สุทินฺนภาณวารวณฺณนา

ปฐมสฺเสตฺถ นิทาเน, ฐตฺวา ปาราชิกสฺส วิญฺเญยฺโย;

โจทนาปริหารนโย, ปุคฺคลวตฺถุปฺปกาสเนเยวฯ

ตตฺถ ภควา เวรญฺชายํ วุตฺถวสฺโส อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺโต กตฺติกชุณฺหปกฺเข เอว เวสาลิํ ปาปุณิตฺวา ยาว ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทปญฺญาปนํ, ตาว อฏฺฐ วสฺสานิ เวสาลิยํเยว วิหรนฺโต วิย ปาฬิกฺกเมน ทิสฺสติ, น จ ภควา ตาวตฺตกํ กาลํ ตตฺเถว วิหาสิฯ โส หิ สุทินฺนสฺส สาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ อนุชานิตฺวา ยถาภิรนฺตํ ตตฺถ วิหริตฺวา จาริกํ จรนฺโต เภสกฬาวนํ ปตฺวา ตตฺถ เตรสมํ วสฺสํ วสิ, เตเนว อนุกฺกเมน สาวตฺถิํ ปตฺวา จุทฺทสมํ วสฺสํ วสิ, ปนฺนรสมํ กปิลวตฺถุมฺหิ, โสฬสมํ อาฬวิยํ, ตโต วุตฺถวสฺโส จาริกํ จรนฺโต ราชคหํ ปตฺวา สตฺตรสมํ วสิ, อิมินา อนุกฺกเมน อปรานิปิ ตีณิ วสฺสานิ ตตฺเถว วสิฯ เอตฺตาวตา ภควา ปริปุณฺณวีสติวสฺโส ราชคหโต อนุปุพฺเพน เวสาลิํ ปาปุณิ, ตโต อุปสมฺปทาย อฏฺฐวสฺสิโก สุทินฺโน เวสาลิยํเยว เมถุนํ ธมฺมํ อภิวิญฺญาเปสิ, ตโต ภควา ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปฐมํ ปาราชิกํ ปญฺญเปสีติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ยสฺมา อุปาลิตฺเถโร อิโต ปฐมตรํ ตตฺถ เวสาลิยญฺจ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ อทสฺเสตุกาโม, วินยนิทานานนฺตรํ ปฐมปาราชิกเมว ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา เวสาลิยํ ปฐมํ นิวาสํ, ปจฺฉา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปญฺญตฺติกาเล นิวาสญฺจ เอกโต กตฺวา ‘‘ตตฺร สุทํ ภควา เวสาลิย’’นฺติอาทิมาห, เตน วุตฺตํ ‘‘ปฐมสฺเสตฺถ นิทาเน, ฐตฺวา …เป.… ปกาสเนเยวา’’ติฯ

ตสฺมา อิมสฺมิํ ปฐมปาราชิกสฺส ปญฺญตฺติฏฺฐานสงฺขาเต นิทาเน ฐตฺวา ‘‘เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหติ…เป.… อญฺญตรํ วชฺชิคามํ อุปนิสฺสาย วิหรตี’’ติ เอตสฺมิํ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปุคฺคลปฺปกาสเน, ‘‘เตน โข ปน สมเยน วชฺชี ทุพฺภิกฺขา โหติ…เป.… ติกฺขตฺตุํ เมถุนํ ธมฺมํ อภิวิญฺญาเปสี’’ติ (ปารา. 30) อิมสฺมิํ วตฺถุปฺปกาสเน จ โจทนานโย, ปริหารนโย จ เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺรายํ ปกาสนา – กิมตฺถํ เถเรน อญฺเญสํ สิกฺขาปทานํ ปุคฺคลวตฺถูนิ วิย สงฺเขปโต อวตฺวา ยตฺถ จ โส อุปฺปนฺโน, ยถา จ ธมฺเม ปสนฺโน, ยถา จ ปพฺพชิโต, ยถา จ อิมํ วตฺถุํ อุปฺปาเทติ, ตํ สพฺพํ อนวเสเสตฺวา ปุคฺคลวตฺถูนิ วิตฺถารโต วุตฺตานีติ เจ? วุจฺจเต –

เอวํ สทฺธาย กิจฺเฉน, มหนฺเต โภคญาตเก;

หิตฺวา ปพฺพชิตานมฺปิ, เปสลานมฺปิ สพฺพโสฯ

สพฺพลามกธมฺมายํ, เมถุโน ยทิ สมฺภเว;

น ธมฺมเทสนาเยว, สิทฺธา วิรติ สพฺพโสฯ

ตสฺมา นวงฺคสทฺธมฺเม, สตฺถารา เทสิเตปิ จ;

วินโย ปญฺญเปตพฺโพ, ตโต ธมฺมวิสุทฺธิหิฯ

วินยาภาวโต เอวํ, อชฺฌาจาโร ภวิสฺสติ;

ตสฺมา วินยปญฺญตฺติ, สาตฺถิกา เปสลสฺสปิฯ

อนาทีนวทสฺสาวี, ยสฺมา ยํ ปาปมาจริ;

วินโยเยว สทฺธานํ, อาทีนววิภาวิโนฯ

ตสฺมา สทฺธานุสารีนํ, วินโย สาตฺถโกว ยํ;

ธมฺโม ธมฺมานุสารีนํ, ตโต อุภยเทสนาฯ

อปิ จ ยทิ ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ อกโรนฺตสฺสาปิ ยาว พฺรหฺมโลกา อยโส ปตฺถโฏ, ปเควญฺเญสนฺติ ทสฺสนตฺถํ อชฺฌาจารสฺส ปากฏภาวทีปนํฯ กถํ? –

อภพฺโพ อรหตฺตสฺส, สุทินฺโน ปุตฺตมาตโร;

ภพฺพานุปฺปนฺนปญฺญตฺติ, ตทตฺถํ น กตา อยํฯ

นนุ มาคณฺฑิกํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา มาตาปิตูนมสฺสา หิตตฺถํ ธมฺมํ เทเสตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ พีชกพีชกมาตูนํ อรหตฺตุปฺปตฺติ เถเรน ทีปิตาฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหติ, เยน สมเยน สุทินฺโน ปุราณทุติยิกาย เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวี’’ติ วา ‘‘เยน สมเยน ภควา ปฐมปาราชิกํ ปญฺญเปสี’’ติ วา วจนํ อิธ น ยุชฺชติฯ กสฺมา? ‘‘อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวตี’’ติ วุตฺตํ อฏฺฐกถาวจนญฺหิ อิธ น ลพฺภติฯ

จิรนิวิฏฺโฐ หิ โส คาโม , น ตสฺมิํเยว สมเยติฯ ยสฺมา ปน โส จิรนิวิฏฺโฐปิ จ คาโม อตฺตโน นิวิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย สพฺพกาลมตฺถีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, เตน ปริยาเยน ‘‘เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

[25-6] อนุญฺญาโตสิ ปน ตฺวนฺติ สมณวตฺตทสฺสนตฺถํ ภควา ปุจฺฉติฯ มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตนฺติ เอตฺถ ชนเกเหว อนนุญฺญาตทสฺสนตฺถํ ปุจฺฉีติ วุตฺตํฯ น โข สุทินฺน ตถาคตาติ ‘‘ปพฺพาเชตุ มํ ภควา’’ติ ยาจนาวเสน ปเนวมาห, น ภควา สยํ สรณานิ ทตฺวา ปพฺพาเชสิฯ ทุกฺขสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กลภาคมฺปี’’ติ ปาฐเสโสฯ วิกปฺปทฺวเยปีติ ทุติยตติยวิกปฺเปสุฯ ปุริมปทสฺสาติ กิญฺจีติ ปทสฺสฯ อุตฺตรปเทนาติ ทุกฺขสฺสาติ ปเทนฯ สมานวิภตฺตีติ สามิวจนํฯ ยถา กิํ? ‘‘กสฺสจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘กิญฺจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อกามกา วินา ภวิสฺสามาติ ตยา สทฺธิํ อมริตฺวา อกามา ชีวิสฺสามฯ สเจปิ น มราม, อกามกาว ตยา วิโยคํ ปาปุณิสฺสาม, ตยิ ชีวมาเน เอว โน มรณํ ภเวยฺย, มรเณนปิ โน ตยา วิโยคํ มยํ อกามกาว ปาปุณิสฺสามฯ

[30] กติปาหํ พลํ คาเหตฺวาติ กสฺมา ปนายํ ตถา ปพฺพชฺชาย ติพฺพจฺฉนฺโท อนุญฺญาโต สมาโน กติปาหํ ฆเรเยว วิลมฺพิตฺวา กายพลญฺจ อคฺคเหสีติ? อนุมติทาเนน มาตาปิตูสุ สหายเกสุ จ ตุฏฺโฐ เตสํ จิตฺตตุฏฺฐตฺถํฯ เกสุจิ อฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ เกจิ อาจริยา ‘‘อยํ สุทินฺโน ชีวกวตฺถุโต ปจฺฉา ปํสุกูลิกธุตงฺควเสน ปํสุกูลิโก ชาโต’’ติ สญฺญาย ‘‘คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปํสุกูลิกธุตงฺควเสน ปํสุกูลิโก โหตี’’ติ ลิขนฺติ, ตํ ‘‘อจิรูปสมฺปนฺโน’’ติ วจเนน วิรุชฺฌติฯ ‘‘ตถา สุทินฺโน หิ ภควโต ทฺวาทสเม วสฺเส ปพฺพชิโต , วีสติเม วสฺเส ญาติกุลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ สยํ ปพฺพชฺชาย อฏฺฐวสฺสิโก หุตฺวา’’ติ, ‘‘ภควโต หิ พุทฺธตฺตํ ปตฺตโต ปฏฺฐาย ยาว อิทํ วตฺถํ, เอตฺถนฺตเร วีสติ วสฺสานิ น โกจิ คหปติจีวรํ สาทิยิ, สพฺเพ ปํสุกูลิกาว อเหสุ’’นฺติ จ วุตฺเตน อฏฺฐกถาวจเนน วิรุชฺฌติ, ปพฺพชฺชาย อฏฺฐวสฺสิโก, น อุปสมฺปทายฯ

อุปสมฺปทํ ปน ชีวกวตฺถุโต (มหาว. 326) ปจฺฉา อลตฺถ, ตสฺมา อวสฺสิโก ญาติกุลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ สิยาติ เจ? น, ‘‘อลตฺถ โข สุทินฺโน กลนฺทปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปท’’นฺติ เอกโต อนนฺตรํ วุตฺตตฺตาฯ ปพฺพชฺชานนฺตรเมว หิ โส อุปสมฺปนฺโน เตรสธุตงฺคคุเณ สมาทาย วตฺตนฺโต อฏฺฐ วสฺสานิ วชฺชิคาเม วิหริตฺวา นิสฺสยมุตฺตตฺตา สยํวสี หุตฺวา ‘‘เอตรหิ โข วชฺชี ทุพฺภิกฺขา’’ติอาทิตกฺกวเสน เยน เวสาลี ตทวสริ, ตสฺมา ‘‘ปํสุกูลิกธุตงฺควเสน ปํสุกูลิโก โหตี’’ติ เอตฺตโกเยว ปาโฐ เยสุ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, โสว ปมาณโต คเหตพฺโพฯ ‘‘อารญฺญิโก โหตี’’ติ อิมินา ปญฺจ เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ สงฺคหิตานิ เนสชฺชิกงฺคญฺจ วิหารสภาคตฺตา, ‘‘ปิณฺฑปาติโก’’ติ อิมินา ปญฺจ ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ, ‘‘ปํสุกูลิโก’’ติ อิมินา ทฺเว จีวรปฏิสํยุตฺตานิ สงฺคหิตานีติฯ ญาติฆรูปคมนการณทีปนาธิปฺปายโต สปทานจาริกงฺคํ วิสุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘มา อติหราเปสุ’’นฺติ กาลพฺยตฺตยวเสน วุตฺตํฯ ธมฺมสฺสนฺตรายกรตรตฺตา ‘‘อิมํ นย’’นฺติ อนโยเยวฯ

เยภุยฺเยน หิ สตฺตานํ, วินาเส ปจฺจุปฏฺฐิเต;

อนโย นยรูเปน, พุทฺธิมาคมฺม ติฏฺฐติฯ

[36] อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเทติ เอตฺถ ทุวิธํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํฯ กถํ? ‘‘เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ สอุทฺเทสานุทฺเทสเภทโต ทุวิธํฯ ตตฺถ ปาติโมกฺเข สรูปโต อาคตา ปญฺจ อาปตฺติกฺขนฺธา สอุทฺเทสปญฺญตฺติ นามฯ สาปิ ทุวิธา สปุคฺคลาปุคฺคลนิทฺเทสเภทโตฯ ตตฺถ ยสฺสา ปญฺญตฺติยา อนฺโต อาปตฺติยา สห, วินา วา ปุคฺคโล ทสฺสิโต, สา สปุคฺคลนิทฺเทสาฯ อิตรา อปุคฺคลนิทฺเทสาติ เวทิตพฺพาฯ สปุคฺคลนิทฺเทสาปิ ทุวิธา ทสฺสิตาทสฺสิตาปตฺติเภทโตฯ ตตฺถ อทสฺสิตาปตฺติกา นาม อฏฺฐ ปาราชิกา ธมฺมาฯ ‘‘ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ หิ ปุคฺคโลว ตตฺถ ทสฺสิโต, นาปตฺติฯ ทสฺสิตาปตฺติกา นาม ภิกฺขุนีปาติโมกฺเข ‘‘สตฺตรส สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสส’’นฺติ หิ ตตฺถ อาปตฺติ ทสฺสิตา สทฺธิํ ปุคฺคเลน, ตถา อปุคฺคลนิทฺเทสาปิ ทสฺสิตาทสฺสิตาปตฺติโตว ทุวิธาฯ ตตฺถ อทสฺสิตาปตฺติกา นาม เสขิยา ธมฺมาฯ เสสา ทสฺสิตาปตฺติกาติ เวทิตพฺพาฯ สาปิ ทุวิธา อนิทฺทิฏฺฐการกนิทฺทิฏฺฐการกเภทโตฯ

ตตฺถ อนิทฺทิฏฺฐการกา นาม สุกฺกวิสฺสฏฺฐิ มุสาวาท โอมสวาท เปสุญฺญ ภูตคาม อญฺญวาทก อุชฺฌาปนก คณโภชน ปรมฺปรโภชน สุราเมรย องฺคุลิปโตทก หสธมฺม อนาทริย ตลฆาตกชตุมฏฺฐก สิกฺขาปทานํ วเสน ปญฺจทสวิธา โหนฺติฯ เสสานํ ปุคฺคลนิทฺเทสานํ วเสน นิทฺทิฏฺฐการกา เวทิตพฺพาฯ

อนุทฺเทสปญฺญตฺติปิ ปทภาชนนฺตราปตฺติวินีตวตฺถุปฏิกฺเขปปญฺญตฺติอวุตฺตสิทฺธิวเสน ฉพฺพิธา โหนฺติฯ ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน ขายิตํ อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. 61) เอวมาทิกา ปทภาชนิเย สนฺทิสฺสมานาปตฺติ ปทภาชนสิกฺขาปทํ นามฯ ‘‘น ตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ, โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิกา (ปารา. 517) อนฺตราปตฺติสิกฺขาปทํ นามฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทิวา ปฏิสลฺลียนฺเตน ทฺวารํ สํวริตฺวา ปฏิสลฺลียิตุ’’นฺติ (ปารา. 75) เอวมาทิกา วินีตวตฺถุสิกฺขาปทํ นามฯ ‘‘โลหิตุปฺปาทโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ (มหาว. 114) เอวมาทิกา ปฏิกฺเขปสิกฺขาปทํ นามฯ ขนฺธเกสุ ปญฺญตฺตทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานิ ปญฺญตฺติสิกฺขาปทํ นามฯ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี นจฺจํ วา คีตํ วา วาทิตํ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 834) อิมินา วุตฺเตน ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี นจฺเจยฺย วา คาเยยฺย วา วาเทยฺย วา ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวมาทิกํ ยํ กิญฺจิ อฏฺฐกถาย ทิสฺสมานํ อาปตฺติชาตํ, วินยกมฺมํ วา อวุตฺตสิทฺธิสิกฺขาปทํ นามฯ ฉพฺพิธมฺเปตํ ฉหิ การเณหิ อุทฺเทสารหํ น โหตีติ อนุทฺเทสสิกฺขาปทํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เสยฺยถิทํ – ปญฺจหิ อุทฺเทเสหิ ยถาสมฺภวํ วิสภาคตฺตา ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตานํ, สภาควตฺถุกมฺปิ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยทฺวยํ อสภาคาปตฺติกตฺตา, อนฺตราปตฺติปญฺญตฺติสิกฺขาปทานํ นานาวตฺถุกาปตฺติกตฺตา, ปฏิกฺเขปสิกฺขาปทานํ เกสญฺจิ วินีตวตฺถุปญฺญตฺติสิกฺขาปทานญฺจ อทสฺสิตาปตฺติกตฺตา, อทสฺสิตวตฺถุกตฺตา เภทานุวตฺตกถุลฺลจฺจยสฺส, อทสฺสิตาปตฺติวตฺถุกตฺตา อวุตฺตสิทฺธิสิกฺขาปทานนฺติฯ เอตฺตาวตา ‘‘ทุวิธํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ อุทฺเทสานุทฺเทสเภทโต’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สมาสโต ปกาสิตํ โหติฯ

ตตฺถ อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเทติ สอุทฺเทสสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอกจฺเจ อาจริยา เอวํ กิร วณฺณยนฺติ ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา กติวสฺสาภิสมฺพุทฺเธน ภควตา ปญฺญตฺตาติอาทินา ปุจฺฉํ กตฺวา เตสุ ปฐมปาราชิโก เวสาลิยํ ปญฺญตฺโต ปญฺจวสฺสาภิสมฺพุทฺเธน เหมนฺตานํ ปฐเม มาเส ทุติเย ปกฺเข ทสเม ทิวเส อฑฺฒเตยฺยโปริสาย ฉายาย ปุรตฺถาภิมุเขน นิสินฺเนน อฑฺฒเตรสานํ ภิกฺขุสตานํ มชฺเฌ สุทินฺนํ กลนฺทปุตฺตํ อารพฺภ ปญฺญตฺโต’’ติ, ตํ น ยุชฺชติ, กสฺมา? –

ยสฺมา ทฺวาทสมํ วสฺสํ, เวรญฺชายํ วสิ ชิโน;

ตสฺมิญฺจ สุทฺโธ สงฺโฆติ, เนว ปาราชิกํ ตทาฯ

เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส, สิกฺขาปญฺญตฺติยาจนา;

ตสฺมิํ สิทฺธาติ สิทฺธาว, ครุกาปตฺติ โน ตทาฯ

โอวาทปาติโมกฺขญฺจ, กิํ สตฺถา จตุวสฺสิโก;

ปฏิกฺขิปิ กิมาณญฺจ, สมตฺตํ อนุชานิ โสฯ

อชาตสตฺตุํ นิสฺสาย, สงฺฆเภทมกาสิ ยํ;

เทวทตฺโต ตโต สงฺฆ-เภโท ปจฺฉิมโพธิยํฯ

อาราธยิํสุ มํ ปุพฺเพ, ภิกฺขูติ มุนิภาสิตํ;

สุตฺตเมว ปมาณํ โน, โสว กาโล อนปฺปโกติฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อถ ภควา อชฺฌาจารํ อปสฺสนฺโต ปาราชิกํ วา สงฺฆาทิเสสํ วา น ปญฺญเปสี’’ติ, ตํ สกลสิกฺขาปทํ สนฺธายาหฯ น เกวลํ สอุทฺเทสสิกฺขาปทมตฺตํ, เตน สอุทฺเทสานุทฺเทสปญฺญตฺติเภทํ สกลํ ปาราชิกํ สนฺธายาหาติ วุตฺตํ โหติฯ กิญฺจาปิ นาภิปรามสนมฺปิ กายสํสคฺโค, ตถาปิ เอตํ วิเสสนิยมนโต, อจฺฉนฺทราคาธิปฺปายโต จ วิสุํ วุตฺตํฯ ฉนฺทราครตฺตสฺเสว หิ กายสํสคฺโค อิธาธิปฺเปโตฯ อสุจิปาเน ปน หตฺถินิยา ตาปสปสฺสาวปาเนน วาลกาพฺโย นาม อุปฺปชฺชติ, วาลกาพฺยสฺส วตฺถุ วตฺตพฺพํฯ มณฺฑพฺยสฺส นาภิยา ปรามสเนเนว กิรฯ รูปทสฺสเน ปน เวชฺชกา อาหุ –

‘‘ถีนํ สนฺทสฺสนา สุกฺกํ, กทาจิ จลิโตวเร;

ตํ คามธมฺมกรณํ, ทฺวยสมํ สงฺคมิย;

คพฺภาทีติ อยํ นโย, ถีนํ ปุริสทสฺสนาสีตฺยูปเนยฺย’’ฯ

ตถาปฺยาหุ –

‘‘ปุปฺผิเก เอธิยฺย สุทฺเธ, ปสฺสํ นรญฺจ อิตฺถิ ตํ;

คพฺภญฺจ นเยตฺยุตฺต-มิติ ตสฺมา กาโส อิตี’’ติฯ

ราโชโรโธ วิยาติ สีหฬทีเป เอกิสฺสา อิตฺถิยา ตถา อโหสิ, ตสฺมา กิร เอวํ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ, น ตํ มนุสฺสานํ วิสโย อโหสิ เตสํ รูปํ วิยฯ เตเนว ภิกฺขู ปุจฺฉิํสุ ‘‘กจฺจิ โน ตฺวํ อาวุโส สุทินฺน อนภิรโต’’ติฯ

[39] กลีติ โกโธ, ตสฺส สาสนํ กลิสาสนํ, กลโหฯ คามธมฺมนฺติ เอตฺถ ชนปทธมฺมํ ชนปทวาสีนํ สิทฺธิํฯ อตฺตาติ จิตฺตํ, สรีรญฺจฯ อสุตฺตนฺตวินิพทฺธนฺติ วินยสุตฺเต อนาคตํ, สุตฺตาภิธมฺเมสุปิ อนาคตํ, ปาฬิวินิมุตฺตนฺติ อตฺโถฯ กุสุมมาลนฺติ นานาคุณํ สนฺธายาหฯ รตนทามนฺติ อตฺถสมฺปตฺติํ สนฺธาย วทติฯ ปฏิกฺขิปนาธิปฺปายา ภทฺทาลิ วิยฯ ปทนิรุตฺติพฺยญฺชนานิ นามเววจนาเนว ‘‘นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1315) วิยฯ นิปฺปริยาเยน วิรติ สิกฺขาปทํ นามฯ อกุสลปกฺเข ทุสฺสีลฺยํ นาม เจตนาฯ กุสลปกฺเขปิ เจตนาปริยายโต วิภงฺเค ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ วุตฺตํฯ สงฺฆสุฏฺฐุตายาติ เอตฺถ โลกวชฺชสฺส ปญฺญาปเน สงฺฆสุฏฺฐุตา โหติ ปากฏาทีนวโตฯ ปญฺญตฺติวชฺชสฺส ปญฺญาปเน สงฺฆผาสุตา โหติ ปากฏานิสํสตฺตาฯ ตตฺถ ปฐเมน ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคโห, ทุติเยน เปสลานํ ผาสุวิหาโรฯ ปฐเมน สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาโต, ทุติเยน ทิฏฺฐธมฺมิกานํฯ ตถา ปฐเมน อปฺปสนฺนานํ ปสาโท, ทุติเยน ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาโวฯ ‘‘ปุพฺเพ กตปุญฺญตาย โจทิยมานสฺส ภพฺพกุลปุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สุทินฺโน ตํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ, เตเนว ปพฺพชฺชา อนุญฺญาตา’’ติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตพฺพํฯ ตถา ปฐเมน สทฺธมฺมฏฺฐิติ, ทุติเยน วินยานุคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

อปิเจตฺถ วตฺถุวีติกฺกเม ยตฺถ เอกนฺตากุสลภาเวน, ตํ สงฺฆสุฏฺฐุภาวาย ปญฺญตฺตํ โลกวชฺชโต, ยตฺถ ปญฺญตฺติชานเน เอว อตฺถาปตฺติ, น อญฺญทา, ตํ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา วาปิ ปสาทุปฺปาทพุทฺธิยา ธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺตํ, อิตรญฺจ เสขิยํ, อิทํ โลกวชฺชํ นามฯ

วตฺถุโน ปญฺญตฺติยา วา วีติกฺกมเจตนายาภาเวปิ ปฏิกฺขิตฺตสฺส กรเณ, กตฺตพฺพสฺส อกรเณ วา สติ ยตฺถ อาปตฺติปฺปสงฺโค, ตํ สพฺพํ ฐเปตฺวา สุราปานํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาคนฺตุกวตฺตํ, อาวาสิก, คมิก, อนุโมทน, ภตฺตคฺค, ปิณฺฑจาริก, อารญฺญก, เสนาสน , ชนฺตาฆร, วจฺจกุฏิ, สทฺธิวิหาริก, อุปชฺฌาย, อนฺเตวาสิก, อาจริยวตฺตนฺติ เอตานิ อคฺคหิตคฺคหณนเยน คณิยมานานิ จุทฺทส, เอตานิ ปน วิตฺถารโต ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานิ นาม โหนฺติฯ สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สํวโร สํวรวินโย ปญฺญตฺติสิกฺขาปทเมวฯ ตตฺถ ปญฺญตฺติวินโย สมถวินยตฺถาย สมถวินโย สํวรวินยตฺถาย สํวรวินโย ปหานวินยตฺถายาติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ, ตํ สงฺฆผาสูติ เอกมิว วุตฺตํ สงฺฆสุฏฺฐุตาย สติ สงฺฆผาสุ ภวิสฺสตีติ ทีปนตฺถํฯ ปกรียนฺติ เอตฺถ เต เต ปโยชนวิเสสสงฺขาตา อตฺถวสาติ อตฺถวสํ ‘‘ปกรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ทสสุ ปเทสุ เอเกกํ มูลํ กตฺวา ทสกฺขตฺตุํ โยชนาย ปทสตํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปจฺฉิมสฺส ปทสฺส วเสน อตฺถสตํ ปุริมสฺส วเสน ธมฺมสตํ อตฺถโชติกานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตํ, ธมฺมภูตานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตนฺติ ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, อตฺถสเต ญาณสตํ, ธมฺมสเต ญาณสตํ ทฺวีสุ นิรุตฺติสเตสุ ทฺเว ญาณสตานีติ จตฺตาริ ญาณสตานิ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ สงฺฆสุฏฺฐุตาติ ธมฺมสงฺฆสฺส สุฏฺฐุภาโวติ อตฺโถฯ ‘‘อตฺถปทานีติ อฏฺฐกถาฯ ธมฺมปทานีติ ปาฬี’’ติ วุตฺตํ กิรฯ

เมถุนํ ธมฺมนฺติ เอวํ พหุลนเยน ลทฺธนามกํ สกสมฺปโยเคน, ปรสมฺปโยเคน วา อตฺตโน นิมิตฺตสฺส สกมคฺเค วา ปรมคฺเค วา ปรนิมิตฺตสฺส สกมคฺเค เอว ปเวสปวิฏฺฐฐิตุทฺธรเณสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ปฏิสาทิยนวเสน เสเวยฺย ปาราชิโก โหติ อสํวาโสติฯ เกจิ ปน ‘‘ปเวสาทีนิ จตฺตาริ วา ตีณิ วา ทฺเว วา เอกํ วา ปฏิเสเวยฺย, ปาราชิโก โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘โส เจ ปเวสนํ สาทิยติ, ปวิฏฺฐํ, ฐิตํ, อุทฺธรณํ สาทิยติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติอาที’’ติ (ปารา. 59) วทนฺติ, เตสํ มเตน จตูสุปิ จตสฺโส ปาราชิกาปตฺติโย อาปชฺชติฯ

เตเยว เอวํ วทนฺติ ‘‘อาปชฺชตุ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยา ตพฺภาคิยา’’ติ, ‘‘อตฺตโน วีติกฺกเม ปาราชิกาปตฺติํ, สงฺฆาทิเสสาปตฺติญฺจ อาปชฺชิตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย คหฏฺฐกาเล เมถุนาทิปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา ปุน ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา เอกํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติํ เอกมเนกํ วา ปฏิกริตฺวาว โส ปุคฺคโล ยสฺมา นิราปตฺติโก โหติ, ตสฺมา โส คหฏฺฐกาเล สาปตฺติโกวาติ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺสาปิ อตฺเถว อาปตฺติวุฏฺฐานํฯ วุฏฺฐานเทสนาหิ ปน อสุชฺฌนโต ‘ปโยเค ปโยเค อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ น วุตฺตํ คณนปโยชนาภาวโตฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ, อถ โข ปทภาชเน ‘อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ วจเนนายมตฺโถ สิทฺโธ’’ติ ยุตฺติญฺจ วทนฺติฯ ยทิ เอวํ มาติกายมฺปิ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย ปาราชิก’’นฺติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ปาราชิกสฺส อนวเสสวจนมฺปิ น ยุชฺเชยฺยฯ สพฺเพปิ หิ อาปตฺติกฺขนฺเธ ภิกฺขุคณนญฺจ อนวเสเสตฺวา ติฏฺฐตีติ อนวเสสวจนนฺติ กตฺวา ปเวเสว อาปตฺติ, น ปวิฏฺฐาทีสุ, ตเมเวกํ สนฺธาย ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ ปาราชิกาปตฺติมฺปิ อนฺโต กตฺวา นิทานุทฺเทเส วจนํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา มาติกายํ ‘‘ปาราชิก’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ปาราชิโก โหตี’’ติ ปุคฺคลนิทฺเทสวจนํ เตน สรีรพนฺธเนน อุปสมฺปทาย อภพฺพภาวทีปนตฺถํฯ ‘‘อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ ปทภาชเน วจนํ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺสาปิ ปาราชิกสฺส อสํวาสสฺส สโต ปุคฺคลสฺส อเถยฺยสํวาสกภาวทีปนตฺถํฯ น หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก โหติ, ตสฺมา ‘‘อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ’’ตฺเวว วุจฺจติฯ เตเนวาห ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตญฺเจ สุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน อโนกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาเทน ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 389)ฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ตทภาวโต สิทฺโธ โส ‘‘อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ’’ตฺเวว วุจฺจตีติฯ เตน ปทโสธมฺมํ สหเสยฺยญฺจ น ชเนติ, ภิกฺขุเปสุญฺญาทิญฺจ ชเนตีติ เวทิตพฺพํฯ ภิกฺขุนีนํ สงฺฆาทิเสเสสุ ปน ภิกฺขุสงฺฆาทิเสสโต วุฏฺฐานวิธิวิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘อยมฺปิ ภิกฺขุนี…เป.… อาปนฺนา’’ติ (ปาจิ. 679) ปุคฺคลนิทฺเทสํ กตฺวาปิ ปาราชิกโต อธิปฺปายนฺตรทสฺสนตฺถํ ‘‘นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสส’’นฺติ (ปาจิ. 679) อาปตฺตินามคฺคหณญฺจ กตํฯ เอตฺตาวตา สปุคฺคลนิทฺเทเส ทสฺสิตาทสฺสิตาปตฺติทุกํ วิตฺถาริตํ โหติฯ อปุคฺคลนิทฺเทเสสุ เสขิเยสุ อาปตฺติยา ทสฺสนการณํ เสขิยานํ อฏฺฐกถายเมว วุตฺตํฯ ตทภาวโต อิตเรสุ อาปตฺติทสฺสนํ กตํฯ อปุคฺคลนิทฺเทเสสุปิ ทสฺสิตาทสฺสิตาปตฺติทุกญฺจ วิตฺถาริตํ โหตีติฯ

ปฐมปญฺญตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุทินฺนภาณวารํ นิฏฺฐิตํฯ

มกฺกฏีวตฺถุกถาวณฺณนา

[40-1] ทุติยปญฺญตฺติยํ ‘‘อิธ มลฺลา ยุชฺฌนฺตี’’ติอาทีสุ วิย ปฏิเสวตีติ วตฺตมานวจนํ ปจุรปฏิเสวนวเสน วุตฺตํ, ‘‘ตญฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา, โน ติรจฺฉานคตายา’’ติ ปริปุณฺณตฺถมฺปิ ปฐมํ ปญฺญตฺติํ อตฺตโน มิจฺฉาคาเหน วา เลสโอฑฺฑนตฺถาย วา เอวมาหฯ ปริปุณฺณตฺถตํเยว นิยเมตุํ ‘‘นนุ อาวุโส ตเถว ตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, เตเนว มกฺกฏีวตฺถุ วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตํ อวิเสสตฺตา, ตถา วชฺชิปุตฺตกวตฺถุฯ วิจารณา ปเนตฺถ ตติยปญฺญตฺติยํ อาวิ ภวิสฺสติฯ ‘‘นนุ, อาวุโส, ภควตา อเนกปริยาเยนา’’ติอาทิ น เกวลํ สอุทฺเทสสิกฺขาปเทเนว สิทฺธํ, ‘‘ติรจฺฉานคตาทีสุปิ ปาราชิก’’นฺติ อนุทฺเทสสิกฺขาปเทนปิ สิทฺธนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อถ วา ยทิ สอุทฺเทสสิกฺขาปทํ สาวเสสนฺติ ปญฺญเปสิ, อิมินา อนุทฺเทสสิกฺขาปเทนาปิ กิํ น สิทฺธนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ ตเทว สิกฺขาปทํ ปฐมปญฺญตฺตเมว เลสตฺถิกานํ อเลโสกาสํ กตฺวา อาเมฑิตตฺถํ กตฺวา ปญฺญเปสฺสามีติ อตฺโถฯ อญฺญถา ‘‘อญฺญวาทเก วิเหสเก ปาจิตฺติย’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. 101) วิย วตฺถุทฺวเยน อาปตฺติทฺวยํ อาปชฺชติ, น จาปชฺชติ, โส เอวตฺโถ อญฺเญนาปิ วจเนน สุปฺปกาสิโต, สุปริพฺยตฺตกรณตฺเถน ทฬฺหตโร กโตติ อธิปฺปาโยฯ ตติยปญฺญตฺติยมฺปิ อญฺเญสุ จ เอวํ วิสุทฺโธฯ

ยสฺส สจิตฺตกปกฺเขติอาทิมฺหิ ปน คณฺฐิปทนโย ตาว ปฐมํ วุจฺจติ, สจิตฺตกปกฺเขติ สุราปานาทิอจิตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํฯ สจิตฺตเกสุ ปน ยํ เอกนฺตมกุสเลเนว สมุฏฺฐาปิตญฺจฯ อุภยํ โลกวชฺชํ นามฯ สุราปานสฺมิญฺหิ ‘‘สุรา’’ติ วา ‘‘ปาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วา ชานิตฺวา ปิวเน อกุสลเมว, ตถา ภิกฺขุนีนํ คนฺธวณฺณกตฺถาย เลปเน, เภสชฺชตฺถาย เลปเน อโทสตฺตา ‘‘อวิจารณีย’’นฺติ เอตฺตกํ วุตฺตํฯ ตตฺถ น วฏฺฏตีติ ‘‘ชานิตฺวา’’ติ วุตฺตวจนํ น ยุชฺชติ ปณฺณตฺติวชฺชสฺสาปิ โลกวชฺชภาวปฺปสงฺคโตฯ อิมํ อนิฏฺฐปฺปสงฺคํ ปริหริตุกามตาย วชิรพุทฺธิตฺเถรสฺส คณฺฐิปเท วุตฺตํ ‘‘อิธ สจิตฺตกนฺติ จ อจิตฺตกนฺติ จ วิจารณา วตฺถุวิชานเนเยว โหติ, น ปญฺญตฺติวิชานเนฯ