เมนู

อทุติเยนาติ อสทิเสน ชิเนน ยํ ทุติยํ ปาราชิกํ ปกาสิตํ, ตสฺส อิทานิ ยสฺมา สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโต, ตสฺมา อสฺส ทุติยสฺส อยํ สํวณฺณนา โหตีติ โยชนาฯ

ธนิยวตฺถุวณฺณนา

[84] ราชูหิ คหิตนฺติ ราชคหนฺติ อาห ‘‘มนฺธาตู’’ติฯ ราชปุโรหิเตน ปริคฺคหิตมฺปิ ราชปริคฺคหิตเมวาติ มหาโควินฺทคฺคหณํ, นครสทฺทาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘ราชคห’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโสฯ อญฺเญเปตฺถ ปกาเรติ สุสํวิหิตารกฺขตฺตา ราชูนํ คหํ เคหภูตนฺติ ราชคหนฺติอาทิเก ปกาเรฯ วสนฺตวนนฺติ กีฬาวนํ, วสนฺตกาเล กีฬาย เยภุยฺยตฺตา ปน วสนฺตวนนฺติ วุตฺตํฯ

สทฺวารพนฺธาติ วสฺสูปคมนโยคฺคตาทสฺสนํฯ นาลกปฏิปทนฺติ สุตฺตนิปาเต (สุ. นิ. 684 อาทโย) นาลกตฺเถรสฺส เทสิตํ โมเนยฺยปฏิปทํฯ ปญฺจนฺนํ ฉทนานนฺติ ติณปณฺณอิฏฺฐกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปญฺจนฺนํฯ โน เจ ลภติ…เป.… สามมฺปิ กาตพฺพนฺติ อิมินา นาวาสตฺถวเช ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ ‘‘อเสนาสนิโก อห’’นฺติ อาลยกรณมตฺเตน อุปคมนํ น วฏฺฏติฯ เสนาสนํ ปริเยสิตฺวา วจีเภทํ กตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตพฺพเมวาติ ทสฺเสติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกนา’’ติอาทินา (มหาว. 204) หิ ปาฬิยํ ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนาปี’’ติ อฏฺฐกถายญฺจ อวิเสเสน ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตํ, นาวาสตฺถวเชสุเยว จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, นาวาย วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติอาทินา (มหาว. 203) อสติปิ เสนาสเน อาลยกรณวเสน วสฺสูปคมนํ อนุญฺญาตํ, นาญฺญตฺถาติ คเหตพฺพํฯ อยมนุธมฺมตาติ สามีจิวตฺตํฯ กติกวตฺตานีติ ภสฺสารามตาทิํ วิหาย สพฺพทา อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพนฺติอาทิกติกวตฺตานิฯ ขนฺธกวตฺตานีติ ‘‘อาคนฺตุกาทิขนฺธกวตฺตํ ปูเรตพฺพ’’นฺติ เอวํ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺฐหิตฺวาฯ

วสฺสํวุตฺถาติ ปทสฺส อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุริมิกาย อุปคตา มหาปวารณาย ปวาริตา ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ‘วุตฺถวสฺสา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา มหาปวารณาทิวเส ปวาเรตฺวา วา อปฺปวาเรตฺวา วา อญฺญตฺถ คจฺฉนฺเตหิ สตฺตาหกรณียนิมิตฺเต สติ เอว คนฺตพฺพํ, นาสติ, อิตรถา วสฺสจฺเฉโท ทุกฺกฏญฺจ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ หิ ‘‘น, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา’’ติ (มหาว. 185) จ วุตฺตํฯ อิเธว จ วสฺสํวุตฺถา เตมาสจฺจเยน…เป.… ปกฺกมิํสูติ วุตฺตํฯ ปวารณาทิวโสปิ เตมาสปริยาปนฺโนวฯ เกจิ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ ตีหิ ฐาเนหิ ปวาเรตุนฺติ (มหาว. 209) ปวารณากมฺมสฺส ปุพฺเพเยว วสฺสํวุตฺถานนฺติ วุตฺถวสฺสตาย วุตฺตตฺตา มหาปวารณาทิวเส สตฺตาหกรณียนิมิตฺตํ วินาปิ ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, วุตฺถวสฺสานญฺหิ ปวารณานุชานนํ อนุปคตฉินฺนวสฺสาทีนํ นิวตฺตนตฺถํ กตํ, น ปน ปวารณาทิวเส อวสิตฺวา ปกฺกมิตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ตทตฺถสฺส อิธ ปสงฺคาภาวา, ปวารณํ กาตุํ อนุจฺฉวิกานํ ปวารณา อิธ วิธียติ, เย จ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วสฺสจฺเฉทญฺจ อกตฺวา ยาว ปวารณาทิวสา วสิํสุ, เต ตตฺตเกน ปวารณากมฺมํ ปติ ปริยายโต วุตฺถวสฺสาติ วุจฺจนฺติ, อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ ญายโต, น กถินกมฺมํ ปติ เตมาสสฺส อปริปุณฺณตฺตา, อิตรถา ตสฺมิํ มหาปวารณาทิวเสปิ กถินตฺถารปฺปสงฺคโตฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ (มหาว. 306) อิทํ ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา’’ติอาทิ (มหาว. 185) จ นิปฺปริยายโต มหาปวารณาย อนนฺตรปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย กถินตฺถารํ ปกฺกมนญฺจ สนฺธาย วุตฺตํ, ปริวาเร จ ‘‘กถินสฺส อตฺถารมาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. 412) วตฺวา ‘‘วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. 412) วุตฺตํฯ โย หิ กถินตฺถารสฺส กาโล, ตโต ปฏฺฐาเยว จาริกาปกฺกมนสฺสาปิ กาโล, น ตโต ปุเร วสฺสํวุตฺถานํเยว กถินตฺถารารหตฺตาฯ ยทคฺเคน หิ ปวารณาทิวเส กถินตฺถาโร น วฏฺฏติ, ตทคฺเคน ภิกฺขูปิ วุตฺถวสฺสา น โหนฺติ ปวารณาทิวสสฺส อวุตฺถตฺตาฯ

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ 2.84) ‘‘เอกเทเสน อวุตฺถมฺปิ ตํ ทิวสํ วุตฺถภาคาเปกฺขาย วุตฺถเมว โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ตํทิวสปริโยสาเน อรุณุคฺคมนกาเล วสนฺโตว หิ ตํ ทิวสํ วุตฺโถ นาม โหติ ปริวาสอรญฺญวาสาทีสุ วิย, อยญฺจ วิจารณา อุปริ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก อาวิ ภวิสฺสตีติ ตตฺเถว ตํ ปากฏํ กริสฺสามฯ

มหาปวารณาย ปวาริตาติ ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อจฺฉินฺนวสฺสตาทสฺสนปรํ เอตํ เกนจิ อนฺตราเยน อปฺปวาริตานมฺปิ วุตฺถวสฺสตฺตาฯ น โอวสฺสิยตีติ อโนวสฺสกนฺติ กมฺมสาธนํ ทฏฺฐพฺพํ, ยถา น เตมิยติ, ตถา กตฺวาติ อตฺโถฯ อนวโยติ เอตฺถ อนุสทฺโท วิจฺฉายํ วตฺตตีติ อาห อนุ อนุ อวโยติอาทิฯ อาจริยสฺส กมฺมํ อาจริยกนฺติ อาห ‘‘อาจริยกมฺเม’’ติฯ กฏฺฐกมฺมํ ถมฺภาทิฯ เตลตมฺพมตฺติกายาติ เตลมิสฺสาย ตมฺพมตฺติกายฯ

[85] กุฏิกาย กรณภาวนฺติ กุฏิยา กตภาวํฯ กิํ-สทฺทปฺปโยเค อนาคตปฺปจฺจยวิธานํ สนฺธาย ตสฺส ลกฺขณนฺติอาทิ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ เถรสฺส ปาณฆาตาธิปฺปาโย นตฺถิ, อนุปปริกฺขิตฺวา กรเณน ปน พหูนํ ปาณานํ มรณตฺตา ปาเณ พฺยาพาเธนฺตสฺสาติอาทิ วุตฺตํฯ ปาตพฺยภาวนฺติ วินาเสตพฺพตํฯ ปาณาติปาตํ กโรนฺตานนฺติ เถเรน อกเตปิ ปาณาติปาเต ปาณกานํ มรณมตฺเตน ปจฺฉิมานํ เลเสน คหณาการํ ทสฺเสติ, เตน จ ‘‘มม ตาทิสํ อกุสลํ นตฺถี’’ติ ปจฺฉิมานํ วิปลฺลาสเลสคฺคหณนิมิตฺตกิจฺจํ น กตฺตพฺพนฺติ ทีปิตํ โหติฯ ทิฏฺฐานุคตินฺติ ทิฏฺฐสฺส กมฺมสฺส อนุปคมนํ อนุกิริยํ, ทิฏฺฐิยา วา ลทฺธิยา อนุคมนํ คาหํฯ ฆํสิตพฺเพติ มทฺทิตพฺเพ, วินาสิตพฺเพติ อตฺโถฯ กตํ ลภิตฺวา ตตฺถ วสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวาติ อิทํ ภควตา กุฏิยา เภทาปนวจเนน สิทฺธํ, สาปิ ติณทพฺพสมฺภาเรหิ ตุลาถมฺภาทีหิ อมิสฺสา สุทฺธมตฺติกามยาปิ อิฏฺฐกาหิ กตา วฏฺฏติฯ เกจิ หิ อิฏฺฐกาหิเยว ถมฺเภ จินิตฺวา ตทุปริ อิฏฺฐกาหิเยว วิตานาทิสณฺฐาเนน ตุลาทิทารุสมฺภารวิรหิตํ ฉทนมฺปิ พนฺธิตฺวา อิฏฺฐกามยเมว อาวสถํ กโรนฺติ, ตาทิสํ วฏฺฏติฯ คิญฺชกาวสถสงฺเขเปน กตาติ เอตฺถ คิญฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺฐกา, ตาหิเยว กโต อาวสโถ คิญฺชกาวสโถฯ วยกมฺมมฺปีติ มตฺติกุทฺธารณอิฏฺฐกทารุจฺเฉทนาทิการกานํ ทินฺนภตฺตเวตฺตนาทิวตฺถุพฺพเยน นิปฺผนฺนกมฺมมฺปิ อตฺถิ, เอเตน กุฏิเภทกานํ คีวาทิภาวํ ปริสงฺกติฯ ติตฺถิยธโชติ ติตฺถิยานเมว สญฺญาณภูตตฺตา วุตฺตํฯ เต หิ อีทิเสสุ จาฏิอาทีสุ วสนฺติฯ อญฺญานิปีติ ปิ-สทฺเทน อตฺตนา วุตฺตการณทฺวยมฺปิ มหาอฏฺฐกถายเมว วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

ยสฺมา สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ สีตกาเล อติสีตา อุณฺหกาเล จ อุณฺหา สุกรา จ โหติ โจเรหิ ภินฺทิตุํ, ตสฺมา ตตฺถ ฐปิตปตฺตจีวราทิกํ สีตุณฺหโจราทีหิ วินสฺสตีติ วุตฺตํ ‘‘ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถายา’’ติฯ ฉินฺทาเปยฺย วา ภินฺทาเปยฺย วา อนุปวชฺโชติ อิทํ อยํ กุฏิ วิย สพฺพถา อนุปโยคารหํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ ปน ปญฺจวณฺณสุตฺเตหิ วินทฺธฉตฺตาทิกํ, ตตฺถ อกปฺปิยภาโคว ฉินฺทิตพฺโพ, น ตทวเสโส ตสฺส กปฺปิยตฺตา, ตํ ฉินฺทนฺโต อุปวชฺโชว โหติฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพ’’นฺติอาทิฯ

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา

ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปญฺชรนฺติ เอตฺถ โย ปญฺชรสลากานํ มชฺฌฏฺโฐ พุนฺเท ปุถุโล อหิจฺฉตฺตกสทิโส อคฺเค สฉิทฺโท ยตฺถ ทณฺฑนฺตรํ ปเวเสตฺวา ฉตฺตํ คณฺหนฺติ, โย วา สยเมว ทีฆตาย คหณทณฺโฑ โหติ, อยํ ฉตฺตทณฺโฑ นาม, ตสฺส อปริคฬนตฺถาย ฉตฺตสลากานํ มูลปฺปเทสทณฺฑสฺส สมนฺตโต ทฬฺหปญฺชรํ กตฺวา สุตฺเตหิ วินนฺธนฺติ, โส ปเทโส ฉตฺตทณฺฑคาหกสลากปญฺชรํ นาม, ตํ วินนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ น วณฺณมฏฺฐตฺถายาติ อิมินา ถิรกรณตฺถเมว เอกวณฺณสุตฺเตน วินนฺธิยมานํ ยทิ วณฺณมฏฺฐํ โหติ, น ตตฺถ โทโสติ ทสฺเสติฯ อารคฺเคนาติ นิขาทนมุเขนฯ ทณฺฑพุนฺเทติ ทณฺฑมูเล โกฏิยํฯ ฉตฺตมณฺฑลิกนฺติ ฉตฺตปญฺชเร มณฺฑลากาเรน พทฺธทณฺฑวลยํฯ อุกฺกิริตฺวาติ นินฺนํ, อุนฺนตํ วา กตฺวาฯ

นานาสุตฺตเกหีติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิฯ อิทญฺจ ตถา กโรนฺตานํ วเสน วุตฺตํ, เอกวณฺณสุตฺตเกนาปิ น วฏฺฏติเยว, ‘‘ปกติสูจิกมฺมเมว วฏฺฏตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปฏฺฏมุเขติ ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺฐานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเต, อนุวาตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เวณินฺติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํฯ สงฺขลิกนฺติ ทิคุณสงฺขลิกากาเรน สิพฺพนํ, เวณิํ วา สงฺขลิกํ วา กโรนฺตีติ ปกเตน สมฺพนฺโธฯ อคฺฆิยํ นาม เจติยสณฺฐานํ, ยํ อคฺฆิยตฺถมฺโภติ วทนฺติฯ อุกฺกิรนฺตีติ อุฏฺฐเปนฺติฯ จตุโกณเมว วฏฺฏตีติ คณฺฐิกปาสกปฏฺฏานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ