อถ วา อตฺตโน ปจฺจกฺขกาเล ธรมานกาเล วุตฺตวจนํ น โหติฯ ตทุภเยนาปิ ภควโต วุตฺตวจนํ น โหตีติ อตฺโถฯ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสาติ เอตฺถ จ-สทฺโท วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ, อุปญฺญาสตฺโถ วา, อุปญฺญาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติฯ เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิญฺจิ วตฺวา ปุน อปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จ-สทฺทปฺปโยโคฯ ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สภาคตฺถวเสน สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, มหาวิสยตฺตา ปูชนียตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติฯ ทุติยาทิํ อุปาทาย เจสา ‘‘ปฐมมหาสงฺคีตี’’ติ วุตฺตาฯ นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตตฺถ โกสลฺลตฺถํฯ

เวเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตาว กิริยา นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนญฺหิ อาทิํ กตฺวา’’ติฯ ตตฺถ สติปฏฺฐานาทิธมฺโม เอว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกนฺติ วา อาณา, ตํ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ กตพุทฺธกิจฺเจติ นิฏฺฐิตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถติ สมฺพนฺโธฯ กุสินารายนฺติ สมีปตฺเถ เอตํ ภุมฺมวจนํฯ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูตํ มลฺลราชูนํ สาลวนุยฺยานํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ นครํ ปวิสนฺตา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ อุยฺยานสฺส จ นครสฺส จ มชฺเฌ สาลวนํ วุจฺจติฯ กุสินาราย หิ ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย ตํ อุยฺยานํ โหติ, ตโต อุยฺยานโต สาลวนราชิวิราชิโต มคฺโค ปาจีนาภิมุโข คนฺตฺวา นครสฺส ทกฺขิณทฺวาราภิมุโข อุตฺตเรน นิวตฺโต, เตน มคฺเคน มนุสฺสา นครํ ปวิสนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ กิร อุปวตฺตเน อญฺญมญฺญสํสฏฺฐวิฏปานํ สมฺปนฺนฉายานํ สาลปนฺตีนมนฺตเร ภควโต ปรินิพฺพานมญฺโจ ปญฺญตฺโต, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติฯ อุปาทียติ กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํฯ ตเทว กมฺมกิเลเสหิ สมฺมา อปฺปหีนตาย เสโส, นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสา, นิพฺพานธาตุ, ตายฯ

อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโสฯ ปรินิพฺพาเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ปรินิพฺพานเหตุ ตสฺมิํ ฐาเน สนฺนิปติตานนฺติ อตฺโถฯ สงฺฆสฺส เถโร เชฏฺโฐ สงฺฆตฺเถโรฯ เอตฺถ จ สงฺฆสทฺทสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสทฺทสาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา เถรสทฺเทน สมาโส ยถา เทวทตฺตสฺส ครุกุลนฺติฯ อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธฯ

ตถา อุสฺสาหํ ชนนสฺส การณมาห สตฺตาหปรินิพฺพุเตติอาทิฯ สตฺต อหานิ สมาหฏานิ สตฺตาหํ, สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหปรินิพฺพุโต, สตฺตาหปรินิพฺพุเต สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ อลํ, อาวุโสติอาทินา เตน วุตฺตวจนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํฯ เตน มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, ตโต มหาสมณโต สุฏฺฐุ มุตฺตา มยนฺติ อตฺโถ, อุปทฺทุตา จ โหม ตทาติ อธิปฺปาโย, โหมาติ วา อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, อหุมฺหาติ อตฺโถฯ ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชตีติ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, เหตุฯ โขติ อวธารเณ, เอตํ การณํ วิชฺชเตว, โน น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ กิํ ตํ การณนฺติ? อาห ยํ ปาปภิกฺขูติอาทิฯ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน การเณน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถฯ อตีโต อติกฺกนฺโต สตฺถา เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อตีตสตฺถุกํ, ปาวจนํฯ ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ธมฺมวินยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปกฺขํ ลภิตฺวาติ อลชฺชีปกฺขํ ลภิตฺวาฯ น จิรสฺเสวาติ น จิเรเนวฯ ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺฐตีติ ยตฺตกํ กาลํ ธมฺโม จ วินโย จ ลชฺชีปุคฺคเลสุ ติฏฺฐติฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตาติ ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺเนน ภควตา วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เทสิโต ปญฺญตฺโตติ สุตฺตาภิธมฺมปิฏกสงฺคหิตสฺส ธมฺมสฺส เจว วินยปิฏกสงฺคหิตสฺส วินยสฺส จ อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาฯ ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ อสงฺกรโต ฐปนํ ปญฺญาปนํฯ โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถา มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติฯ สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ, นิปฺปริยายโต ปน สตฺตตฺติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ, ตเทว จิรฏฺฐิติกํ อสฺส ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อตฺตโน กตํ อนุคฺคหวิเสสํ วิภาเวนฺโต อาห ยญฺจาหํ ภควตาติอาทิฯ ตตฺถ ยญฺจาหนฺติ เอตสฺส อนุคฺคหิโตติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน อนุคฺคหิโตติ เอตฺถ อนุคฺคหณํ ปรามสติฯ ธาเรสฺสสีติอาทิกํ ภควตา มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธิํ จีวรปริวตฺตนํ กาตุกาเมน วุตฺตวจนํฯ ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสปาติ ‘‘กสฺสป, ตฺวํ อิมานิ ปริโภคชิณฺณานิ ปํสุกูลานิ ปารุปิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วทติ, ตญฺจ โข น กายพลํ สนฺธาย, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน สนฺธาย เอวมาหฯ สาณานิ ปํสุกูลานีติ มตกเฬวรํ ปลิเวเฐตฺวา ฉฑฺฑิตานิ ตุมฺพมตฺเต กิมโย ปปฺโผเฏตฺวา คหิตานิ สาณวากมยานิ ปํสุกูลจีวรานิฯ รถิกาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ฐิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเฐน เตสุ กูลมิวาติ ปํสุกูลํฯ อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลนฺติ ปํสุกูลสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นิพฺพสนานีติ นิฏฺฐิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถฯ เอกเมว ตํ จีวรํ อเนกาวยวตฺตา พหุวจนํ กตํฯ สาธารณปริโภเคนาติ อตฺตนา สมานปริโภเคน, สาธารณปริโภเคน จ สมสมฏฺฐปเนน จ อนุคฺคหิโตติ สมฺพนฺโธฯ

อิทานิ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาปฺปเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺฐปนตฺถาย ภควตา วุตฺตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. 2.152) อาคตํ ปาฬิํ เปยฺยาลมุเขน อาทิคฺคหเณน จ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห อหํ, ภิกฺขเวติอาทิฯ ตตฺถ ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อากงฺขามิ, ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ, ‘‘ยาวเทวา’’ติปิ ปาโฐฯ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาปฺปเภเทติ เอตฺถ นวานุปุพฺพวิหาโร นาม อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพภาวโต เอวํสญฺญิตา นิโรธสมาปตฺติยา สห อฏฺฐ รูปารูปสมาปตฺติโยฯ ฉฬภิญฺญา นาม อาสวกฺขยญาเณน สทฺธิํ ปญฺจาภิญฺญาโยฯ

อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนนาติ ‘‘อหํ ยตฺตกํ กาลํ ยตฺตเก สมาปตฺติวิหาเร อภิญฺญาโย จ วฬญฺเชมิ, ตถา กสฺสโปปี’’ติ เอวํ ยถาวุตฺตอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมํ กตฺวา ฐปเนน, อิทญฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสามญฺเญน เถรสฺส ปสํสามตฺเตน วุตฺตํ, น ภควตา สทฺธิํ สพฺพถา สมตายฯ ภควโต หิ คุณวิเสสํ อุปาทาย สาวกา ปจฺเจกพุทฺธา จ กลมฺปิ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ, ตสฺส กิมญฺญํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ อญฺญตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส อนุคฺคหสฺส, ตสฺส เมติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ โปตฺถเกสุ หิ เกสุจิ ‘‘ตสฺส เม’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ อาณณฺยํ อณณภาโวฯ สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนนาติ เอตฺถ จีวรสฺส นิทสฺสนวเสน กวจสฺเสว คหณํ กตํ, สมาปตฺติยา นิทสฺสนวเสน อิสฺสริยํ คหิตํฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ยถาหาติอาทิฯ ตตฺถ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมิํ สมเยติ อตฺโถฯ ปาวายาติ ปาวานครโตฯ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ ทีฆมคฺคปฺปฏิปนฺโนฯ ทีฆปริยาโย เหตฺถ อทฺธานสทฺโทฯ สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ ปญฺจสติกกฺขนฺธเก อาคตํ สุภทฺทกณฺฑํ อิธ อาเนตฺวา วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ตโต ปรนฺติ สุภทฺทกณฺฑโต ปรํฯ สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ อิมินา ‘‘ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’’ติ เอตํ ปริยนฺตํ สุภทฺทกณฺฑปาฬิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวเสสํ อุสฺสาหชนนปฺปการปฺปวตฺตํ ปาฬิเมว ทสฺเสนฺโต หนฺท มยํ อาวุโสติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ เอตฺถ ‘‘อธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถปฏิปกฺขภูโต อธมฺโม’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํฯ ธมฺมสงฺคหณตฺถํ อุสฺสาหชนนปฺปสงฺคตฺตา ปน ธมฺมวินยานํ อสงฺคายนเหตุโทสคโณ สมฺภวติ, โส เอว เอตฺถ อธมฺโม ทิปฺปติ ตปฺปฏิปกฺโข ธมฺโม จ ปฏิพาหียตีติ วตฺตพฺพํฯ อปิ จ ‘‘อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ วุจฺจมานตฺตา เยน อธมฺเมน เต สุภทฺทวชฺชิปุตฺตกาทโย อธมฺมวาทิโน, เยน จ ธมฺเมน อิตเร ธมฺมวาทิโนว โหนฺติฯ เตเยว อิธ ‘‘อธมฺโม’’ ‘‘ธมฺโม’’ติ จ วตฺตพฺพาฯ ตสฺมา สีลวิปตฺติอาทิเหตุโก ปาปิจฺฉตาทิโทสคโณ อธมฺโม, ตปฺปฏิปกฺโข สีลสมฺปทาทิเหตุโก อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมูโห ธมฺโมติ จ คเหตพฺพํฯ ปุเร ทิปฺปตีติ อปิ นาม ทิปฺปติฯ

อถ วา ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถฯ ทิปฺปตีติ ทิปฺปิสฺสติฯ ปุเรสทฺทโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปฺปโยโค, ยถา ปุรา วสฺสติ เทโวติฯ อวินโยติ ปหานวินยาทีนํ ปฏิปกฺขภูโต อวินโยฯ

เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตฯ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเรติ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทินวงฺคํ เอตฺถ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สกลนวงฺคํ, สตฺถุสาสนํฯ อตฺถกาเมน ปริยาปุณิตพฺพโต ทิฏฺฐธมฺมิกาทิปุริสตฺถปริยตฺติภาวโต จ ‘‘ปริยตฺตี’’ติ ตีณิ ปิฏกานิ วุจฺจนฺติ, ตํ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนสงฺขาตํ ปริยตฺติํ ธาเรนฺตีติ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปอยตฺติธรา, ตาทิเสติ อตฺโถฯ สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา อสินิทฺธา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกาฯ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเรติ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร ติปิฏกํ, ตเทว นวงฺคาทิวเสน อเนกเภทภินฺนํ สพฺพํ ปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธราฯ

กิสฺส ปนาติ กสฺมา ปนฯ สิกฺขตีติ เสกฺโขฯ ตเมวาห ‘‘สกรณีโย’’ติฯ อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจสฺส อปริโยสิตตฺตา สกิจฺโจติ อตฺโถฯ อสฺสาติ อเนนฯ พหุการตฺตาติ พหุปการตฺตาฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ อติวิย วิสฺสตฺโถติ อติวิย วิสฺสาสิโกฯ นนฺติ อานนฺทตฺเถรํ โอวทตีติ สมฺพนฺโธฯ อานนฺทตฺเถรสฺส กทาจิ อสญฺญตาย นวกาย สทฺธิวิหาริกปริสาย ชนปทจาริกาจรณํ, เตสญฺจ สทฺธิวิหาริกานํ เอกกฺขเณ อุปฺปพฺพชฺชนญฺจ ปฏิจฺจ มหากสฺสปตฺเถโร ตํ นิคฺคณฺหนฺโต เอวมาห ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติฯ เอตฺถ จ วา-สทฺโท ปทปูรโณ, อยํ กุมาโร อตฺตโน ปมาณํ น ปฏิชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาหฯ ตตฺราติ เอวํ สติฯ

กิญฺจาปิ เสกฺโขติ อิทํ น เสกฺขานํ อคติคมนสพฺภาเวน วุตฺตํ, อเสกฺขานญฺเญว ปน อุจฺจินิตฺวา คหิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘กิญฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตู’’ติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, น ปน กิญฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ อภพฺโพ อคติํ คนฺตุนฺติ โยเชตพฺพํฯ อภพฺโพติอาทิ ปนสฺส สภาวกถนํฯ

ตตฺถ ฉนฺทาติ ฉนฺเทน สิเนเหนฯ อคติํ คนฺตุนฺติ อกตฺตพฺพํ กาตุํฯ ปริยตฺโตติ อธีโต อุคฺคหิโตฯ

ราชคหํ โข มหาโคจรนฺติ เอตฺถ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ โคจรฏฺฐานํฯ โคจโร วิยาติ โคจโร, ภิกฺขาจรณฏฺฐานํฯ โส มหนฺโต อสฺสาติ มหาโคจรํ, ราชคหํฯ อุกฺโกเฏยฺยาติ นิวาเรยฺยฯ

สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสูติ เอตฺถ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา สาธุกํ เอว ปูชาวเสน กีฬนโต สาธุกีฬนํฯ อุปกฏฺฐาติ อาสนฺนาฯ วสฺสํ อุปเนติ อุปคจฺฉติ เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกาฯ

ตตฺร สุทนฺติ ตสฺสํ สาวตฺถิยํ, สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตปิตฺตเสมฺหาทิธาตุกํฯ สมสฺสาเสตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํฯ ทุติยทิวเสติ เชตวนวิหารํ ปวิฏฺฐทิวสโต ทุติยทิวเสติ วทนฺติฯ วิริจฺจติ เอเตนาติ วิเรจนํฯ โอสธปริภาวิตํ ขีรเมว วิเรจนนฺติ ขีรวิเรจนํฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ เภสชฺชปานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปมตฺตกํ เภสชฺชํฯ อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตา-สทฺโท มตฺตา สุขปริจฺจาคาติอาทีสุ (ธ. ป. 290) วิยฯ

ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณนฺติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ ฉินฺนํ, ผุลฺลนฺติ ภินฺนํ, เตสํ ปฏิสงฺขรณํ อภินวกรณํฯ

ปริจฺเฉทวเสน เวทิยติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํฯ ตตฺถาติ เตสุ วิหาเรสุ ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปฐมํ มาสนฺติ วสฺสานสฺส ปฐมํ มาสํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ เสนาสนวตฺตานํ พหูนํ ปญฺญตฺตตฺตา, เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. 294 อาทโย) เสนาสนปฏิพทฺธานํ พหูนํ กมฺมานํ วิหิตตฺตา ‘‘ภควตา…เป.… วณฺณิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ทุติยทิวเสติ ‘‘ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณํ กโรมา’’ติ จินฺติตทิวสโต ทุติยทิวเสฯ วสฺสูปนายิกทิวเสเยว เต เอวํ จินฺเตสุํฯ สิริยา นิเกตนมิวาติ สิริยา นิวาสนฏฺฐานํ วิยฯ เอกสฺมิํ ปานียติตฺเถ สนฺนิปตนฺตา ปกฺขิโน วิย สพฺเพสํ ชนานํ จกฺขูนิ มณฺฑเปเยว นิปตนฺตีติ วุตฺตํ ‘เอกนิปาตติตฺถมิว จ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคาน’’นฺติฯ

โลกรามเณยฺยกนฺติ โลเก รมณียภาวํ, รมณํ อรหตีติ วา โลกรามเณยฺยกํ ฯ ทฏฺฐพฺพสารมณฺฑนฺติ ทฏฺฐพฺเพสุ สารํ ทฏฺฐพฺพสารํ, ตโต วิปฺปสนฺนนฺติ ทฏฺฐพฺพสารมณฺฑํฯ อถ วา ทฏฺฐพฺโพ สารภูโต วิสิฏฺฐตโร มณฺโฑ มณฺฑนํ อลงฺกาโร เอตสฺสาติ ทฏฺฐพฺพสารมณฺโฑ, มณฺฑโปฯ มณฺฑํ สูริยรสฺมิํ ปาติ นิวาเรตีติ มณฺฑโปฯ วิวิธานิ กุสุมทามานิ เจว มุตฺโตลมฺพกานิ จ วินิคฺคลนฺตํ วเมนฺตํ นิกฺขาเมนฺตมิว จารุ โสภนํ วิตานํ เอตฺถาติ วิวิธกุสุมทาโมลมฺพกวินิคฺคลนฺตจารุวิตาโนฯ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตสุปรินิฏฺฐิตภูมิกมฺมตฺตา เอว ‘‘รตนวิจิตฺตมณิโกฏฺฏิมตลมิวา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ มณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตตลํ มณิโกฏฺฏิมตลํ นาม, ตมิวาติ วุตฺตํ โหติฯ อาสนารหนฺติ นิสีทนารหํฯ ทนฺตขจิตนฺติ ทนฺเตหิ ขจิตํฯ

อาวชฺเชสีติ อุปนาเมสิฯ อนุปาทายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน กญฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวาฯ กถาโทโสติ กถาย อสจฺจํ นาม นตฺถิฯ

ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏิํ อนติกฺกมิตฺวาฯ เอเกติ มชฺฌิมภาณกานํเยว เอเกฯ ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ หิ สพฺพํ มชฺฌิมภาณกา วทนฺติเยวาติ เวทิตพฺพํฯ ทีฆภาณกา ปน ‘‘ปทสาว เถโร สนฺนิปาตมาคโต’’ติ วทนฺติฯ เตสุ เกจิ ‘‘อากาเสนา’’ติ, ‘‘เต สพฺเพปิ ตถา ตถา อาคตทิวสานมฺปิ อตฺถิตาย เอกเมกํ คเหตฺวา ตถา ตถา วทิํสู’’ติ วทนฺติฯ

กํ ธุรํ กตฺวาติ กํ เชฏฺฐกํ กตฺวาฯ พีชนิํ คเหตฺวาติ เอตฺถ พีชนีคหณํ ปริสาย ธมฺมกถิกานํ หตฺถกุกฺกุจฺจวิโนทนมุขวิการปฏิจฺฉาทนตฺถํ ธมฺมตาวเสน อาจิณฺณนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตเนว หิ อจฺจนฺตสญฺญตปฺปตฺตา พุทฺธาปิ สาวกาปิ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาทสฺสนตฺถเมว จิตฺตพีชนิํ คณฺหนฺติฯ ปฐมํ, อาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ สงฺคีติยา ปุพฺเพ ปฐมภาโว สิทฺโธติ? ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกมาทินา ปุพฺเพ ปฐมภาวสฺส สิทฺธตฺตาฯ เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเลเยว อิมินา อนุกฺกเมน สชฺฌายิตานิ, เตเนว กเมน ปจฺฉาปิ สงฺคีตานิ วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ อนฺตรา จ, ภนฺเต, ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ อนฺตรา, วิวเร มชฺเฌติ อตฺโถฯ

อนฺตรา-สทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํฯ ราชาคารเกติ รญฺโญ กีฬนตฺถาย กเต อคารเกฯ อมฺพลฏฺฐิกายนฺติ รญฺโญ เอวํนามกํ อุยฺยานํฯ เกน สทฺธินฺติ อิธ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยสฺมา ปเนตํ น ภควตา เอว วุตฺตํ, รญฺญาปิ กิญฺจิ กิญฺจิ วุตฺตมตฺถิ, ตสฺมา ‘‘กมารพฺภา’’ติ อวตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เวเทหิปุตฺเตนาติ อยํ โกสลรญฺโญ ธีตาย ปุตฺโต, น วิเทหรญฺโญ ธีตายฯ ยสฺมา มาตา ปนสฺส ปณฺฑิตา, ตสฺมา สา เวเทน ญาเณน อีหติ ฆฏติ วายมตีติ ‘‘เวเทหี’’ติ ปากฏนามา ชาตาติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสเทสกการกกรณปฺปกาเรหิ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิเตสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภเท ทสฺเสตุํ ตเทตํ สพฺพมฺปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ เอตฺถ อนาวรณญาณปทฏฺฐานํ มคฺคญาณํ, มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ อนาวรณญาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติฯ ปจฺจเวกฺขนฺเตน วาติ อุทานาทิวเสน ปวตฺตธมฺมํ สนฺธายาหฯ วิมุตฺติรสนฺติ อรหตฺตผลสฺสาทํ, วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา อคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา กิเลสานํ อจฺจนฺตวิมุตฺติสมฺปาทนโตฯ อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโมติ เอตฺถ ยทิปิ ธมฺโม เอว วินโยปิ ปริยตฺติยาทิภาวโต, ตถาปิ วินยสทฺทสนฺนิธาเนน ภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺม-สทฺโท วินยตนฺติวิรหิตํ ตนฺติํ ทีเปติ, ยถา ปุญฺญญาณสมฺภาโร โคพลิพทฺทนฺติอาทิฯ

อเนกชาติสํสารนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกิํ คเวสนฺโต เยน ญาเณน ตํ ทฏฺฐุํ สกฺกา, ตํ โพธิญาณํ อนิพฺพิสํ อลภนฺโต เอว อภินีหารโต ปภุติ เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ อิมํ สํสารวฏฺฏํ สนฺธาวิสฺสํ สํสริํ, ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมิํ อทิฏฺเฐ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺโฐสีติ อิทานิ มยา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโฐ อสิฯ ปุน เคหนฺติ ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํฯ น กาหสีติ น กริสฺสสิฯ การณมาห สพฺพา เตติอาทิฯ ตว สพฺพา อวเสสกิเลสผาสุกา มยา ภคฺคาฯ

อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวเคหสฺส อวิชฺชาสงฺขาตํ กูฏํ กณฺณิกมณฺฑลํ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํฯ วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ มม จิตฺตํฯ อหญฺจ ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคผลํ อชฺฌคา ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘วิสงฺขารคตํ จิตฺตเมว ตณฺหานํ ขยํ อชฺฌคา’’ติ เอวมฺปิ อตฺถํ วทนฺติฯ

เกจีติ ขนฺธกภาณกาฯ ปาฏิปททิวเสติ อิทํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนาติ เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํ, น สพฺพญฺญุภาวปฺปตฺตสฺสาติ เอเตนฯ โสมนสฺสมยญาเณนาติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตญาเณนฯ อามนฺตยามีติ นิเวทยามิ, โพเธมีติ อตฺโถฯ อนฺตเรติ อนฺตราเฬ, เวมชฺเฌติ อตฺโถฯ

สุตฺตนฺตปิฏกนฺติ ยถา กมฺมเมว กมฺมนฺตํ, เอวํ สุตฺตเมว สุตฺตนฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อสงฺคีตนฺติ สงฺคีติกฺขนฺธก (จูฬว. 437 อาทโย) กถาวตฺถุปฺปกรณาทิกํฯ โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘โสฬส ปริวารา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปริวารปาฬิยํ (ปริ. 1 อาทโย) ปฐมํ ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺตนฺติอาทินา วุตฺตํฯ ปญฺญตฺติวาโร กถาปตฺติวาโร วิปตฺติวาโร สงฺคหวาโร สมุฏฺฐานวาโร อธิกรณวาโร สมถวาโร สมุจฺจยวาโรติ อิเม อฏฺฐ วารา, ตทนนฺตรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติ (ปริ. 188) เอวํ ปจฺจยมตฺตวิเสเสน ปุน วุตฺตา เตเยว อฏฺฐ วารา จาติ อิเมสํ โสฬสนฺนํ วารานํ วเสน ภิกฺขุวิภงฺคสฺส จ ภิกฺขุนีวิภงฺคสฺส จ ปกาสิตตฺตา โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิโต ปริวาโร ‘‘โสฬสปริวาโร’’ติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ อิทํ โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺเชสุ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํฯ สญฺญมเวลํ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต อาจาโร อชฺฌาจาโร, วีติกฺกโมฯ เตนาติ วิวิธนยตฺตาทิเหตุนาฯ เอตนฺติ วิวิธวิเสสนยตฺตาติอาทิคาถาวจนํฯ เอตสฺสาติ วินยสฺสฯ

อิตรํ ปนาติ สุตฺตํฯ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตราทิอตฺเถ จ สงฺคณฺหาติฯ เวเนยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตาติ วินยํ วิย อิสฺสรภาวโต อาณาปติฏฺฐาปนวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุโลเมน จริตานุรูปํ วุตฺตตฺตาฯ

อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ กาลนฺตเร อภินิพฺพตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สสฺสมิว ผล’’นฺติฯ อุปายสมงฺคีนํเยว นิปฺปชฺชนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เธนุ วิย ขีร’’นฺติ อาหฯ น หิ เธนุํ วิสาณาทีสุ, อกาเล วา อวิชาตํ วา โทหนฺโต ขีรํ ปฏิลภติฯ

ยนฺติ ยสฺมาฯ เอตฺถาติ อภิธมฺเมฯ อภิธมฺเมติ สุปินนฺเตน สุกฺกวิสฺสฏฺฐิยา อนาปตฺติภาเวปิ อกุสลเจตนา อุปลพฺภตีติอาทินา วินยปญฺญตฺติยา สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม, ‘‘ปุพฺพาปรวิโรธาภาวโต สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม’’ติปิ วทนฺติฯ อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิฯ ลกฺขณียตฺตาติ สญฺชานิตพฺพตฺตาฯ ยํ ปเนตฺถ อวิสิฏฺฐนฺติ เอตฺถ วินยปิฏกนฺติอาทีสุ ตีสุ สทฺเทสุ ยํ อวิสิฏฺฐํ สมานํ, ตํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถฯ มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ ปาฬิสมฺปทานวเสน มา คณฺหิตฺถาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาวุตฺเตนาติ เอวํ ทุวิธตฺเถนาติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ

เทสนาสาสนกถาเภทนฺติ เอตฺถ เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทนฺติ เภทสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ เภทนฺติ จ นานตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตสูติ ปิฏเกสุฯ สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว จ สิกฺขาปหานคมฺภีรภาโว, ตญฺจ ยถารหํ ปริทีปเยติ อตฺโถฯ ปริยตฺติเภทนฺติ ปริยาปุณนเภทํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธฯ ยหิํ ยสฺมิํ วินยาทิเก ยํ สมฺปตฺติญฺจ วิปตฺติญฺจ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา ยํ ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺติํ วิปตฺติญฺจ ยหิํ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ โยเชตพฺพํฯ ปริทีปนา วิภาวนา จาติ เหฏฺฐา คาถาสุ วุตฺตสฺส อนุรูปโต วุตฺตํ, อตฺถโต ปน เอกเมวฯ

อาณารเหนาติ อาณํ ปเณตุํ อรหตีติ อาณารโห, ภควา สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตาฯ โส หิ มหาการุณิกตาย จ อวิปรีตโต เทสกภาเวน ปมาณวจนตฺตา จ อาณํ ปเณตุํ อรหติฯ โวหารปรมตฺถานมฺปิ สมฺภวโต อาห ‘‘อาณาพาหุลฺลโต’’ติฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ ปฐมนฺติ วินยปิฏกํฯ ปจุราปราธา เสยฺยสกตฺเถราทโยฯ

เต หิ โทสพาหุลฺลโต ‘‘ปจุราปราธา’’ติ วุตฺตา ฯ ปจุโร พหุโก พหุโล อปราโธ โทโส วีติกฺกโม เยสนฺเต ปจุราปราธาฯ อเนกชฺฌาสยาติอาทีสุ อาสโยว อชฺฌาสโย, โส จ อตฺถโต ทิฏฺฐิ ญาณญฺจฯ จริยาติ ราคจริยาทิกา ฉ มูลจริยาฯ อถ วา จริยาติ จริตํ, ตํ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํฯ อธิมุตฺติ นาม สตฺตานํ ปุพฺพปริจยวเสน อภิรุจิ, สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทนฯ ยถานุโลมนฺติ อชฺฌาสยาทีนํ อนุรูปํฯ ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมสภาวานุรูปํฯ

สํวราสํวโรติ เอตฺถ ขุทฺทโก มหนฺโต จ สํวโรติ อตฺโถฯ วุฑฺฒิอตฺโถ เหตฺถ อ-กาโรฯ ทิฏฺฐิวินิเวฐนาติ ทิฏฺฐิยา วิโมจนํฯ สุตฺตนฺตปาฬิยํ วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทินา (ที. นิ. 1.226; สํ. นิ. 2.152) สมาธิเทสนาพาหุลฺลโต สุตฺตนฺตปิฏเก ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติ วุตฺตํฯ วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานนฺติ สํกิเลสธมฺมานํ, กมฺมกิเลสานํ วา โย กายวจีทฺวาเรหิ วีติกฺกโม, ตสฺส ปหานํฯ อนุสยวเสน สนฺตานมนุวตฺตนฺตา กิเลสา ปริยุฏฺฐิตาปิ สีลเภทวเสน วีติกฺกมิตุํ น ลภนฺตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสา’’ติฯ ปริยุฏฺฐานปฺปหานนฺติ โอกาสทานวเสน จิตฺเต กุสลปฺปวตฺติํ ปริยาทิยิตฺวา สมุปฺปตฺติวเสน ฐานํ ปริยุฏฺฐานํ, ตสฺส ปหานํฯ อนุสยปฺปหานนฺติ อริยมคฺเคน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน การณลาเภ อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา สนฺตาเน อนุ อนุ สยนโต อนุสยา นาม, เตสํ ปหานํฯ

ตทงฺคปฺปหานนฺติ เตน เตน ทานสีลาทิกุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํฯ ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส ปหานนฺติ กายวจีทุจฺจริตเมว ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺตานํ สมฺมา กิเลเสติ อุปตาเปตีติ สํกิเลโส, ตสฺส ตทงฺควเสน ปหานํฯ สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา สุตฺตนฺตปิฏเก ตณฺหาสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํฯ อตฺตาทิสุญฺญสภาวธมฺมปฺปกาสนโต อภิธมฺมปิฏเก ทิฏฺฐิสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํฯ

เอกเมกสฺมิญฺเจตฺถาติ เอตฺถ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ เอเกกสฺมิํ ปิฏเกติ อตฺโถฯ

ธมฺโมติ ปาฬีติ เอตฺถ ธมฺมสฺส สีลาทิวิสิฏฺฐตฺถโยคโต, พุทฺธานํ สภาวนิรุตฺติภาวโต จ ปกฏฺฐานํ อุกฺกฏฺฐานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬิ ปนฺตีติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโมฯ สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺส อนุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ เอกนฺเตน ภควตา มนสา ววตฺถาปิโต นามปญฺญตฺติปฺปพนฺโธ ปาฬิธมฺโม นามฯ เทสนาย ธมฺมสฺส จ โก วิเสโสติ เจ? ยถาวุตฺตนเยน มนสา ววตฺถาปิตธมฺมสฺส ปเรสํ โพธนภาเวน อติสชฺชนา วาจาย ปกาสนา ‘‘เทสนา’’ติ เวทิตพฺพาฯ เตนาห – ‘‘เทสนาติ ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ปาฬิยา เทสนา’’ติฯ ตทุภยมฺปิ ปน ปรมตฺถโต สทฺโท เอว ปรมตฺถวินิมุตฺตาย สมฺมุติยา อภาวาฯ อิมเมว นยํ คเหตฺวา เกจิ อาจริยา ‘‘ธมฺโม จ เทสนา จ ปรมตฺถโต สทฺโท เอวา’’ติ โวหรนฺติ, เตปิ อนุปวชฺชาเยวฯ ยถา ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา นิพฺพตฺติตปรมตฺถวิสยาเยวา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ อิตฺถิปุริสาทิอาการปริวิตกฺกปุพฺพกานํ ราคาทิอกุสลานํ เมตฺตาทิกุสลานญฺจ อารมฺมณํ คเหตฺวาปิ สมุปฺปชฺชนโตฯ ปรมตฺถธมฺมมูลกตฺตา ปนสฺส ปริกปฺปสฺส ปรมตฺถวิสยตา สกฺกา ปญฺญเปตุํ, เอวมิธาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา คมฺภีราติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ ปิฏกาวยวานํ ธมฺมาทีนํ วุจฺจมาโน คมฺภีรภาโว ตํสมุทายสฺส ปิฏกสฺสาปิ วุตฺโต เยวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ ทุกฺเขน โอคยฺหนฺติ, ทุกฺโข วา โอคาโห โอคาหนํ อนฺโตปวิสนเมเตสูติ ทุกฺโขคาหาฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปิฏเกสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ

เหตุโน ผลํ เหตุผลํฯ ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยญฺชนโก อวิปรีตาภิลาโปฯ วิสยโต อสมฺโมหโต จาติ โลกิยโลกุตฺตรานํ ยถากฺกมํ อวโพธปฺปการทสฺสนํ, เอตสฺส อวโพโธติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ โลกิโย หิ ธมฺมตฺถาทิํ อาลมฺพิตฺวาว ปวตฺตนโต วิสยโต อวโพโธติ วุจฺจติฯ โลกุตฺตโร ปน นิพฺพานารมฺมณตาย ตํ อนาลมฺพมาโนปิ ตพฺพิสยโมหวิทฺธํสเนน ธมฺมาทีสุ ปวตฺตนโต อสมฺโมหโต อวโพโธติ วุจฺจติฯ อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสูติ การิยานุรูปํ การเณสูติ อตฺโถฯ ปญฺญตฺติปถานุรูปํ ปญฺญตฺตีสูติ ฉพฺพิธนามปญฺญตฺติยา ปโถ ปญฺญตฺติปโถ, ตสฺส อนุรูปํ ปญฺญตฺตีสูติ อตฺโถฯ

ธมฺมชาตนฺติ การณปฺปเภโท การณเมว วาฯ อตฺถชาตนฺติ การิยปฺปเภโท, การิยเมว วาฯ ยา จายํ เทสนาติ สมฺพนฺโธฯ โย เจตฺถาติ เอตาสุ ธมฺมตฺถเทสนาสุ โย ปฏิเวโธติ อตฺโถฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุฯ

อลคทฺทูปมาติ เอตฺถ อลคทฺทสทฺเทน อลคทฺทคฺคหณํ วุจฺจติ วีณาวาทนํ วีณาติอาทีสุ วิย, คหณญฺเจตฺถ ยถา ฑํสติ, ตถา ทุคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํ, อิตรคฺคหเณ วิโรธาภาวาฯ ตสฺมา อลคทฺทสฺส คหณํ อุปมา เอติสฺสาติ อลคทฺทูปมาฯ อลคทฺโทติ เจตฺถ อาสิวิโส วุจฺจติฯ โส หิ อลํ ปริยตฺโต, ชีวิตหรณสมตฺโถ วา วิสสงฺขาโต คโท อสฺสาติ ‘‘อลํคโท’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อลคทฺโท’’ติ วุจฺจติฯ

วฏฺฏโต นิสฺสรณํ อตฺโถ ปโยชนํ เอติสฺสาติ นิสฺสรณตฺถาฯ ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโก, ตสฺส อตฺถนิรเปกฺขสฺส ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติฯ ทุคฺคหิตานีติ ทุฏฺฐุ คหิตานิฯ เตนาห ‘‘อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา’’ติฯ เอตฺถ จ อุปารมฺโภ นาม ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปรวมฺภนํฯ อาทิ-สทฺเทน อิติวาทปฺปโมกฺขลาภสกฺการาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธายฯ วุตฺตนฺติ อลคทฺทูปมสุตฺเต (ม. นิ. 1.238) วุตฺตํฯ ตญฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ ตญฺจ อสฺส ธมฺมสฺส สีลปริปูรณาทิสงฺขาตํ อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคาหิโน นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติฯ ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ ปฏิวิทฺธอรหตฺตผโลฯ

อิทานิ ตีสุ ปิฏเกสุ ยถารหํ สมฺปตฺติวิปตฺติโย นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห วินเย ปนาติอาทิฯ ตตฺถ ตาสํเยวาติ อวธารณํ ฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เวรญฺชกณฺเฑ (ปารา. 12) หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตาฯ ทุติเย ตาสํเยวาติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ ติสฺสนฺนมฺปิ วิชฺชานํ ฉสุ อภิญฺญาสุ อนฺโตปวิฏฺฐตฺตาฯ ตาสญฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน เสสานมฺปิ ตตฺถ อตฺถิภาวํ ทีเปติฯ อภิธมฺมปิฏเก หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จ วุตฺตา เอวฯ ปฏิสมฺภิทานํ ตตฺเถว สมฺมา วิภตฺตภาวํ ทีเปตุํ ตตฺเถวาติ อวธารณํ กตํฯ อุปาทินฺนผสฺโสติ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนผสฺโสฯ เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํฯ เอตนฺติ เอตํ พุทฺธวจนํฯ

จตุตฺติํเสว สุตฺตนฺตาติ คาถาย อยมตฺถโยชนา – ยสฺส นิกายสฺส สุตฺตคณนโต จตุตฺติํเสว สุตฺตนฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ตโย วคฺคา ยสฺส สงฺคหสฺสาติ ติวคฺโค สงฺคโห, เอส ปฐโม นิกาโย อิธ ทีฆนิกาโยติฯ อนุโลมิโกติ อปจฺจนีโก, อตฺถานุโลมนโต อนฺวตฺถนาโมติ วุตฺตํ โหติฯ เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิฯ เอวํ จิตฺตนฺติ เอวํ วิจิตฺตํฯ ยถยิทนฺติ ยถา อิเมฯ โปณิกจิกฺขลฺลิกา ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส ‘‘โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย’’ติ วุจฺจติฯ ปญฺจทสวคฺคปริคฺคโหติ ปญฺจทสหิ วคฺเคหิ ปริคฺคหิโตฯ สุตฺตนฺตานํ สหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ ปาเฐ สุตฺตนฺตานํ สตฺตสหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ โยเชตพฺพํฯ กตฺถจิ ปน ‘‘สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ, สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติ ปาโฐฯ ปุพฺเพ นิทสฺสิตาติ สุตฺตนฺตปิฏกนิทฺเทเส นิทสฺสิตาฯ

เวทนฺติ ญาณํฯ ตุฏฺฐินฺติ ปีติํฯ ธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ ธมฺมราสิวเสนฯ ทฺวาสีติสหสฺสานิ พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา เตหิเยว เทสิตานิ ทฺเว สหสฺสานิ คณฺหิํฯ เมติ มม หทเย, อิติ อานนฺทตฺเถโร อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ เย ธมฺมา มม หทเย ปวตฺติโน, เต จตุราสีติสหสฺสานีติ โยชนาฯ อิทญฺจ ภควโต ธรมานกาเล อุคฺคหิตธมฺมกฺขนฺธวเสน วุตฺตํ, ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ อานนฺทตฺเถเรน เทสิตานํ สุภสุตฺต(ทอี. นิ. 1.444 อาทโย) โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตานํ (ม. นิ. 3.79 อาทโย), ตติยสงฺคีติยํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กถิตกถาวตฺถุปฺปกรณสฺส จ วเสน ธมฺมกฺขนฺธานํ จตุราสีติสหสฺสโตปิ อธิกตา เวทิตพฺพาฯ

เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตนฺติ สติปฏฺฐานาทิ (ที. นิ. 2.372 อาทโย; ม. นิ. 1.105 อาทโย)ฯ อเนกานุสนฺธิกนฺติ ปรินิพฺพานสุตฺตาทิ (ที. นิ. 2.134 อาทโย)ฯ ตญฺหิ นานาฐาเนสุ นานาธมฺมเทสนานํ วเสน ปวตฺตํฯ ติกทุกภาชนํ ธมฺมสงฺคณิยํ นิกฺเขปกณฺฑ(ธ. ส. 985 อาทโย) อฏฺฐกถากณฺฑวเสน (ธ. ส. 1384 อาทโย) คเหตพฺพํฯ จิตฺตวารภาชนนฺติ อิทํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวเสน (ธ. ส. 1 อาทโย) วุตฺตํฯ อตฺถิ วตฺถูติอาทีสุ วตฺถุ นาม สุทินฺนกณฺฑาทิ (ปารา. 24 อาทโย)ฯ มาติกาติ สิกฺขาปทํฯ อนฺตราปตฺตีติ สิกฺขาปทนฺตเรสุ อญฺญสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตา อาปตฺติฯ

ติกจฺเฉโทติ ติกปาจิตฺติยาทิติกปริจฺเฉโท ฯ พุทฺธวจนํ สงฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ พุทฺธวจนสฺสฯ สงฺคีติปริโยสาเน สาธุการํ ททมานา วิยาติ สมฺพนฺโธฯ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตานิ อจฺฉริยานิ, ปุปฺผวสฺสเจลุกฺเขปาทีนิฯ ยา ‘‘ปญฺจสตา’’ติ จ ‘‘เถริกา’’ติ จ ปวุจฺจติ, อยํ ปฐมมหาสงฺคีติ นามาติ สมฺพนฺโธฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

เอวํ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ ทสฺสิตา, ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต อิมิสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปราติ ตสฺมิํ ชมฺพุทีเป อยํ อาจริยานํ ปเวณี ปฏิปาฏิฯ วิชิตาวิโนติ วิชิตสพฺพกิเลสปฏิปกฺขตฺตา วิชิตวนฺโตฯ ชมฺพุสิริวฺหเยติ ชมฺพุสทิโส สิริมนฺโต อวฺหโย นามํ ยสฺส ทีปสฺส, ตสฺมิํ ชมฺพุทีเปติ วุตฺตํ โหติฯ มหนฺเตน หิ ชมฺพุรุกฺเขน อภิลกฺขิตตฺตา ทีโปปิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุจฺจติฯ อจฺฉิชฺชมานํ อวินสฺสมานํ กตฺวาฯ วินยวํสนฺติอาทีหิ ตีหิ วินยปาฬิเยว กถิตา ปริยายวจนตฺตา เตสํฯ ปกตญฺญุตนฺติ เวยฺยตฺติยํ, ปฏุภาวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ธุรคฺคาโหติ ปธานคฺคาหี, สพฺเพสํ ปาโมกฺโข หุตฺวา คณฺหีติ วุตฺตํ โหติฯ ภิกฺขูนํ สมุทาโย สมูโห ภิกฺขุสมุทาโยฯ

ยทาติ นิพฺพายิํสูติ สมฺพนฺโธฯ โชตยิตฺวา จ สพฺพธีติ ตเมว สทฺธมฺมํ สพฺพตฺถ ปกาสยิตฺวาฯ ชุติมนฺโตติ ปญฺญาชุติยา ยุตฺตา, เตชวนฺโต วา, มหานุภาวาติ อตฺโถฯ นิพฺพายิํสูติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพายิํสุฯ อนาลยาติ อสงฺคาฯ

อถาติ ปจฺฉา, ยทา ปรินิพฺพายิํสุ, ตโต ปรนฺติ อตฺโถฯ กปฺปติ สิงฺคีโลณกปฺโปติ เอตฺถ กปฺป-สทฺโท วิกปฺปตฺโถ, เตน สิงฺคีโลณวิกปฺโปปิ กปฺปติฯ อิทมฺปิ ปกฺขนฺตรํ กปฺปตีติ อตฺโถ, เอวํ สพฺพตฺถฯ