สิกฺขาปจฺจกฺขานกถาวณฺณนา

เอตฺถ ยามีติ อมุกสฺมิํ ติตฺถายตเน, ฆราทิมฺหิ วาฯ ภาววิกปฺปากาเรนาติ ‘‘อหํ อสฺส’’นฺติ อาคตตฺตา ยํ ยํ ภวิตุกาโม, ตสฺส ตสฺส ภาวสฺส วิกปฺปากาเรน, ภิกฺขุภาวโต อญฺญภาววิกปฺปากาเรนาติ อธิปฺปาโยฯ

[46] หนฺทาติ วจสาเยวฯ คิหิภาวํ ปตฺถยมาโนติอาทิปเทหิ จิตฺตนิยมํ ทสฺเสติฯ เอเกเนว จิตฺเตน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนาติฯ

[51] พุทฺธํ ธมฺมนฺติอาทิปเทหิ เขตฺตนิยมํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อาทิโต จุทฺทสหิ ปเทหิ สภาวปริจฺจาโค, ปจฺฉิเมหิ อฏฺฐหิ ภาวนฺตราทานญฺจ ทสฺสิตํ โหติฯ ปจฺจกฺขามิ ธาเรหีติ เอเตหิ กาลนิยมํ ทสฺเสติฯ วทตีติ อิมินา ปเทน ปโยคนิยมํ ทสฺเสติฯ วิญฺญาเปตีติ อิมินา วิชานนนิยมํ ทสฺเสติฯ อุมฺมตฺตโก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, อุมฺมตฺตกสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตีติอาทีหิ ปุคฺคลนิยมํ ทสฺเสติฯ อริยเกน มิลกฺขสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตีติอาทีหิ ปน ปุคฺคลาทินิยเมปิ สติ วิชานนนิยมาสมฺภวํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘ยาย มิลกฺขภาสาย กาลนิยโม นตฺถิ, ตายปิ ภาสาย กาลนิยมตฺถทีปเน สติ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ รุหตีติ โน มตี’’ติ อาจริโยฯ ทวายาติอาทีหิ เขตฺตาทินิยเม สติปิ จิตฺตนิยมาภาเวน น รุหตีติ ทสฺเสติฯ สาเวตุกาโม น สาเวตีติ จิตฺตนิยเมปิ สติ ปโยคนิยมาภาเวน น รุหตีติ ทสฺเสติฯ อวิญฺญุสฺสสาเวติ, วิญฺญุสฺส น สาเวตีติ จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนนิยเมปิ สติ ยํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส สาเวติ, ตสฺเสว สวเน น รุหติ, น อญฺญสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยทิ อยเมว ชานาตูติ เอกํ นิยเมตฺวา อาโรเจติ, ตญฺเจ โส เอว ชานาติ, ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาฯ อถ โส น ชานาติ…เป.… อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติฯ สพฺพโส วา ปน น สาเวติ, อปฺปจฺจกฺขา โหติ สิกฺขาติ จิตฺตาทินิยเมเนว สิกฺขา ปจฺจกฺขาตา โหติ, น อญฺญถาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

เอตฺตาวตา ‘‘สิกฺขา…เป.… ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ ปทสฺส ปทภาชนํ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺสิตํ โหติฯ ตตฺถ ทฺเว อมิสฺสา, ปจฺฉิโม เอโก มิสฺโสติ เวทิตพฺโพฯ เตเนว วจีเภเทนาติ ตทตฺถทีปนมตฺตํ วจนํ สุตฺวาว เตเนว วจีเภเทน ชานาเปตีติ อตฺโถฯ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ ปจฺจกฺขาตุกามตาจิตฺตสมฺปยุตฺตํฯ สมยญฺญู นาม ตทธิปฺปายชานนมตฺเตน โหติฯ

[53] วณฺณปฏฺฐานํ พุทฺธคุณทีปกํ สุตฺตํฯ อุปาลิคหปตินา วุตฺตา กิร อุปาลิคาถาฯ ปญฺญาณํ สญฺญาณนฺติ อตฺถโต เอกํ, ตสฺมา โพธิปญฺญาณนฺติ โพธิสญฺญาณํ, โพธิพีชนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ทฺวินฺนมฺปิ นิยเมตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ทฺวีสุปิ ชานนฺเตสุ เอว ปจฺจกฺขามีติ อธิปฺปาเยน วุตฺเต เตสุ เอโก เจ ชานาติ, น ปจฺจกฺขาตา โหตี’’ติ อญฺญตรสฺมิมฺปิ คณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ ‘‘คิหี โหมี’’ติ วา ‘‘คิหิมฺหี’’ติ วา วุตฺเต กิญฺจาปิ วตฺตมานวจนํ โหติฯ ‘‘ธาเรหี’’ติ อตฺถาภาวา จ ‘‘ธาเรหี’’ติ วุตฺเต จ ปรสฺสุปริ คจฺฉติ, ตสฺมา น โหติฯ สนฺทิฏฺฐิกํ ธมฺมนฺติ สพฺพตฺถ ธมฺมวจนํ วุตฺตํ ยํ สนฺธาย ‘‘สนฺทิฏฺฐิก’’นฺติ วทติ, ตํ ปกาเสตุํฯ อญฺญถา ‘‘วิชิตวิชยํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วุตฺเต จกฺกวตฺติอาทีสุปิ ตปฺปสงฺคโต พุทฺธสทฺโทปิ อวสาเน วตฺตพฺโพ ภเวยฺยฯ อาจริยเววจเนสุ ปน โย มํ ปพฺพาเชสีติอาทิ อุปชฺฌํ อคฺคเหตฺวา, ปรํ วา อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ โอกลฺลโกติ กปณาธิวจนํฯ โมฬิพทฺโธติ สิขาพทฺโธ, โอมุกฺกมกุโฏ วาฯ เจลฺลโก อเถโรฯ เจฏโก มชฺฌิโมฯ โมฬิคลฺโล มหาสามเณโรฯ มนุสฺสวิคฺคหนาคาทีนํ นาครูปาทีนํ วา สนฺติเก, ภาสาชานนกินฺนราทีนํ วาฯ ‘‘เทวตา นาม มหาปญฺญา’’ติ กิร ปาโฐฯ ทวายาติ สหสาฯ รวาภญฺเญนาติ ขลิตภญฺเญนฯ อกฺขรสมยานญฺหิ นาภิญฺญาตาย วา กรณานํ อวิสทตาย วา โหติ รวาภญฺญํฯ อวิเธยฺยินฺทฺริยตาย ‘‘โปตฺถกรูปสทิสสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ครุเมธสฺส มนฺทปญฺญสฺสฯ กิตฺตาวตา ปน ครุเมโธ โหตีติ เจ? สมเย อโกวิทตายฯ

สิกฺขาปจฺจกฺขานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มูลปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[55] ‘‘ปฏิเสวตินามา’’ติ ปทํ มาติกายํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอโส เมถุนธมฺโม นามา’’ติ สพฺพปาฬิโปตฺถเกสุ, อฏฺฐกถายํ ‘‘เอโส วุจฺจติ เมถุนธมฺโม นามา’’ติ อุทฺธฏาฯ อิตฺถิยา นิมิตฺเตน อตฺตโน นิมิตฺตนฺติ ทุวิญฺเญยฺยเมตํ ทสฺสิตํฯ อตฺตโน นิมิตฺเตน อิตฺถิยา นิมิตฺตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา น ทสฺสิตํฯ จตฺตาริ ฐานานิ มุญฺจิตฺวาติ เอตฺถ อพฺภนฺตรตลํ ฉุปนฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, อจฺฉุปนฺตํ นีหรนฺตสฺส อนาปตฺติฯ มชฺฌนฺติ อคฺคปฺปเทสํฯ อุปริภาคมชฺฌนฺติ อุปริภาคสฺส อคฺคปฺปเทสํฯ นฏฺฐกายปฺปสาทนฺติ เอตฺถ อุปหตินฺทฺริยสฺส อาปตฺติสมฺภวโต อิธาปิ อาปตฺตีติ เจ? เนติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มตจมฺมํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มตจมฺมญฺหิ อนุปาทินฺนํ, อุปาทินฺเน เอว ปาราชิกาปตฺติฯ อปิธาย อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวาฯ ยถา ทนฺตา น ทิสฺสนฺติ, ตถา ปิธาเยว นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

โคนโสติ โคณปิฏฺฐิโก มณฺฑลสปฺโป, ยสฺส ปิฏฺเฐ โลหิตกานิ มณฺฑลานิ ทิสฺสนฺติฯ กลลปริจยวาริจารมจฺฉคฺคหเณน กิญฺจาปิ สมุทฺเท มหามุขา หตฺถิสรีรมฺปิ เอกปฺปหาเรน คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตตรา จ คหิตา โหนฺติ, เตสํ มุขาทีสุ เมถุนธมฺโม น สมฺภวตีติ ตตฺถ ฐานปริจฺเฉโท นตฺถีติ เอเก, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ เอตเมว หีติ อนนฺตรํ สนฺธายฯ สทฺธิํ โยชนาย อกฺขรโยชนายฯ ‘‘ปญฺญตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นามาติ วุตฺตตฺตา สพฺพสิกฺขาปทํ สพฺพภิกฺขูหิ สิกฺขิตพฺพํฯ น หิ กสฺสจิ อูนมธิกํ วา อตฺถี’’ติ ตสฺส คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ปริวาเร ปน –

‘‘น อุกฺขิตฺตโก น จ ปน ปาริวาสิโก,

น สงฺฆภินฺโน น จ ปน ปกฺขสงฺกนฺโต;

สมานสํวาสกภูมิยา ฐิโต,

กถํ นุ สิกฺขาย อสาธารโณ สิยา’’ติฯ (ปริ. 479) –

วุตฺตํฯ ตทฏฺฐกถาย จ ‘‘อยํ ปญฺหา นหาปิตปุพฺพกํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อยญฺหิ ขุรภณฺฑํ ปริหริตุํ น ลภติ, อญฺเญ ลภนฺติฯ ตสฺมา สิกฺขาย อสาธารโณ’’ติ วุตฺตํฯ