เมนู

อาปตฺตานาปตฺติวารวณฺณนา

[66] ปฏิญฺญาตกรณํ นตฺถิ เสเวตุกามตา มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺตีติ ทฺวินฺนํ องฺคานํ สิทฺธตฺตาฯ ทูสิตสฺส ปน มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺติ เอวเมกํ องฺคํ สิทฺธํ, เสเวตุกามตาสงฺขาตํ สาทิยนํ อสิทฺธํฯ ตสฺมา โส ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สาทิยิ’’นฺติ วุตฺตปฏิญฺญาย นาเสตพฺโพฯ ตตฺเถวาติ เวสาลิยํ มหาวเน เอวฯ สพฺพงฺคคตนฺติ สพฺพกายคตํฯ ‘‘โลหิตํ วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา เกสาทีนํ วินิมุตฺตฏฺฐาเน สพฺพตฺถาติ คเหตพฺพํฯ นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหตีติ ยสฺส ปิตฺตโกสโต ปิตฺตํ จลิตฺวา สพฺพทา พหิ นิกฺขนฺตํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺส ปน ปิตฺตํ จลิตฺวา ปิตฺตโกเสเยว ฐิตํ โหติ, กทาจิ วา นิกฺขนฺตํ ปุน นิกฺขมติ, โสปิ อนฺตรนฺตรา สญฺญํ ปฏิลภติ เภสชฺเชน จ ปกติอาโรคฺยํ ปฏิลภตีติ เวทิตพฺพํฯ

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

ปกิณฺณกนฺติ โวมิสฺสกนยํฯ สมุฏฺฐานนฺติ อุปฺปตฺติการณํฯ กิริยาติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ อกิริยาทีนมฺปิ สงฺคหโตฯ เวทนาย สห กุสลญฺจ เวทิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํฯ สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ สงฺคาหกวเสน ‘‘กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺต’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺฐานานิฯ สมุฏฺฐานาทโย หิ อาปตฺติยา เอว โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺสฯ ตํตํสิกฺขาปทสฺส นิยตอาปตฺติยา เอว คหณตฺถํ ปน สิกฺขาปทสีเสน สมุฏฺฐานาทีนํ กถนํฯ เอวญฺหิ อาปตฺติวิเสโส ปญฺญายติ อาปตฺติ-สทฺทสฺส สพฺพาปตฺติสาธารณตฺตา, อิเมสุ ปน ฉสุ สมุฏฺฐาเนสุ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิฯ สมาสโต ตํ อิมํ ปกิณฺณกํ วิทิตฺวา เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ฉ สมุฏฺฐานานิ เอตสฺสาติ ฉสมุฏฺฐานํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

อตฺถิ กถินสมุฏฺฐานนฺติอาทิ สมุฏฺฐานสีสวเสน ทฺวิสมุฏฺฐานเอกสมุฏฺฐานานํ ทสฺสนํฯ เตรส หิ สมุฏฺฐานสีสานิ ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานํ อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํ สญฺจริตฺตสมุฏฺฐานํ สมนุภาสนสมุฏฺฐานํ กถินสมุฏฺฐานํ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํ ปทโสธมฺมสมุฏฺฐานํ อทฺธานสมุฏฺฐานํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺฐานํ ภูตาโรจนสมุฏฺฐานํ โจรีวุฏฺฐาปนสมุฏฺฐานํ อนนุญฺญาตสมอุฏฺฐานนฺติฯ ตตฺถ อตฺถิ ฉสมุฏฺฐานนฺติ อิมินา สญฺจริตฺตสมุฏฺฐานํ วุตฺตํ, ปญฺจสมุฏฺฐานสฺส อภาวโต ‘‘อตฺถิ ปญฺจสมุฏฺฐาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อตฺถิ จตุสมุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินา จ อทฺธานสมุฏฺฐานํ อนนุญฺญาตสมุฏฺฐานญฺจ สงฺคหิตํฯ

ยญฺหิ ปฐมตติยจตุตฺถฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาติ , อิทํ อทฺธานสมุฏฺฐานํฯ ยํ ปน ทุติยตติยปญฺจมฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ อนนุญฺญาตสมุฏฺฐานํฯ อตฺถิ ติสมุฏฺฐานนฺติ อิมินา อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํ ภูตาโรจนสมุฏฺฐานญฺจ สงฺคหิตํฯ ยญฺหิ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํฯ ยํ ปน อจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ ภูตาโรจนสมุฏฺฐานํฯ อตฺถิ กถินสมุฏฺฐานนฺติอาทินา ปน อวเสสสมอุฏฺฐานสีสวเสน ทฺวิสมุฏฺฐานํ เอกสมุฏฺฐานญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ หิ ยํ ตติยฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ กถินสมุฏฺฐานํ นามฯ ยํ ปน ปฐมจตุตฺเถหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํฯ ยํ ฉฏฺเฐเนว สมุฏฺฐาติ, อิทํ ธุรนิกฺเขปสมุฏฺฐานํ, ‘‘สมนุภาสนสมอุฏฺฐาน’’นฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ อิติ สรูเปน อฏฺฐ อาปตฺติสีสานิ ทสฺสิตานิฯ อาทิสทฺเทน ปเนตฺถ อวเสสานิ ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานปทโสธมฺมเถยฺยสตฺถธมฺมเทสนาโจรีวุฏฺฐาปนสมุฏฺฐานานิ ปญฺจปิ สมุฏฺฐานสีสานิ สงฺคหิตานิฯ ตตฺถ ยํ กายจิตฺตโต สมุฏฺฐาติ, อิทํ ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานํฯ ยํ ทุติยปญฺจเมหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ ปทโสธมฺมสมุฏฺฐานํฯ ยํ จตุตฺถฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํฯ ยํ ปญฺจเมเนว สมุฏฺฐาติ, อิทํ ธมฺมเทสนาสมอุฏฺฐานํฯ ยํ ปญฺจมฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ โจรีวุฏฺฐาปนสมุฏฺฐานํฯ เอตฺถ จ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ สจิตฺตกสมุฏฺฐาเนสุ เอเกกสมุฏฺฐานวเสน เอกสมุฏฺฐานานิ ติวิธานิฯ ทฺวิสมุฏฺฐานานิ ปน ปฐมจตุตฺเถหิ วา ทุติยปญฺจเมหิ วา ตติยฉฏฺเฐหิ วา จตุตฺถฉฏฺเฐหิ วา ปญฺจมฉฏฺเฐหิ วา สมุฏฺฐานวเสน ปญฺจวิธานีติ เวทิตพฺพานิฯ

เอวํ สมุฏฺฐานวเสน สพฺพสิกฺขาปทานิ เตรสธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิริยาวเสน ปญฺจธา ทสฺเสตุํ ตตฺราปีติอาทิ วุตฺตํฯ กิญฺจีติ สิกฺขาปทํฯ กิริยโตติ ปถวีขณนาทิ (ปาจิ. 84-85) วิย กายวจีวิญฺญตฺติชนิตกมฺมโตฯ อกิริยโตติ ปฐมกถินาทิ (ปารา. 459 อาทโย) วิย กตฺตพฺพสฺส อกรเณเนวฯ กิริยากิริยโตติ อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฏิคฺคหณาทิ (ปารา. 508 อาทโย) วิยฯ สิยา กิริยโต, สิยา อกิริยโต รูปิยปฏิคฺคหณาทิ (ปารา. 582 อาทโย) วิย, สิยา กิริยโต, สิยา กิริยากิริยโต กุฏิการาทิ (ปารา. 342) วิยฯ วีติกฺกมสญฺญาย อภาเวน วิโมกฺโข อสฺสาติ สญฺญาวิโมกฺขนฺติ มชฺเฌปทโลปีสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ

จิตฺตงฺคํ ลภติ สจิตฺตกสมุฏฺฐาเนเหว สมุฏฺฐหนโตฯ อิตรนฺติ ยสฺส จิตฺตงฺคนิยโม นตฺถิ, ตํ, อนาปตฺติมุเขน เจตํ สญฺญาทุกํ วุตฺตํ, อาปตฺติมุเขน สจิตฺตกทุกนฺติ เอตฺตกเมว วิเสโส, อตฺถโต สมานาวฯ

กายวจีทฺวาเรหิ อาปชฺชิตพฺพมฺปิ กายกมฺเม วา วจีกมฺเม วา สงฺคยฺหติฯ ตตฺถ พาหุลฺลวุตฺติโต อทินฺนาทานมุสาวาทาทโย วิยาติ อตฺถิ สิกฺขาปทํ กายกมฺมนฺติอาทินา กายกมฺมํ วจีกมฺมญฺจาติ ทุกเมว วุตฺตํ, วิภาคโต ปน กายวจีกมฺเมน สทฺธิํ ติกเมว โหติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘สพฺพา จ กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺตี’’ติฯ ตโตเยว อิธาปิ อทินฺนาทานาทีสุ (ปารา. 89) กายกมฺมวจีกมฺมนฺติ ตทุภยวเสน ทสฺสิตํฯ อตฺถิ ปน สิกฺขาปทํ กุสลนฺติอาทิ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺตวเสน การิเย การโณปจาเรน วุตฺตํ, น ปน อาปตฺติยา กุสลาทิปรมตฺถธมฺมตาวเสน อาปตฺติยา สมฺมุติสภาวตฺตาฯ กุสลากุสลาทิปรมตฺถธมฺเม อุปาทาย หิ ภควตา อาปตฺติสมฺมุติ ปญฺญตฺตาฯ วกฺขติ หิ ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสล’’นฺติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.66 ปกณฺณกกถา)ฯ น หิ ภควโต อาณายตฺตา อาปตฺติ กุสลาทิปรมตฺถสภาวา โหติ อนุปสมฺปนฺนานํ อาทิกมฺมิกานญฺจ อาปตฺติปฺปสงฺคโต, ตสฺสา เทสนาทีหิ วิสุทฺธิอภาวปฺปสงฺคโต จฯ น หิ การณพเลน อุปฺปชฺชมานา กุสลาทิสภาวา อาปตฺติ อนุปสมฺปนฺนาทีสุ นิวตฺตติ, อุปฺปนฺนาย จ ตสฺสา เกนจิ วินาโส น สมฺภวติฯ สรสวินาสโต เทสนาทินา จ อาปตฺติ วิคจฺฉตีติ วจนมตฺถิ, น ปน เตน อกุสลาทิ วิคจฺฉติฯ ปิตุฆาตาทิกมฺเมน หิ ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา ภิกฺขุภาวปริจฺจาเคน ปาราชิกาปตฺติ วิคจฺฉติ, น ปาณาติปาตาทิอกุสลํ อานนฺตริยาทิภาวโตฯ ตสฺมา ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคหาทิทสอตฺถวเส (ปารา. 39; ปริ. 2) ปฏิจฺจ ภควตา ยถาปจฺจยํ สมุปฺปชฺชมาเน กุสลากุสลาทินามรูปธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตา สมฺมุติเยว อาปตฺติ, สา จ ยถาวิธิปฏิกมฺมกรเณน วิคตา นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ, เตนาห ทฺวตฺติํเสว หิ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺตานีติอาทิฯ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกตฺเตเนว เหตฺถ กุสลาทีนํ อาปตฺติโต เภโท สิทฺโธฯ

หิ ตํสมุฏฺฐิตสฺส ตโต อเภโท ยุตฺโต สมุฏฺฐานสมุฏฺฐิตเภทพฺยวหารุปจฺเฉทปฺปสงฺคโตฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ 2.66 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) ปน อาปตฺติยา ปรมตฺถโต กุสลตฺตเมว น สมฺภวติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วจนโต, ‘‘อกุสลตฺตํ ปน อพฺยากตตฺตญฺจ อาปตฺติยา สมฺภวตี’’ติ สญฺญาย กุสลจิตฺตสมุฏฺฐานกฺขเณปิ รูปาพฺยากตตฺตํ อาปตฺติยา สมตฺเถตุํ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสลํ, อิตเรหิ อิตรนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.66 ปกิณฺณกกถา) อิมํ อฏฺฐกถาวจนํ นิสฺสาย วุตฺตํ ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สิกฺขาปทสีเส คหิตํ อาปตฺติํ กุสลจิตฺตสมงฺคี อาปชฺชติ, อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติฯ กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต สวิญฺญตฺติกํ อวิญฺญตฺติกํ วา สิกฺขาปทวีติกฺกมาการปฺปวตฺตํ รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติฯ ตตฺถ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ อิมํ วจนํ อุทฺทิสฺส ‘‘อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ อิตเรหิ อิตรนฺติ วจเนน ‘‘ยํ อกุสลจิตฺเตน อาปชฺชหิ, ตํ อกุสลํ, ยํ อพฺยากตจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ อพฺยากต’’นฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อิตเรหีติ วจนํ อุทฺทิสฺส ‘‘อิมินาปิ วจเนน อิตรนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน อกุสลภาโว อพฺยากตภาโว จ ปริยายโต ทสฺเสตี’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอวํ อวตฺวา กุสลปกฺเข เอว กถนสฺส การณํ น ปสฺสามฯ ยํ ปน อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลนฺติอาทิวจนํ การณตฺเตน วุตฺตํ, ตมฺปิ อการณํ ยํ อกุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ อกุสลนฺติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อกุสลาทิภาวสฺส ปริยายเทสิตตฺตา, อาปตฺติยา กุสลโวหารสฺส อยุตฺตตาย นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสลนฺติ วุตฺตตฺตา จฯ อาปตฺติยา หิ กุสลจิตฺตสมุฏฺฐิตตฺเตปิ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตภาเวน สาวชฺชธมฺมตฺตา การณูปจาเรนาปิ อนวชฺชกุสลโวหาโร น ยุตฺโต สาวชฺชานวชฺชานํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธตฺตาฯ ยถา อากาสาทิสมฺมุติสจฺจานํ อุปฺปนฺนตาทิโวหาโร วิย ชาติชราภงฺคานํ อุปฺปนฺนตาทิโวหาโร อนวฏฺฐานาทิเทสโต อยุตฺโต, เอวมิธาปิ กุสลโวหาโร อยุตฺโต วิรุทฺธตฺตาฯ

อกุสลาทิโวหาโร ปน ยุตฺโต , การณูปจาเรน ปน อกุสลาทิสภาวตา ยถาวุตฺตโทสานติวตฺตนโตฯ สุตฺตสฺสาปิ หิ ยถา สุตฺตสุตฺตานุโลมาทีหิ วิโรโธ น โหติ, ตเถว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต…เป.… รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติ, ตํ อยุตฺตเมว รูปกฺขนฺธสฺส ขณิกตาย อาปตฺติยาปิ เทสนาทิปฏิกมฺมํ วินาว ปฏิปสฺสทฺธิปฺปสงฺคโตฯ รูปปรมฺปรา อาปตฺตีติ เจ? ตนฺน, ปฏิกมฺเมนาปิ อวิคมปฺปสงฺคโตฯ น หิ รูปสนฺตติเทสนาทีหิ วิคจฺฉติ สการณายตฺตตฺตา, อิติ สพฺพถา อาปตฺติยา ปรมตฺถตา อยุตฺตา, เอเตเนว ยํ วุตฺตํ ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิโรธสมาปนฺนสฺส สหเสยฺยวเสน ตถาการปฺปวตฺตรูปธมฺมสฺเสว อาปตฺติภาวโต’’ติอาทิ, ตมฺปิ ปฏิสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน นิโรธสมาปนฺนานํ รูปธมฺมเมว ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนตฺตา อาปตฺติ อจิตฺตา อเวทนา, อญฺญตฺถ ปน สจิตฺตา สเวทนาว, สพฺพตฺถาปิ ปญฺญตฺติสภาวาติ เวทิตพฺพาฯ เตเนว ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ อาปตฺติยา อกุสลาทิสภาวํ ปรปริกปฺปิตํ นิเสเธตุํ ‘‘อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติวจนโต…เป.… ปณฺณตฺติมตฺตเมว อาปตฺตาธิกรณนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ สยเมว วกฺขติ, ตสฺมา ‘‘ตํตํกุสลาทิธมฺมสมุปฺปตฺติยา ภควตา ปญฺญตฺตา อาปตฺติสมฺมุติ สมุฏฺฐิตา’’ติ จ, ‘‘ยาว ปฏิปฺปสฺสทฺธิการณา ติฏฺฐตี’’ติ จ, ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิการเณหิ วินสฺสตี’’ติ จ โวหรียติฯ อาปตฺติยา จ สมฺมุติสภาวตฺเตปิ หิ สญฺจิจฺจ ตํ อาปชฺชนฺตสฺส, ปฏิกิริยํ อกโรนฺตสฺส จ อนาทเร อกุสลราสิ เจว สคฺคมคฺคนฺตราโย จ โหตีติ ลชฺชิโน ยถาวิธิํ นาติกฺกมนฺติ, อนติกฺกมนปฺปจฺจยา จ เตสํ อนนฺตปฺปเภทา สีลาทโย ธมฺมา ปริวฑฺฒนฺตีติ คเหตพฺพํฯ ทฺวตฺติํเสวาติ นิยโม อาปตฺตินิมิตฺตานํ กายวจีวิญฺญตฺตีนํ เอเตเหว สมุปฺปชฺชนโต กโต, น ปน สพฺพาปตฺตีนมฺปิ เอเตเหว สมุปฺปชฺชนโตฯ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺตานญฺหิ ฌานนิโรธสมาปนฺนานญฺจ อวิญฺญตฺติชนเกหิ วิปากอปฺปนาจิตฺเตหิ เจว รูปธมฺเมหิ จ สหเสยฺยาทิอาปตฺติ สมฺภวติฯ

ทสาติ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวเยน สห อฏฺฐ มหากิริยจิตฺตานิฯ ปญฺญตฺติํ อชานิตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนาทีสุ อภิญฺญานํ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ กิญฺจิ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตเมว, กิญฺจิ กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวิจิตฺตํ, กิญฺจิ ติจิตฺตนฺติ อยเมว เภโท ลพฺภติ, นาญฺโญติ เวทิตพฺพํฯ กิริยาสมุฏฺฐานนฺติ ปรูปกฺกเมน ชายมานํ องฺคชาตาทิจลนํ สาทิยนจิตฺตสงฺขาเต เสวนจิตฺเต อุปฺปนฺเน เตน จิตฺเตน สมุปฺปาทิตเมว โหตีติ วุตฺตํ อิตรถา ‘‘สิยา กิริยสมุฏฺฐานํ, สิยา อกิริยสมุฏฺฐาน’’นฺติ วตฺตพฺพโตฯ

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ 2.66 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘กิริยสมุฏฺฐานนฺติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺฐานภาวโต’’ติอาทิ, ตํ น คเหตพฺพํ ปฐมปาราชิกสฺส อกิริยสมุฏฺฐานตาย ปาฬิอฏฺฐกถาสุ อวุตฺตตฺตาฯ ‘‘มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา; ปารา. อฏฺฐ. 2.583-4) หิ วุตฺตํฯ กถญฺหิ นาม ปรูปกฺกเมน เมถุนํ สาทิยนฺโต อตฺตโน องฺคชาตาทิกายจลนํ น สาทิเยยฺย, สาทิยนจิตฺตานุคุณเมว ปน สกลสรีเร จิตฺตชรูปสมุปฺปตฺติยา วิญฺญตฺติปิ สุขุมา สมุปฺปนฺนา เอว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ, เตนาห กายทฺวาเรเนว สมุฏฺฐานโต กายกมฺมนฺติอาทิฯ จิตฺตํ ปเนตฺถ องฺคมตฺตํ โหตีติ กายวิญฺญตฺติ เอว กายกมฺมภาเว การณํ, น จิตฺตํฯ ตํ ปเนตฺถ กายสงฺขาตาย วิญฺญตฺติยาเยว องฺคมตฺตํ, น กายกมฺมภาวสฺส, อิตรถา เมถุนสฺส ‘‘มโนกมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพโต, เตนาห ‘‘น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภตี’’ติฯ กมฺมภาโวติ กายกมฺมภาโวฯ สพฺพญฺเจตนฺติ เอตํ สมุฏฺฐานาทิกํฯ สิกฺขาปทสีเสนาติ ตํตํสิกฺขาปทนิยตอาปตฺติยา เอว คหณตฺถํ สิกฺขาปทมุเขนฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

อิทํ กินฺติ กเถตุกามตาปุจฺฉาฯ อิมาติอาทิ วิสฺสชฺชนํฯ วินีตานิ อาปตฺติํ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโนติอาทินา (ปารา. 67) ภควตา วินิจฺฉินิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิฯ ตํ ตํ วตฺถุํ อุทฺธริตฺวา ทานโต ทสฺสนโต อุทฺทานภูตา คาถา อุทฺทานคาถา, สงฺคหคาถา, อุทฺเทสคาถาติ วุตฺตํ โหติฯ วตฺถุ คาถาติ เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขูติอาทิกา วินีตวตฺถุปาฬิเยว เตสํ เตสํ วินีตวตฺถูนํ คนฺถนโต ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตา , น ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณนฯ อุทฺทานคาถานํ วตฺถุ วตฺถุคาถาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถาติ วินีตวตฺถูสุฯ ทุติยาทีนนฺติ ทุติยปาราชิกาทีนํฯ ยํ ปสฺสิตฺวา จิตฺตการาทโย สิปฺปิกา จิตฺตกมฺมาทีนิ สิกฺขนฺติ, ตํ ปฏิจฺฉนฺนกรูปํ, ปฏิมารูปนฺติ อตฺโถฯ

[67] ปุริมานิ ทฺเวติ มกฺกฏีวชฺชิปุตฺตกวตฺถูนิ ทฺเวฯ ตานิปิ ภควตา วินีตภาเวน ปุน วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตานิฯ ตตฺถ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสีติอาทิ ปน กิญฺจาปิ เตสํ ปฐมํ กุกฺกุจฺจํ น อุปฺปนฺนํ, ภิกฺขูหิ ปน ภควตา จ ครหิตฺวา วุตฺตวจนํ สนฺธาย ปจฺฉา อุปฺปนฺนตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุนฺติอาทิ จ ภิกฺขูหิ อานนฺทตฺเถเรน จ ปฐมํ ภควโต อาโรจิเต, ภควตา จ เตสํ ปาราชิกตฺเต ปกาสิเต ภีตา เต สยมฺปิ คนฺตฺวา อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปจฺฉา อาโรเจนฺติ เอวฯ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺว’’นฺติอาทินา ภควตา ปุฏฺฐา ปน ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ ปฏิชานนวเสนาปิ อาโรเจนฺติฯ ภควาปิ อาปตฺติํ ตฺวนฺติอาทินา เตสํ ปาราชิกตฺตํ วินิจฺฉิโนติ เอวฯ อนุปญฺญตฺติกถายํ ปน ตํ สพฺพํ อวตฺวา อนุปญฺญตฺติยา อนุคุณเมว กิญฺจิมตฺตํ วุตฺตํ, อิธาปิ เตสํ วตฺถูนํ ภควตา วินีตภาวทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เกจิ อิมํ อธิปฺปายํ อมนสิกตฺวา ‘‘อญฺญาเนเวตานิ วตฺถูนี’’ติ วทนฺติฯ กุเสติ กุสติณานิฯ เกเสหีติ มนุสฺสเกเสหิฯ

[68] วณฺณโปกฺขรตายาติ เอตฺถ โปกฺขลํ นาม สมิทฺธํ สุนฺทรญฺจ, ตสฺส ภาโว ‘‘โปกฺขรตา’’ติ ร-การํ กตฺวา วุตฺโต, สมิทฺธตา สุนฺทรตาติ อตฺโถฯ ปธํเสสีติ อภิภวิฯ น ลิมฺปตีติ น อลฺลียติฯ

[69] เอวรูปา ปริวตฺตลิงฺคา ภิกฺขุนิโย อตฺถโต เอกโต อุปสมฺปนฺนาปิ อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาสุเยว สงฺคยฺหนฺติ ภิกฺขูปสมฺปทาย ภิกฺขุนีอุปสมฺปทโตปิ อุกฺกฏฺฐตฺตาฯ ปาฬิยํ ‘‘ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺติ’’นฺติ อุปโยควจนํ กตฺวา อนุชานามีติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิตฺถิลิงฺคนฺติ ถนาทิกํ อิตฺถิสณฺฐานํ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปุริส…เป.… อิตฺถิสณฺฐานํ อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ตํ นานนฺตริกโต ปน ‘‘ปุริสินฺทฺริยมฺปิ อนฺตรหิตํ, อิตฺถินฺทฺริยญฺจ อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตเมว โหติ, เอวํ อุปริปิ ลิงฺคคฺคหเณเนว อิตฺถินฺทฺริยาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ