เมนู

ยถา เจตฺถ, ตถา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา คามา วา อรญฺญา วา อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺย (ปารา. 89), สุคตจีวรปฺปมาณํ จีวรํ การาเปยฺย อติเรกํ วา, เฉทนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทินา (ปาจิ. 548) นเยน สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปีติ มนุสฺสิตฺถิํ อุปาทาย วุตฺตํฯ น หิ ‘‘ปเคว ปณฺฑเก ปุริเส วา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยเมวฯ

อยํ ปฐมปาราชิกสฺส มาติกาย ตาว วินิจฺฉโยฯ

จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา

[45] นีหริตฺวาติ เอตฺถ สาสนโต นีหริตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ปญฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา นานุยุญฺชิตพฺพํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? สุตฺตํ น ชานาติ, สุตฺตานุโลมํ น ชานาตี’’ติ (ปริ. 442) เอวมาทิโต หิ ปริยตฺติสาสนโต สุตฺตํ, สุตฺตานุโลมญฺจ นีหริตฺวา ปกาเสสุํฯ ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉาติ ภณตี’’ติ เอวมาทิโต ปริยตฺติสาสนโต อาจริยวาทํ นีหริตฺวา ปกาเสสุํฯ ภารุกจฺฉกวตฺถุสฺมิํ ‘‘อายสฺมา อุปาลิ เอวมาห – อนาปตฺติ, อาวุโส, สุปินนฺเตนา’’ติ (ปารา. 78) เอวมาทิโต ปริยตฺติสาสนโต เอว อตฺตโนมติํ นีหริตฺวา ปกาเสสุํฯ ตาย หิ อตฺตโนมติยา เถโร เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ อปิ จ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อนุปสมฺปนฺเนน ปญฺญตฺเตน วา อปญฺญตฺเตน วา วุจฺจมาโน…เป.… อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 343)ฯ ตตฺถ หิ ปญฺญตฺตํ นาม สุตฺตํฯ เสสตฺตยํ อปญฺญตฺตํ นามฯ เตนายํ ‘‘จตุพฺพิธญฺหิ วินยํ, มหาเถรา’’ติ คาถา สุวุตฺตาฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ นาคเสนตฺเถเรนฯ อาหจฺจปเทนาติ อฏฺฐ วณฺณฏฺฐานานิ อาหจฺจ วุตฺเตน ปทนิกาเยนาติ อตฺโถ, อุทาหเฏน กณฺโฐกฺกนฺเตน ปทสมูเหนาติ อธิปฺปาโยฯ รเสนาติ ตสฺส อาหจฺจภาสิตสฺส รเสน, ตโต อุทฺธเฏน วินิจฺฉเยนาติ อตฺโถฯ สุตฺตจฺฉายา วิย หิ สุตฺตานุโลมํฯ อาจริยวาโท ‘‘อาจริยวํโส’’ติ วุตฺโต ปาฬิยํ วุตฺตานํ อาจริยานํ ปรมฺปราย อาภโตว ปมาณนฺติ ทสฺสนตฺถํฯ อธิปฺปาโยติ การโณปปตฺติสิทฺโธ อุหาโปหนยปฺปวตฺโต ปจฺจกฺขาทิปมาณปติรูปโกฯ อธิปฺปาโยติ เอตฺถ ‘‘อตฺตโนมตี’’ติ เกจิ อตฺถํ วทนฺติฯ

ปริวารฏฺฐกถายํ , อิธ จ กิญฺจาปิ ‘‘สุตฺตานุโลมํ นาม จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติ วุตฺตํ, อถ โข มหาปเทสนยสิทฺธํ ปฏิกฺขิตฺตาปฏิกฺขิตฺตํ อนุญฺญาตานนุญฺญาตํ กปฺปิยากปฺปิยนฺติ อตฺถโต วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ยสฺมา ฐานํ โอกาโส ปเทโสติ การณเววจนานิ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, อานนฺท, อนวกาโส’’ติอาทิ (ปารา. 43) สาสนโต, ‘‘นิคฺคหฏฺฐาน’’นฺติ จ ‘‘อสนฺทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ จ ‘‘อสนฺทิฏฺฐิ จ ปน ปเทโส’’ติ จ โลกโต, ตสฺมา มหาปเทสาติ มหาการณานีติ อตฺโถฯ การณํ นาม ญาปโก เหตุ อิธาธิปฺเปตํฯ มหนฺตภาโว ปน เตสํ มหาวิสยตฺตา มหาภูตานํ วิยฯ เต ทุวิธา วินยมหาปเทสา สุตฺตนฺติกมหาปเทสา จาติฯ ตตฺถ วินยมหาปเทสา วินเย ปโยคํ คจฺฉนฺติ, อิตเร อุภยตฺถาปิ, เตเนว ปริวาเร อนุโยควตฺเต ‘‘ธมฺมํ น ชานาติ, ธมฺมานุโลมํ น ชานาตี’’ติ (ปริ. 442) วุตฺตํฯ ตตฺถ ธมฺมนฺติ ฐเปตฺวา วินยปิฏกํ อวเสสปิฏกทฺวยํฯ ธมฺมานุโลมนฺติ สุตฺตนฺติเก จตฺตาโร มหาปเทเสฯ ตตฺถ โย ธมฺมํ ธมฺมานุโลมญฺเจว ชานาติ, น วินยํ วินยานุโลมญฺจ, โส ‘‘ธมฺมํ รกฺขามี’’ติ วินยํ อุพฺพินยํ กโรติ, อิตโร ‘‘วินยํ รกฺขามี’’ติ ธมฺมํ อุทฺธมฺมํ กโรติ, อุภยํ ชานนฺโต อุภยมฺปิ สมฺปาเทติฯ

ตตฺริทํ มุขมตฺตํ – ตตฺถ ปฐโม ‘‘โส เจ ปเวสนํ สาทิยติ, ปวิฏฺฐํ, ฐิตํ, อุทฺธรณํ สาทิยติ อาปตฺติ, น สาทิยติ อนาปตฺตี’’ติ เอตฺถ วิปฺปฏิปชฺชติฯ โส หายสฺมา สุขเวทนียสฺส อุปาทินฺนโผฏฺฐพฺพสฺส, กายินฺทฺริยสฺส จ สมาโยเค สติ ปฏิวิชานนฺโต กายิกสุขเวทนุปฺปตฺติมตฺเตน สาทิยติ นามาติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ อเสวนาธิปฺปายสฺสปิ อาปตฺติปฺปสงฺคํ กโรติ, ตถา ยสฺส สนฺถตตฺตา วา โยนิโทสวเสน วา ทุกฺขา อสาตา เวทนา, วาโตปหฏคตฺตตาย วา เนว กายิกเวทนา, ตสฺส ชานโต อชานโตปิ ‘‘อนาปตฺติ อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. 76) สุตฺตนฺตํ ทสฺเสตฺวา เสวนาธิปฺปายสฺสาปิ อนาปตฺติปฺปสงฺคํ กโรติ, ตถา ยทิ โมจนราเคน อุปกฺกมโต มุตฺเต สงฺฆาทิเสโส, ปเคว เมถุนราเคนาติ ทุกฺกฏฏฺฐานํ คเหตฺวา สงฺฆาทิเสสฏฺฐานํ กโรติ, เอวํ วินยํ อุพฺพินยํ กโรติ นามฯ

อิตโร ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺสาติ วุตฺตตฺตา ชานโต ชานเนเนว สุขเวทนา โหตุ วา มา วา สาทิยนา โหตี’’ติ วตฺวา อเสวนาธิปฺปายสฺสปิ ชานโต อนาปตฺติฏฺฐาเน อาปตฺติํ กโรติ, อนวชฺชํ สาวชฺชํ กโรตีติ เอวํ ธมฺมํ อุทฺธมฺมํ กโรติฯ อุภยํ ปน ชานนฺโต ‘‘ภิกฺขุสฺส เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐิเตติ (ปารา. 57) วจนโต เสวนจิตฺตเมเวตฺถ ปมาณํ, ตสฺส ภาเวน อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, อภาเวน อนาปตฺตี’’ติ วตฺวา อุภยมฺปิ รกฺขติ สมฺปาเทติฯ อิมินา นเยน สพฺพสิกฺขาปเทสุ ยถาสมฺภวํ สปฺปโยชนา กาตพฺพาฯ

สงฺคีติํ อาโรเปตฺวา ฐปิตปาฬิโต วินิมุตฺตํ กตฺวา ฐปิตตฺตา ปาฬิวินิมุตฺตา อตฺถโต, นยโต, อนุโลมโต จ ปาฬิโอกฺกนฺตวินิจฺฉยปฺปวตฺตา อนุปวิฏฺฐวินิจฺฉยวเสน ปวตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘น สมูหนิสฺสตี’’ติ ชานนฺโตปิ ภควา เกวลํ ‘‘เตสํ มตํ ปจฺฉิมา ชนตา มม วจนํ วิย ปมาณํ กโรตู’’ติ ทสฺสนตฺถญฺจ ปรินิพฺพานกาเล เอวมาห ‘‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนตู’’ติ (ที. นิ. 2.216), เตเนตํ สิทฺธํ ‘‘ปญฺญตฺตมฺปิ เจ สิกฺขาปทํ สมูหนิตุํ ยสฺส สงฺฆสฺส อนุญฺญาตํ ภควตา, ตสฺส ปญฺญตฺตานุโลมํ อติเรกตฺถทีปนํ, ปเควานุญฺญาตํ ภควตา’’ติฯ กิญฺจ ภิยฺโย อูนาติริตฺตสิกฺขาปเทสุ อาจริยกุเลสุ วิวาโท อญฺญมญฺญํ น กาตพฺโพติ ทสฺสนตฺถญฺจฯ กสฺมา สงฺโฆ น สมูหนีติ? อญฺญมญฺญํ วิวาทปฺปสงฺคทสฺสนโตฯ ภควตา จ ‘‘สพฺเพเหว สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสูติ จ อญฺญวาททสฺสนโต วิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพํ ชาตํ, ตทภาวตฺตมฺปิ ญตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวา อวิวทมาเนเหว สิกฺขิตพฺพํ อกาสิฯ

อปิจาติ อตฺตโน มติยา ปากฏกรณตฺถํ อารมฺโภฯ ตตฺถ ‘‘สุตฺตนฺตาภิธมฺมวินยฏฺฐกถาสู’’ติ วจนโต ปิฏกตฺตยสฺสปิ สาธารณา เอสา กถาติ เวทิตพฺพา, ‘‘อถ ปนายํ กปฺปิย’’นฺติอาทิ วินยสฺเสวฯ การกสงฺฆสทิสนฺติ สงฺคีติการกสงฺฆสทิสํฯ ‘‘สุตฺตาทิจตุกฺกํ อปฺปจฺจกฺขาย เตน อวิรุทฺธสฺส กมฺมสฺส การกสงฺฆสทิส’’นฺติ ธมฺมสิริตฺเถรสฺส คณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตํ อยุตฺตํ, ‘‘สุตฺตเมว พลวตรํฯ สุตฺตญฺหิ อปฺปฏิวตฺติยํ การกสงฺฆสทิส’’นฺติ เอเตหิ ปเทหิ อยุตฺตตฺตาฯ

ปากติเก ปน คณฺฐิปเท ‘‘ตมตฺถํ วินิจฺฉินิตฺวา ตสฺส การกสงฺฆสทิส’’นฺติ วุตฺตํฯ ปรวาทีติ อมฺหากํ สมยวิชานนโก อญฺญนิกายิโกติ วุตฺตํฯ ปรวาที สุตฺตานุโลมนฺติ กถํ? ‘‘อญฺญตฺร อุทกทนฺตโปนา’’ติ (ปาจิ. 266) สุตฺตํ สกวาทิสฺส, ตทนุโลมโต นาฬิเกรผลสฺส อุทกมฺปิ อุทกเมว โหตีติ ปรวาที จฯ

‘‘นาฬิเกรสฺส ยํ โตยํ, ปุราณํ ปิตฺตพนฺธนํ;

ตเมว ตรุณํ โตยํ, ปิตฺตฆํ พลพนฺธน’’นฺติฯ –

เอวํ ปรวาทินา วุตฺเต สกวาที ธญฺญผลสฺส คติกตฺตา, อาหารตฺถสฺส จ ผรณโต ‘‘ยาวกาลิกเมว ต’’นฺติ วทนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ปโร อาจริยวาทนฺติ ‘‘สุงฺกํ ปริหรตีติ เอตฺถ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา กิญฺจาปิ ปริหรติ, อวหาโร เอวา’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต ‘‘ตถา กโรนฺโต ปาราชิกมาปชฺชตี’’ติ ปรวาทินา วุตฺเต สกวาที ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ สุตฺตํ ตตฺเถว อาคตมหาอฏฺฐกถาวจเนน สทฺธิํ ทสฺเสตฺวา ปฏิเสเธติ, ตถา กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติฯ ปโร อตฺตโนมตีติ เอตฺถ ‘‘ปุเรภตฺตํ ปรสนฺตกํ อวหราติ ปุเรภตฺตเมว หริสฺสามีติ วายมนฺตสฺส ปจฺฉาภตฺตํ โหติ, ปุเรภตฺตปโยโคว โส, ตสฺมา มูลฏฺโฐ น มุจฺจตีติ ตุมฺหากํ เถรวาทตฺตา มูลฏฺฐสฺส ปาราชิกเมวา’’ติ ปรวาทินา วุตฺเต สกวาที ‘‘ตํ สงฺเกตํ ปุเร วา ปจฺฉา วา ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, มูลฏฺฐสฺส อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. 119) สุตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปติฯ

ปโร สุตฺตนฺติ ‘‘อนิยตเหตุธมฺโม สมฺมตฺตนิยตเหตุธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ สุตฺตํ ปฏฺฐาเน ลิขิตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อริยมคฺคสฺส น นิพฺพานเมวารมฺมณ’’นฺติ ปรวาทินา วุตฺเต สกวาที ‘‘อารมฺมณตฺติกาทิสุตฺตานุโลเม น โอตรตี’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ สุตฺตานุโลเม โอตรนฺตํเยว หิ สุตฺตํ นาม, เนตรํฯ เตน วุตฺตํ ปาฬิอาคตํ ปญฺญายตีติ เอตฺตเกนปิ สิทฺเธ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหปาฬิอาคตํ ปญฺญายตี’’ติอาทิฯ ตาทิสญฺหิ ปมาทเลขนฺติ อาจริโยฯ ‘‘อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปท’’นฺติ (ธ. ป. 21; เนตฺติ. 26) วจนโต ทินฺนโภชเน ภุญฺชิตฺวา ปริสฺสยานิ ปริวชฺชิตฺวา สติํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา วิหรนฺโต นิจฺโจ โหตีติฯ

เอวรูปสฺส อตฺถสฺส วเสน อารุฬฺหมฺปิ สุตฺตํ น คเหตพฺพํ, เตน วุตฺตํ โน เจ ตถา ปญฺญายตีติ สิทฺเธปิ ‘‘โน เจ ตถา ปญฺญายติ, น โอตรติ น สเมตี’’ติฯ ‘‘พาหิรกสุตฺตํ วา’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตโน สุตฺตมฺปิ อตฺเถน อสเมนฺตํ น คเหตพฺพํฯ ปโร อาจริยวาทนฺติอาทีสุ ทฺวีสุ นเยสุ ปมาทเลขวเสน ตตฺถ ตตฺถ อาคตฏฺฐกถาวจนํ เถรวาเทหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ

อถ ปนายํ อาจริยวาทํปโร สุตฺตนฺติ ปรวาทินา ‘‘มูลพีชํ นาม หลิทฺทิ สิงฺคิเวรํ วจา…เป.… พีเช พีชสญฺญี ฉินฺทติ วา เฉทาเปติ วา ภินฺทติ วา…เป.… อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ (ปาจิ. 91) ตุมฺหากํ ปาฐตฺตา หลิทฺทิคณฺฐิํ ฉินฺทนฺตสฺส ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺเต สกวาที ‘‘ยานิ วา ปนญฺญานิ อตฺถิ มูเล สญฺชายนฺตี’’ติอาทิํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อฏฺฐกถาสงฺขาเตน อาจริยวาเทน ปฏิกฺขิปติฯ น หิ คณฺฐิมฺหิ คณฺฐิ ชายตีติฯ ปโร สุตฺตานุโลมนฺติ ปรวาทินา ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโหติ วจนสฺสานุโลมโต ‘อมฺหากํ โปราณภิกฺขู เอกปาสาเท คพฺภํ ถเกตฺวา อนุปสมฺปนฺเนน สยิตุํ วฏฺฏตีติ ตถา กตฺวา อาคตา, ตสฺมา อมฺหากํ วฏฺฏตี’ติ ตุมฺเหสุ เอว เอกจฺเจสุ วทนฺเตสุ ตุมฺหากํ น กิญฺจิ วตฺตุํ สกฺกา’’ติ วุตฺเต สกวาที ‘‘สุตฺตํ สุตฺตานุโลมญฺจ อุคฺคหิตกานํเยว อาจริยานํ อุคฺคโห ปมาณ’’นฺติอาทิอฏฺฐกถาวจนํ ทสฺเสตฺวา ปฏิเสเธติฯ ปโร อตฺตโนมตินฺติ ‘‘ทฺวารํ วิวริตฺวา อนาปุจฺฉา สยิเตสุ เก มุจฺจนฺตี’’ติ เอตฺถ ปน ทฺเวปิ ชนา มุจฺจนฺติ โย จ ยกฺขคหิตโก, โย จ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตติ ตุมฺหากํ เถรวาทตฺตา อญฺเญ สพฺเพปิ ยถา ตถา วา นิปนฺนาทโยปิ มุจฺจนฺตีติ ปฏิเสเธติฯ

อถ ปนายํ อตฺตโนมติํปโร สุตฺตนฺติ ‘‘อาปตฺติํ อาปชฺชนฺตี’’ติ ปรวาทินา คุตฺเต สกวาที ‘‘ทิวา กิลนฺตรูโป มญฺเจ นิสินฺโน ปาเท ภูมิโต อโมเจตฺวาว นิทฺทาวเสน นิปชฺชติ, ตสฺส อนาปตฺตี’’ติอาทิอฏฺฐกถาวจนํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.77) ทสฺเสตฺวา เอกภงฺเคน นิปนฺนาทโยปิ มุจฺจนฺตีติ ปฏิเสเธติฯ อถายํ อตฺตโนมติํ

ปโร สุตฺตานุโลมนฺติ ‘‘โทมนสฺสํ ปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปีติอาทิวจเนหิ (ที. นิ. 2.360) สํสนฺทนโต สทารโปเส โทโส ตุมฺหากํ นตฺถิ, เตน วุตฺตํ ‘ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห’’’ติ (ขุ. ปา. 5.6; สุ. นิ. 265) ปรวาทินา วุตฺเต กิญฺจาปิ สกวาที พหุสฺสุโต น โหติ, อถ โข ราคสหิเตเนว อกุสเลน ภวิตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ เสเสสุปิ อิมินา นเยน อญฺญถาปิ อนุรูปโต โยเชตพฺพํฯ อิทํ สพฺพํ อุปติสฺสตฺเถราทโย อาหุฯ ธมฺมสิริตฺเถโร ปน ‘‘เอตฺถ ปโรติ วุตฺโต อญฺญนิกายิโก, โส ปน อตฺตโน สุตฺตาทีนิเยว อาหรติฯ ตานิ สกวาที อตฺตโน สุตฺตาทิมฺหิ โอตาเรตฺวา สเจ สเมติ คณฺหาติ, โน เจ ปฏิกฺขิปตี’’ติ วทติฯ

จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

สิกฺขาปทวิภงฺเค ปน กิญฺจาปิ โย ปนาติ อนวเสสปริยาทานปทํ, ตถาปิ ภิกฺขูติ อิมินา ปรปเทน สมานาธิกรณตฺตา ตทนุรูปาเนวสฺส วิภงฺคปทานิ วุตฺตานิฯ ภิกฺขุนิพฺพจนปทานิ ตีณิ กิญฺจาปิ สภิกฺขุภาวสฺส, อภิกฺขุภาวสฺส จาติ ยสฺส กสฺสจิ ปพฺพชิตสฺส สาธารณานิ, ตถาปิ ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตญฺเจ สุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน อโนกาสํ การาเปตฺวา จาวนาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสเสน ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวมาทิสุตฺตํ นิพฺพจนตฺถยุตฺโตว ปุคฺคโล ‘‘อาปตฺติ สงฺฆาทิเสเสน ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 389) เอตฺถ วตฺถุ, น อิตโร คิหิภูโตติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สพฺพสฺสปิ วินยปิฏกสฺส สาธารณํ ภิกฺขุลกฺขณํ วตฺถุญฺหิ ภควา อารภิฯ โย ปน สุทฺโธ เอว สมาโน เกนจิ การเณน คิหิลิงฺเค ฐิโต, โส อตฺตโน สภิกฺขุภาวตฺตา เอว วตฺถุ โหติ, อสุทฺโธปิ ภิกฺขุลิงฺเค ฐิตตฺตาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ อสุทฺโธปิ ญาตเกหิ, ปจฺจตฺถิเกหิ วา ราชภยาทิการเณน วา กาสาเวสุ สอุสฺสาโหว อปนีตกาสาโว วตฺถุ เอว ปุน กาสาวคฺคหเณน เถยฺยสํวาสกภาวานุปคมนโต, ภิกฺขุนิพฺพจนตฺเถ อนิกฺขิตฺตธุรตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ โย ปน ลิงฺคตฺเถนโก ภิกฺขุนิพฺพจนตฺถํ สยญฺจ อชฺฌุปคโต, สํวาสํ เถเนนฺโต, ตญฺเจ สุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน อโนกาสํ การาเปตฺวา จาวนาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสเสน ทุกฺกฏสฺสาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ

‘‘สมญฺญาย ภิกฺขุ ปฏิญฺญาย ภิกฺขู’’ติ วจนทฺวยํ ยถาวุตฺตญฺจ อตฺถํ อุปพฺรูเหติ, อนฺตรา อุปฺปนฺนาย นิยตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อุปจฺฉินฺนกุสลมูโล เกวลาย สมญฺญาย, ปฏิญฺญาย จ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติ, น ปรมตฺถโตติ อิมํ อติเรกตฺถํ ทีเปติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิ, ภิกฺขเว, มหาวชฺชานี’’ติ อาหจฺจภาสิตํ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ สุตฺตํ, อฏฺฐกถายมฺปิสฺส ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมา เอเตสนฺติ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานี’’ติ (อ. นิ. 1.310) วุตฺตํฯ ปญฺจ อานนฺตริยกมฺมานิ มหาสาวชฺชานิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปน มหาสาวชฺชตราติ อธิปฺปาโยติฯ กสฺมา? เตสญฺหิ ปริจฺเฉโท อตฺถิ, สพฺพพลวมฺปิ กปฺปฏฺฐิติกเมว โหติ, นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปน ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ตาย สมนฺนาคตสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุกรณา กุสลา ธมฺมา สํวิชฺชนฺตี’’ติ วา ‘‘สุทฺโธวาย’’นฺติ วา น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘ทิฏฺฐิวิปตฺติปจฺจยา ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตตฺตา น สกฺกา ‘‘อสุทฺโธ’’ติ วา ‘‘อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน’’ติ วา วตฺตุํฯ เอส หิ อุโภปิ ปกฺเข น ภชติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สมญฺญาย, ปฏิญฺญาย จ ภิกฺขุ, น ปรมตฺถโต’’ติฯ

กิมตฺถํ ปเนวํ มหาสาวชฺชาย นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปาราชิกํ ภควา น ปญฺญเปสีติ? ทุพฺพิชานตฺตาฯ ปกติยาเปสา ทิฏฺฐิ นาม ‘‘สมฺมา’’ติ วา ‘‘มิจฺฉา’’ติ วา ทุวิญฺเญยฺยา, ปเคว ‘‘นิยตา’’ติ วา ‘‘อนิยตา’’ติ วาติฯ ตตฺถ ปาราชิกาปตฺติยา ปญฺญตฺตาย ภิกฺขู อญฺญมญฺญํ อสมทิฏฺฐิกํ ปาราชิกํ มญฺญมานา อุโปสถาทีนิ อกตฺวา อจิเรเนว สาสนํ วินาเสยฺยุํ, สยญฺจ อปุญฺญํ ปสเวยฺยุํ สุทฺเธสุปิ ภิกฺขูสุ วิปฺปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชเนนฯ ตสฺมา อุปายกุสลตาย ปาราชิกํ อปญฺญาเปตฺวา ตสฺส อุกฺเขปนียกมฺมํ, สมฺมาวตฺตญฺจ ปญฺญาเปตฺวา ตํ สงฺเฆน อสมฺโภคํ, อสํวาสญฺจ อกาสิฯ ภควา หิ ตสฺส เจ เอสา ทิฏฺฐิ อนิยตา, สมฺมาวตฺตํ ปูเรตฺวา โอสารณํ ลภิตฺวา ปกตตฺโต ภเวยฺยฯ นิยตา เจ, อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ โส นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโก สมฺมาวตฺตํ ปูเรตฺวา โอสารณํ ลภิตฺวา ปกตตฺโต ภเวยฺยฯ