ปทภาชนียวณฺณนา

[92] ปุนปิ ‘‘อาคนฺตุกามา’’ติ วุตฺตตฺตา จ สพฺพถา มนุสฺเสหิ อนิวุตฺถปุพฺเพ อภินวมาปิเต, ‘‘ปุน น ปวิสิสฺสามา’’ติ นิราลเยหิ ปริจฺจตฺเต จ คาเม คามโวหาราภาวา คามปฺปเวสนาปุจฺฉนาทิกิจฺจํ นตฺถีติ เวทิตพฺพํฯ อรญฺญปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ คามคามูปจาเรสุ ทสฺสิเตสุ ตทญฺญํ อรญฺญนฺติ อรญฺญปริจฺเฉโท สกฺกา ญาตุนฺติ วุตฺตํฯ มาติกายํ ปน คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อินฺทขีเลติ อุมฺมาเรฯ อรญฺญสงฺเขปํ คจฺฉติ ตถา อภิธมฺเม วุตฺตตฺตาฯ อสติปิ อินฺทขีเล อินฺทขีลฏฺฐานิยตฺตา ‘‘เวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถ ปน ทฺวารพาหาปิ นตฺถิ, ตตฺถ ปาการเวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ คเหตพฺพํฯ ลุฐิตฺวาติ ปวฏฺฏิตฺวาฯ

มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สุปฺปปาโต วาติอาทิ มาตุคามสฺส กากุฏฺฐาปนวเสน คเหตพฺพํ, น พลทสฺสนวเสน ‘‘มาตุคาโม ภาชนโธวนอุทกํ ฉฑฺเฑตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92) อุปริ วุจฺจมานตฺตา, เตเนว ‘‘เลฑฺฑุปาโต’’ติ อวตฺวา สุปฺปปาโตติอาทิ วุตฺตํฯ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ มหาปจฺจริยญฺจ ฆรูปจาโรว คาโมติ อธิปฺปาเยน ‘‘ฆรูปจาเร ฐิตสฺส เลฑฺฑุปาโต คามูปจาโร’’ติ วุตฺตํฯ กตปริกฺเขโปติ อิมินา ปริกฺเขปโต พหิ อุปจาโร น คเหตพฺโพติ ทสฺเสติฯ สุปฺปมุสลปาโตปิ อปริกฺขิตฺตเคหสฺเสว, โส จ ยโต ปโหติ, ตตฺเถว คเหตพฺโพ, อปฺปโหนฏฺฐาเน ปน วิชฺชมานฏฺฐานเมว คเหตพฺพํฯ ยสฺส ปน ฆรสฺส สมนฺตโต ปาการาทีหิ ปริกฺเขโป กโต โหติ, ตตฺถ โสว ปริกฺเขโป ฆรูปจาโรติ คเหตพฺพํฯ

ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ปริกฺขิตฺตคาเม วุตฺตนเยนฯ สงฺกรียตีติ มิสฺสียติฯ วิกาเล คามปฺปเวสเน ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 513) วุตฺตตฺตา คามคามูปจารานํ อสงฺกรตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห อสงฺกรโต จาติอาทิฯ

เกจิ ปเนตฺถ ปาฬิยํ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺสาติ อิทํ ปริกฺเขปารหฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตโต ปรํ เอกเลฑฺฑุปาตปริจฺฉินฺนํ อุปจารํ ฯ ตสฺมา ปริกฺเขปารหฏฺฐานสงฺขาตํ คามํ โอกฺกมนฺตสฺเสว อาปตฺติ, น อุปจาร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ‘‘ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรํ คาโม นามฯ ตโต อญฺญสฺส เลฑฺฑุปาตสฺส อพฺภนฺตรํ คามูปจาโร นามา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92) อิเธว อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตาฯ วิกาเล คามปฺปเวสนสิกฺขาปทฏฺฐกถายญฺหิ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 512) อยเมว นโย อติทิสิโตฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ยฺวายํ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร ทสฺสิโต, ตสฺส วเสน วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสุ อาปตฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ, ตสฺมา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจารโต ปฏฺฐาย ทุติยเลฑฺฑุปาตสงฺขาตํ คามูปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส วิกาเล คามปฺปเวสนาปตฺติ โหติ, มาติกายญฺจ วิกาเล คามํ ปวิเสยฺยาติ คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ คหิโตติ เวทิตพฺพํฯ วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ฆรฆรูปจาราทีสุ ฐิตานํ อุปฺปนฺนลาภภาชนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวา ฐิตํ ยํ ฐานํ สพฺพเมตํ อรญฺญนฺติ โยชนาฯ อาจริยธนุ นาม ปกติหตฺเถน นววิทตฺถิปมาณํ, ชิยาย ปน อาโรปิตาย สตฺตฏฺฐวิทตฺถิมตฺตนฺติ วทนฺติฯ

กปฺปิยนฺติ อนุรูปวเสน วุตฺตํ อกปฺปิยสฺสาปิ อปฺปฏิคฺคหิตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยตฺตาฯ ปริจฺจาคาทิมฺหิ อกเต ‘‘อิทํ มยฺหํ สนฺตก’’นฺติ วตฺถุสามินา อวิทิตมฺปิ ปริคฺคหิตเมว พาลุมฺมตฺตาทีนํ สนฺตกํ วิย, ตาทิสํ อวหรนฺโตปิ ญาตกาทีหิ ปจฺฉา ญตฺวา วตฺถุสามินา จ อนุพนฺธิตพฺพโต ปาราชิโกว โหติฯ ยสฺส วเสน ปุริโส เถโน โหติ, ตํ เถยฺยนฺติ อาห ‘‘อวหรณจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ ปปญฺจสงฺขาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิสงฺขาตา ปปญฺจโกฏฺฐาสาฯ เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโสติ ฐานาจาวนปโยคสมุฏฺฐาปโก เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ

อภิโยควเสนาติ อฏฺฏกรณวเสนฯ สวิญฺญาณเกเนวาติ อิทํ สวิญฺญาณกานญฺเญว อาเวณิกวินิจฺฉยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ปาโณ อปทนฺติอาทีสุ หิ ‘‘ปทสา เนสฺสามี’’ติ ปฐมํ ปาทํ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติอาทินา ปาฬิยํ (ปารา. 111), ภิกฺขุ ทาสํ ทิสฺวา สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตฺวา วา อปุจฺฉิตฺวา วา ‘‘คจฺฉ, ปลายิตฺวา สุขํ ชีวา’’ติ วทติ, โส เจ ปลายติ, ทุติยปทวาเร ปาราชิกนฺติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 1.114) อฏฺฐกถายญฺจ โย สวิญฺญาณกานญฺเญว อาเวณิโก วินิจฺฉโย วุตฺโต, โส อารามาทิอวิญฺญาณเกสุ น ลพฺภตีติ ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘สวิญฺญาณเกเนวา’’ติ วุตฺตํฯ โย ปน วินิจฺฉโย อารามาทิอวิญฺญาณเกสุ ลพฺภติ, โส ยสฺมา สวิญฺญาณเกสุ อลพฺภนโก นาม นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นานาภณฺฑวเสน สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกมิสฺสเกนา’’ติฯ สวิญฺญาณเกน จ อวิญฺญาณเกน จาติ อตฺโถฯ ยสฺมา เจตฺถ อวิญฺญาณเกเนว อาทิยนาทีนิ ฉปิ ปทานิ น สกฺกา โยเชตุํ อิริยาปถวิโกปนสฺส สวิญฺญาณกวเสเนว โยเชตพฺพโต, ตสฺมา ‘‘อวิญฺญาณเกเนวา’’ติ ตติยํ ปการํ น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อารามนฺติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ ทาสาทิสวิญฺญาณกสฺสาปิ อิธ สงฺคเหตพฺพโต, นานาภณฺฑวเสน เหตฺถ โยชนา ทสฺสิยติฯ ปริกปฺปิตฏฺฐานนฺติ ปริกปฺปิโตกาสํฯ สุงฺกฆาตนฺติ เอตฺถ มคฺคํ คจฺฉนฺเตหิ สตฺถิเกหิ อตฺตนา นียมานภณฺฑโต รญฺโญ ทาตพฺพภาโค สุงฺโก นาม, โส เอตฺถ หญฺญติ อทตฺวา คจฺฉนฺเตหิ อวหรียติ, ตํ วา หนฺติ เอตฺถ ราชปุริสา อททนฺตานํ สนฺตกํ พลกฺกาเรนาติ สุงฺกฆาโต, ‘‘เอตฺถ ปวิฏฺเฐหิ สุงฺโก ทาตพฺโพ’’ติ รุกฺขปพฺพตาทิสญฺญาเณน นิยมิตปฺปเทสสฺเสตํ อธิวจนํฯ

ปญฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา

กตฺถจีติ เอกิสฺสา อฏฺฐกถายํฯ เอกํ ปญฺจกํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปรปริคฺคหิตญฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสญฺญี จ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปญฺจมาสโก วา อติเรกปญฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, ฐานา จาเวตี’’ติ (ปารา. 122) วุตฺตปญฺจอวหารงฺคานิ เอกํ ปญฺจกนฺติ ทสฺสิตํฯ ทฺเว ปญฺจกานิ ทสฺสิตานีติ ‘‘ฉหิ อากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสฯ น จ สกสญฺญี, น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกํ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปญฺจมาสโก วา อติเรกปญฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 125) เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ปเทสุ เอกํ อปเนตฺวา เสสานิ ปญฺจ ปทานิ เอกํ ปญฺจกํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตปญฺจกญฺจ คเหตฺวา ทฺเว ปญฺจกานิ ทสฺสิตานิฯ เอตฺถ ปนาติ ปญฺจหากาเรหีติอาทีสุฯ สพฺเพหิปิ ปเทหีติ ปรปริคฺคหิตญฺจ โหตีติอาทีหิ สพฺเพหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ

ปญฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปญฺจกํฯ สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺถิโก, อวหาโรฯ สาหตฺถิกาทิ ปญฺจกํ สาหตฺถิกปญฺจกนฺติอาทิปทวเสน นามลาโภ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตติยปญฺจเมสุ ปญฺจเกสูติ สาหตฺถิกปญฺจกเถยฺยาวหารปญฺจเกสุฯ ลพฺภมานปทวเสนาติ สาหตฺถิกปญฺจเก ลพฺภมานสฺส นิสฺสคฺคิยาวหารปทสฺส วเสน, เถยฺยาวหารปญฺจเก ลพฺภมานสฺส ปริกปฺปาวหารปทสฺส จ วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

นิสฺสคฺคิโย นาม…เป.… ปาราชิกสฺสาติ อิมินา พหิสุงฺกฆาตปาตนํ นิสฺสคฺคิยปโยโคติ ทสฺเสติฯ ‘‘หตฺเถ ภารํ เถยฺยจิตฺโต ภูมิยํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 101) วุตฺตตฺตา ปน สุทฺธจิตฺเตน คหิตปรภณฺฑสฺส เถยฺยจิตฺเตน คุมฺพาทิปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ขิปนมฺปิ อิมสฺมิํ นิสฺสคฺคิยปโยเค สงฺคยฺหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิริยาสิทฺธิโต ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโกฯ อถ วา อตฺตโน วตฺตมานกฺขเณ อวิชฺชมานมฺปิ กิริยาสิทฺธิสงฺขาตํ อตฺถํ อวสฺสํ อาปตฺติํ สาเธตีติปิ อตฺถสาธโกฯ อสุกํ นาม ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสีติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ปรสฺส เตลกุมฺภิยา อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปโยคสฺสาปิ อตฺถสาธกตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ มาติกาฏฺฐกถายํ –

‘‘อตฺถสาธโก นาม ‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกติ, ตทา ตํ อวหรา’ติ อญฺญํ อาณาเปติฯ ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํฯ ปรสฺส วา ปน เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกเตลํ อวสฺสํ ปิวนกานิ อุปาหนาทีนิ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิก’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา)ฯ