฺพภาวโต ปน อิตเรหิ สตฺตหิ ทุกฺกเฏหิ วินิมุตฺตํ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพํฯ ทสวิธํ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตโก มสารคลฺล’’นฺติ เอวมาคตํ ทสวิธํ รตนํฯ

‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย จ สงฺโข,

สิลา ปวาฬํ รชตญฺจ เหมํ;

โลหิตกญฺจ มสารคลฺลํ,

ทเสเต ธีโร รตนานิ ชญฺญา’’ติฯ –

หิ วุตฺตํฯ สตฺตวิธํ ธญฺญนฺติ สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ กุทฺรูสํ วรโก โคธุโมติ อิมํ สตฺตวิธํ ธญฺญํฯ อาวุธภณฺฑาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ตุริยภณฺฑอิตฺถิรูปาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนามสิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํฯ