ปทภาชนียวณฺณนา

โย วิย ทิสฺสตีติ ยาทิโส, ยํ-สทฺทตฺเถ ยถา-สทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘เยน วา เตน วา ยุตฺโต’’ติฯ เยน เตนาติ หิ ปททฺวเยน อนิยมโต ยํ-สทฺทตฺโถว ทสฺสิโตฯ วาสธุรยุตฺโตติ วิปสฺสนาธุรยุตฺโตฯ ยา ชาติ อสฺสาติ ยํชาติ, ปุคฺคโล, โสว ยํชจฺโจ สกตฺเถ ยปจฺจยํ กตฺวาฯ โคตฺตวเสน เยน วา เตน วา โคตฺเตน ยถาโคตฺโต วา ตถาโคตฺโต วา โหตูติ สมฺพนฺโธฯ สีเลสูติ ปกตีสุฯ อถ โขติ อิทํ กินฺตูติ อิมสฺมิํ อตฺเถฯ กิํ วุตฺตํ โหตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ อตฺเถติ อิมสฺมิํ ปาราชิกวิสเยฯ เอโสติ ยถาวุตฺเตหิ ปกาเรหิ ยุตฺโตฯ อริยายาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยานํ ยาจนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย, น, ‘‘เทหิ เม’’ติ กปณายฯ ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉเนนาติ ‘‘ภิกฺขํ จริสฺสามี’’ติ จิตฺตาภาเวปิ ภิกฺขาหารนิสฺสิตปพฺพชฺชาลิงฺคสฺส สมฺปฏิจฺฉเนนฯ กาชภตฺตนฺติ กาเชหิ อานีตภตฺตํฯ อธมฺมิกายาติ อธิสีลสิกฺขาทิภิกฺขุคุณาภาวโต วุตฺตํ, เตนาห ‘‘อภูตายา’’ติฯ ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ วทนฺตา ปฏิญฺญามตฺเตเนว ภิกฺขู, น อตฺถโตติ อตฺโถฯ อิทญฺจ ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ ปฏิชานนสฺสาปิ สมฺภวโต วุตฺตํฯ ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ อปฺปฏิชานนฺตาปิ หิ ภิกฺขุโวหารนิมิตฺตสฺส ลิงฺคสฺส คหเณน เจว ภิกฺขูนํ ทินฺนปจฺจยภาคคฺคหณาทินา จ ภิกฺขุปฏิญฺญา เอว นาม โหนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปุคฺคลปญฺญตฺติอฏฺฐกถายํ –

‘‘‘อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ’ติ อญฺเญ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ สุปารุเต สุมฺภกปตฺตธเร คามนิคมชนปทราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ตถา ปฏิปชฺชนโต ‘อหํ พฺรหฺมจารี’ติ ปฏิญฺญํ เทนฺโต วิย โหติฯ ‘อหํ ภิกฺขู’ติ วตฺวา อุโปสถคฺคาทีนิ ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ โหติเยว, ตถา สงฺฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโต’’ติ (ปุ. ป. อฏฺฐ. 91)ฯ

ตสฺมา เอวรูเปหิ ปฏิญฺญาย ภิกฺขูหิ โคตฺรภุปริโยสาเนหิ สทฺธิํ สมฺโภคปริโภโค น วฏฺฏติ, อลชฺชีปริโภโคว โหติฯ

สญฺจิจฺจ อาปตฺติอาปชฺชนาทิอลชฺชีลกฺขณํ ปน อุกฺกฏฺฐานํ ภิกฺขูนํ วเสน วุตฺตํ สามเณราทีนมฺปิ อลชฺชีโวหารทสฺสนโตฯ ‘‘อลชฺชีสามเณเรหิ หตฺถกมฺมมฺปิ น กาเรตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ยถาวิหิตปฏิปตฺติยํ อติฏฺฐนญฺหิ สพฺพสาธารณํ อลชฺชีลกฺขณํฯ ทุสฺสีลา ลิงฺคคฺคหณโต ปฏฺฐาย ยถาวิหิตปฏิปตฺติยา อภาวโต เอกนฺตา ลชฺชิโนว มหาสงฺฆิกาทินิกายนฺตริกา วิย, ลิงฺคตฺเถนกาทโย วิย, จฯ ยาว 11 จ เตสํ ภิกฺขุปฏิญฺญา อนุวตฺตติ, ตาว ภิกฺขุ เอว, เตหิ จ ปริโภโค อลชฺชิปอโภโคว, เตสญฺจ ภิกฺขุสงฺฆสญฺญาย ทินฺนํ สงฺเฆ ทินฺนํ นาม โหติฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –

‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท, อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺฐา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทาปาหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺเขฺยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 3.380)ฯ

ภควโต สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนตฺตา ทกฺขิณา อสงฺเขฺยยฺยา อปฺปเมยฺยา ชาตาฯ ทุสฺสีลานํ ทินฺนตฺตา นาติ เจ? น, เตสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺสาติ โคตฺรภูนํ ปฏิคฺคาหกตฺเตน ปรามฏฺฐตฺตา, อิตรถา ‘‘เยสุ เกสุจิ คหฏฺเฐสุ วา ปพฺพชิเตสุ วา สงฺฆํ อุทฺทิสฺสา’’ติ วตฺตพฺพตาปสงฺคโต, ตถา จ ‘‘ตทาปาหํ, อานนฺทา’’ติ เหฏฺฐิมโกฏิทสฺสนสฺส ปโยชนํ น สิยาฯ ตสฺมา โคตฺรภูนมฺปิ อภาเว สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ นตฺถิ, เหฏฺฐิมโกฏิยา เตสุปิ ทินฺนา สงฺฆคตา ทกฺขิณา อสงฺเขฺยยฺยา, น ตโต ปรํ สิชฺฌตีติ เตปิ ปฏิญฺญาย ภิกฺขุ เอวาติ คเหตพฺพํฯ

พฺรหฺมโฆสนฺติ อุตฺตมโฆสํ, พฺรหฺมุโน โฆสสทิสํ วา โฆสํฯ เอหิ ภิกฺขูติ ‘‘ภิกฺขู’’ติสมฺโพธนํฯ สํสาเร ภยอิกฺขก ตสฺส ภยสฺส สพฺพโส วินาสนตฺถํ ติสรณํ, สาสนํ วา เอหิ มนสา ‘‘ตาณํ เลณ’’นฺติ ปวิส อุปคจฺฉฯ อุปคนฺตฺวาปิ จร พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ จรสฺสุฯ ภณฺฑูติ มุณฺฑิตเกโสฯ วาสีติ ทนฺตกฏฺฐาทิจฺเฉทนวาสิฯ พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํฯ ยุตฺโต โยโค สมาธิปญฺญาวเสน โส ยุตฺตโยโค, ตสฺส อฏฺเฐเต ปริกฺขาราติ เสโสฯ สรีเร ปฏิมุกฺเกหิเยว อุปลกฺขิโตติ เสโสฯ ‘‘ตีณิ สตานี’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘ตีณิ สต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตสฺมาติ ภควา เหฏฺฐา วุตฺตํ ปรามสติฯ เหฏฺฐา หิ ‘‘อหํ โข ปน, กสฺสป, ชานญฺเญว วทามิ ‘ชานามี’ติ, ปสฺสญฺเญว วทามิ ‘ปสฺสามี’’’ติ (สํ. นิ. 2.154) วุตฺตํ, ตํ ปรามสติ, ยสฺมา อหํ ชานํ วทามิ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ อิหาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ ติพฺพนฺติ มหนฺตํฯ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสตีติ เถราทิอุปสงฺกมนโต ปุเรตรเมว เตสุ ยํนูน เม หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ กุสลูปสํหิตนฺติ อนวชฺชธมฺมนิสฺสิตํฯ อฏฺฐิํ กตฺวาติ อตฺตานํ เตน ธมฺเมน อฏฺฐิกํ กตฺวา, ตํ วา ธมฺมํ ‘‘เอส เม อตฺโถ’’ติ อตฺถํ กตฺวาฯ โอหิตโสโตติ ธมฺเม นิหิตโสโตฯ เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพนฺติ ญาณโสตญฺจ ปสาทโสตญฺจ โอทหิตฺวา ‘‘ธมฺมํ สกฺกจฺจเมว สุณิสฺสามี’’ติ เอวเมว ตยา สิกฺขิตพฺพํฯ สาตสหคตา จ เม กายคตาสตีติ อสุเภสุ เจว อานาปาเน จ ปฐมชฺฌานวเสน สุขสมฺปยุตฺตกายคตาสติฯ ยํ ปเนตสฺส โอวาทสฺส สกฺกจฺจปฏิคฺคหณํ, อยเมว เถรสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อโหสิ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.154)ฯ

อุทฺธุมาตกปฏิภาคารมฺมณํ ฌานํ อุทฺธุมาตกสญฺญาฯ กสิณารมฺมณํ รูปาวจรชฺฌานํ รูปสญฺญาฯ อิเมติ สญฺญาสีเสน นิทฺทิฏฺฐา อิเม ทฺเว ฌานธมฺมาฯ โสปาโก จ ภควตา ปุฏฺโฐ ‘‘รูปาวจรภาเวน เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ อาหฯ อารทฺธจิตฺโตติ อาราธิตจิตฺโตฯ ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทิอุปสมฺปทา อุปริ สยเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ

สพฺพนฺติเมน ปริยาเยนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทนฯ ญตฺติจตุตฺถา กมฺมวาจา อุปสมฺปทากมฺมสฺส การณตฺตา ฐานํ, ตสฺส ฐานสฺส อรหํ อนุจฺฉวิกนฺติ วตฺถุโทสาทิวินิมุตฺตกมฺมํ ‘‘ฐานารห’’นฺติ วุตฺตํ วตฺถาทิโทสยุตฺตสฺส กมฺมสฺส สภาวโต กมฺมวาจารหตฺตาภาวาฯ อถ วา ฐานนฺติ นิพฺพานปฺปตฺติเหตุโต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนํ วุจฺจติ, ตสฺส อนุจฺฉวิกํ กมฺมํ ฐานารหํฯ ยถาวิหิตลกฺขเณน หิ กมฺเมน อุปสมฺปนฺโนว สกลํ สาสนํ สมาทาย ปริปูเรตุมรหติฯ ตสฺมา ปริสุทฺธกมฺมวาจาปริโยสานํ สพฺพํ สงฺฆกิจฺจํ ฐานารหํ นาม, เตนาห ‘‘สตฺถุสาสนารเหนา’’ติ, สีลาทิสกลสาสนปริปุณฺณสฺส อนุจฺฉวิเกนาติ อตฺโถฯ

อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถติ ญตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺนสฺเสว สพฺพสิกฺขาปเทสุ วุตฺตตฺตา กิญฺจาปิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาทีหิ อุปสมฺปนฺนานํ สุทฺธสตฺตานํ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปทวีติกฺกเมปิ อภพฺพตา วา โทสาภาโว วา สทฺทโต ปญฺญายติ, ตถาปิ อตฺถโต เตสมฺปิ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ, โลกวชฺเชสุปิ วา สุราปานาทิลหุเกสุ มคฺคุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อสญฺจิจฺจาทินา อาปตฺติอาปชฺชนํ สิชฺฌติเยวฯ ตถา หิ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อภพฺพา อาปตฺติํ อาปชฺชิตุํ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จฯ ทฺเว ปุคฺคลา ภพฺพา อาปตฺติํ อาปชฺชิตุํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จา’’ติ (ปริ. 322) วุตฺตํฯ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อุปสมฺปนฺโนติ อิทํ ปน สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารเห สพฺพกาลิเก จ ภิกฺขู คเหตฺวา เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสนฯ อภิลาปวเสนาติ โวหารวเสนฯ คุณวเสนาติ ภิกฺขุโวหารนิมิตฺตานํ คุณานํ วเสนฯ

สาชีวปทภาชนียวณฺณนา

วิวฏฺฏูปนิสฺสยา สีลาทโย โลกิเยหิ อภิวิสิฏฺฐตฺตา อธิสีลาทิโวหาเรน วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ กตมํ ปนาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปญฺจงฺคทสงฺคสีลนฺติ อพุทฺธุปฺปาทกาเล สีลํ สนฺธาย วุตฺตํ ตสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสยตฺตาภาวาฯ ยํ ปน พุทฺธุปฺปาเท รตนตฺตยคุณํ ตถโต ญตฺวา สาสเน สุนิวิฏฺฐสทฺธาหิ อุปาสโกปาสิกาหิ เจว สามเณรสิกฺขมานาหิ จ รกฺขิยมานํ ปญฺจงฺคอฏฺฐงฺคทสงฺคสีลํ, ตมฺปิ อธิสีลเมว มคฺคุปฺปตฺติเหตุโตฯ วิปสฺสนามคฺคุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย หิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ โลกิยานํ สีเลหิ อธิสีลํ ชาตํ อธิจิตฺตํ วิยฯ น หิ วิปสฺสนามคฺคนิมิตฺตตํ มุญฺจิตฺวา โลกิยจิตฺตโต อธิจิตฺตสฺส อญฺโญ โกจิ วิเสโส อุปลพฺภติ, ตทุภยญฺจ อนาทิมโต สํสารวฏฺฏสฺส อตฺตาทิสารวิรหิตตาย ติลกฺขณพฺภาหตตฺตํ, ‘‘อหํ มมา’’ติ อากาเรน ปวตฺตอวิชฺชาตณฺหาทิโทสมูลกตฺตญฺจ, ตํโทสมูลวิทฺธํสนสมตฺถาย สีลจิตฺตพโลปตฺถทฺธาย วิปสฺสนาย อุกฺกํเสเนว ตสฺส สํสารวฏฺฏสฺส วิคมญฺจ, ตทุปเทสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺพญฺญุตาทิอปริมิตคุณคณโยเคน อวิปรีตสทฺธมฺมเทสกตฺตญฺจ ยาถาวโต ญตฺวา ปฏิปนฺเนน สมาทาย สิกฺขิตพฺพตาย วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ชาตํ, น อญฺเญน การเณน, ตญฺจ วิวฏฺฏูปนิสฺสยตฺตํ ยทิ สาสเน ปญฺจสีลาทิสฺสาปิ สมานํ, กิมิทํ อธิสีลํ น สิยาฯ ปญฺจสีลาทิมตฺเต ฐิตานญฺหิ อนาถปิณฺฑิกาทีนํ คหฏฺฐานมฺปิ มคฺโค อุปฺปชฺชติฯ น หิ อธิสีลาธิจิตฺตํ วินา มคฺคุปฺปตฺติ โหติ, ตญฺจ กิญฺจาปิ เกสญฺจิ อนุปนิสฺสยตาย ตสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติยา เหตุ น โหติ, ตถาปิ ภวนฺตเร อวสฺสํ โหเตวาติ อธิสีลเมว กาลํ กโรนฺตานํ กลฺยาณปุถุชฺชนานํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิย, เตนาห พุทฺธุปฺปาเทเยว จ ปวตฺตตีติอาทิฯ วิวฏฺฏํ ปตฺเถตฺวา รกฺขิยมานมฺปิ ปญฺจสีลาทิ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตติฯ น หิ ตํ ปญฺญตฺตินฺติอาทิ ปน อุกฺกฏฺฐวเสน สพฺพํ ปาติโมกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตเทกเทสภูตมฺปิ หิ ปาณาติปาตาทินฺนาทานาทิคหฏฺฐสีลมฺปิฯ พุทฺธาเยว วินเย ปาราชิกสุตฺตวิภงฺคาทีสุ อาคตวเสน สพฺพโส กายวจีทฺวาเรสุ มคฺคุปฺปตฺติยา วิพนฺธกอชฺฌาจารโสตํ วิจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคุปฺปตฺติยา ปทฏฺฐานภาเวน ปญฺญเปตุํ สกฺโกนฺติ, น อญฺเญฯ มคฺคุปฺปตฺติํ สนฺธาย หิสฺส อธิสีลตา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีล’’นฺติฯ ตสฺเสว หิ อธิสีลนฺติ อพฺยวธาเนน มคฺคาธิฏฺฐานาติฯ อิธ อนธิปฺเปตนฺติ อิมสฺมิํ ปฐมปาราชิกวิสเย ‘‘สิกฺขา’’ติ อนธิปฺเปตํฯ

โลกิยอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตานีติ สาสนสภาวํ อชานนฺเตหิ โลกิยชเนหิ สมาปชฺชิตพฺพานิ อฏฺฐ รูปารูปชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ มหคฺคเตสุ โลกิยโลกุตฺตรเภโท อตฺถิ, เยน โลกิยวิเสสนํ โลกุตฺตรนิวตฺตนํ สิยาฯ ตสฺมา สาสนิเกหิ สมาปชฺชิตพฺพมหคฺคตชฺฌานนิวตฺตนเมว โลกิยวิเสสนํ กตํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ กามาวจรานิ ปน อฏฺฐ กุสลจิตฺตานีติ เอตฺถาปิ โลกิยวิเสสนํ กาตพฺพเมวฯ อยเมว หิ อธิจิตฺตโต จิตฺตสฺส เภโท, ยํ สาสนํ อชานนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส สมุปฺปชฺชนํฯ เอวญฺจ อพุทฺธุปฺปาเทปิ สาสนสภาวํ ชานนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธาทีนมฺปิ สีลจิตฺตานํ อธิสีลาธิจิตฺตตา สมตฺถิตา โหติฯ น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ อิทํ ปน อญฺเญสํ อภิสมยเหตุภาเวน ปจฺเจกพุทฺธโพธิสตฺตาทีนํ เทสนาสามตฺถิยาภาวโต วุตฺตํฯ อายติํ วาสนาเหตุํ ปน สีลจิตฺตํ เตปิ เทเสนฺติเยว, ตญฺจ มคฺคเหตุตาย อธิสีลาธิจิตฺตมฺปิ โหนฺตํ อปฺปกตาย วิปฺผาริกตาพาหุชญฺญตฺตาภาเวน อพฺโพหาริกนฺติ ‘‘พุทฺธุปฺปาเทเยวา’’ติ อวธารณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ