อตฺถิ ปุคฺคลกมฺมํ ปุคฺคโลว กโรติ, น สงฺโฆ, น คโณ, ตํ อธิฏฺฐานุโปสถวเสน เวทิตพฺพํฯ อตฺถิ คณกมฺมํ เอกจฺโจว คโณ กโรติ, เอกจฺโจ น กโรติ, ตตฺถ อญตฺติกํ ทฺเวเยว กโรนฺติ, น ตโยฯ สญตฺติกํ ตโยว กโรนฺติ, น ตโต อูนา วา อธิกา วาติฯ

อปญฺญตฺเตปญฺญตฺตวคฺควณฺณนา

[500] กกุสนฺธโกณาคมนกสฺสปา เอว หิ สตฺต อาปตฺติกฺขนฺเธ ปญฺญเปสุํฯ วิปสฺสีอาทโย ปน โอวาทปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิํสุ, น สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสุํฯ

นิคมนกถาวณฺณนา

อุภโตวิภงฺคขนฺธกปริวาเรหิ วิภตฺตํ เทสนํ อตฺถิ ตสฺส วินยปิฏกสฺส, นาเมน สมนฺตปาสาทิกา นาม สํวณฺณนา ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นามา’’ติ วุตฺตวจนสํวณฺณนา สมตฺตาติ อาหฯ ตตฺถ ปธานฆเรฯ อิทฺธา อตฺถวินิจฺฉยาทีหิฯ

สมฺมา อุทิโต สมุทิโต, เต คุเณ อกิจฺเฉน อธิคโต อธิกปฺปมาณคุเณหิ วา สมุทิโต, เตน สมุทิเตน ‘‘คตานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสตี’’ติ วุตฺตาย สติยา อุปฺปาทิตา สทฺธาทโย ปรมวิสุทฺธา นาม สมนฺนารกฺขตฺตาฯ อิติ สติปิ สทฺธาทีหิ วุตฺตา โหติฯ เอวํ สนฺเต เอตฺถ วุตฺเต จตุพฺพิเธ สีเล ปาติโมกฺขสํวรสีลํ สทฺธา มณฺเฑติฯ สทฺธาสาธนญฺหิ ตํฯ อินฺทฺริยสํวราชีวปาริสุทฺธิปจฺจยปริโภคสีลานิ ปฏิมณฺเฑนฺติ สติวีริยปญฺญาโยติ ยถาโยคํ เวทิตพฺพํฯ อปิจ สทฺธา จ พุทฺธิรหิตา อวิสุทฺธา โหติ พุทฺธิยา ปสาทเหตุตฺตาฯ พุทฺธิโย ปน ตสฺสานุภาเวน ปรมวิสุทฺธา นาม โหนฺติฯ ปญฺญา สทฺธารหิตา เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, สทฺธายุตฺตา เอว วิสุทฺธา โหติฯ วีริยญฺจ สมาธิรหิตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ, น สมาธิยุตฺตนฺติ วีริยสฺส สุทฺธวจนโต สมาธิปิ วุตฺโต โหติ, เอวํ ปรมวิสุทฺธา สทฺธาทโยปิ ปาติโมกฺขํ ปฏิมณฺเฑนฺตีติ ญาตพฺพํฯ กถํ? ปฏิปตฺติเทสเก สตฺถริ จ ปฏิปตฺติยญฺจ ปฏิปตฺติผเล จ สทฺธาย วินา สีลสมาทานํ, สมาทินฺนวิโสธนญฺจ กาตุํ น สกฺกาติ สทฺธา ปาติโมกฺขํ ปฏิมณฺเฑติฯ

ตตฺถ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.255; ม. นิ. 1.74; สํ. นิ. 1.249) สตฺถริ จ ปูเชตุํ สกฺโกติฯ ปฏิปตฺติยํ สีลวิปตฺติสมฺปตฺติมูลเก สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิกผเล จ สทฺธาปวตฺติ วิตฺถารโต ญาตพฺพา, สีลวิปตฺติสมฺปตฺตินิมิตฺตํ อาทีนวมานิสํสญฺจ อาทีนวปริจฺจาเค, อานิสํสสมฺปาทเน จ อุปายํ ทิสฺวา ตถา ปวตฺตมานา ปญฺญา ปาติโมกฺขสํวรํ ปฏิมณฺเฑติฯ ‘‘อติสีต’’นฺติอาทินา อปฺปวตฺตนารหํ โกสชฺชํ ‘‘โย จ สีตญฺจ อุณฺหญฺจา’’ติ วุตฺตานุสาเรน ปชหิตฺวา อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อสํวรสํวรานํ อนุปฺปาทนปชหนอุปฺปาทนวฑฺฒนวเสน ปวตฺตมานวีริยํ ปาติโมกฺขํ ปฏิมณฺเฑติ, อิมินา นเยน อินฺทฺริยสํวราทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ จตุนฺนมฺปิ สงฺคหวตฺถูนํ อนุกูลสมุทาจาโร อิธ อาจาโรติ เวทิตพฺโพฯ อชฺชว-วจเนน ลาภสกฺการเหตุ กายทุจฺจริตาทิกุฏิลกรมายาสาเฐยฺยปฏิปกฺขอชฺชวธมฺมสมาโยคทีปเนน อโลภชฺฌาสยตา ทีปิตาฯ มทฺทว-วจเนน กกฺขฬภาวกรปฏิฆาทิปฏิปกฺขภูตเมตฺตาทิมทฺทวธมฺมสมาโยคทีปเนน หิตชฺฌาสยาทีนิ ทีปิตานิ โหนฺติฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ขนฺติ จ โสรจฺจญฺจ สาขลฺยญฺจ ปฏิสนฺถาโร จา’’ติอาทินา (ธ. ส. ทุกมาติกา 125-126) วุตฺตธมฺเมหิ สมาโยโค ทีปิโต โหติฯ อิธ วุตฺตา อชฺชวมทฺทวาทโย คุณา สีลสมฺปตฺติยา เหตู จ โหนฺติ สีลสมฺปตฺติผลญฺจ ตํสมฺปาทนโตฯ สกสมโยติ จตุปริสาฯ เอเตน สภาคทุกฺขภาวาภาโว สูจิโตฯ อถ วา สกสมโยติ โสคตํ ปิฏกตฺตยํ สกสมโย เอว คหนํ ทุทฺทีปนตฺตา, สกสมยสฺส สนฺนิฏฺฐานํ สกสมยคหนํ –

‘‘สจฺจํ สตฺโต ปฏิสนฺธิ, ปจฺจยาการเมว จ;

ทุทฺทสา จตุโร ธมฺมา, เทเสตุญฺจ สุทุกฺกรา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 225) –

วุตฺตตฺตา ยถา สกสมยสฺส คหนปเทน โยชนา วุตฺตา, ตถา ปรสมยสฺสปิฯ ปญฺญาเวยฺยตฺติเยนาติ อเนน ติขิเณน ญาเณน กตสิลานิสิตสตฺถสทิสสภาวปญฺญา วุตฺตาฯ ติปิฏกสงฺขาตาย ปริยตฺติยา ปเภโท ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภโทฯ ตสฺมิํ ปเภเทฯ ตนฺติ จ ตนฺติอตฺโถ จ สาสนํ นามฯ อิธ ‘‘ตนฺติ เอวา’’ติ วทนฺติฯ ยสฺมิํ อยํ สํวณฺณนา นิฏฺฐาปิตา, ตสฺมิํ กาเล ปฏิเวธญาณาภาวโต สุตมยํ สนฺธาย ‘‘อปฺปฏิหตญาณปฺปภาเวนา’’ติ วุตฺตํฯ

กรณสมฺปตฺติยา ชนิตตฺตา สุขวินิคฺคตํฯ สุขวินิคฺคตตฺตา มธุโรทาตวจนลาวณฺณยุตฺเตนาปิ โยเชตพฺพํ, อีทิสํ วจนํ โสตสุขญฺจ สนฺนิเวสสมฺปตฺติสุขญฺจ โหติฯ ‘‘เวยฺยากรเณนา’’ติ อวตฺวา ‘‘มหาเวยฺยากรเณนา’’ติ วุตฺตตฺตา สิกฺขานิรุตฺติฉนฺโทวิจิตฺยาทิปฏิมณฺฑิตปาณินิยนฺยาสาธารณธารณสภาโว สูจิโต ภวติฯ ยุตฺตวาทินาติอาทีสุ ยุตฺตมุตฺตวาทินา ฐานุปฺปตฺติยปญฺญาย สมนฺนาคเตนาติ อตฺโถฯ โอชาเภเทปิ อายุสตฺติกรณตาทิสามตฺถโยคานํ มหากวินา รจิตคนฺถสฺส มหนฺตตฺตา วา ‘‘ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท’’ติอาทีหิ สาสเน, เหตุวิสเย, สทฺเท จาติ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ปาฏวภาวํ ทีเปนฺโต เวนยิกพุทฺธิสมฺปตฺติสพฺภาวมสฺส สูเจติฯ เยสํ ปุคฺคลานํ ปภินฺนา ปฏิสมฺภิทาทิ, เต ปภินฺนปฏิสมฺภิทาทโย ธมฺมาฯ เตหิ ปริวาริโต อุกฺขิตฺตสนฺตติอุปจฺเฉทมกตฺวา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนวฑฺฒนวเสน วาริโต โส ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาโรฯ ตสฺมิํ ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ อตฺโถฯ ฉฬภิญฺญจตุปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต ปน ฉฬภิญฺญา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา เอวฯ จตูสุ ปฏิสมฺภิทาสุ อตฺถปฏิสมฺภิทาย เอกเทโสวฯ ตทุภยํ สยํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปริยาปนฺนํ กถํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ปฏิมณฺเฑตีติ เจ? รุกฺขํ รุกฺขสฺส อวยวภูตปุปฺผาทโย วิย สยญฺจ เยสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ อวยวตฺตาติฯ กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนปฏิสมฺภิทาญาณํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ อนวยวภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ปฏิมณฺเฑติ, ปุริสสฺส อนวยวภูโต อลงฺกาโร วิย ปุริสํฯ อถ วา กามาวจรปอสมฺภิทาปริวาโร ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุเณ ปฏิมณฺเฑติฯ โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทํ สนฺธาย ปุน ปฏิสมฺภิทาวจนญฺจฯ สาสเน อุปฺปชฺชิตฺวา สาสนสฺส อลงฺการภูเตน, ยสฺมิํ วํเส อุปฺปนฺโน, ตสฺเสว วา อลงฺการภูเตนฯ สงฺเขปวิตฺถาเรสุ อิตรีตรกรณํ, อปฺปสนฺนปสนฺนานํ ปสาทุปฺปาทนาภิวุฑฺฒิกรณํ, วุตฺตานํ คมฺภีรานํ คมฺภีรุตฺตานภาวกรณนฺติ เอวํ ฉพฺพิธาจริยคุณโยคโต วิปุลพุทฺธิ นามฯ เย ธมฺมจินฺตนํ อติธาวนฺตา เกจิ อุจฺเฉทาทินานปฺปการํ อนฺตํ วา คณฺหนฺติ, ‘‘สพฺพํ เญยฺยํ ปญฺญตฺติ เอวา’’ติ วา ‘‘ปรมตฺโถ เอวา’’ติ วา คณฺหนฺติ, เตสํ พุทฺธิ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยตฺตา สมลา นาม โหติ, อิมสฺส ปน พุทฺธิ ธมฺมจินฺตาติธาวนรหิตตฺตา วิสุทฺธา นาม โหติฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา’’ติ ฯ ครูหิ ‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.37; เนตฺติ. 113) วุตฺตคุเณหิ ยุตฺตครูหิฯ คุเณหิ ถิรภาวํ คตตฺตา เถเรนฯ

สีเลน สีลสฺส วา วิสุทฺธิยา สีลวิสุทฺธิยาฯ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปฐมํ อภินิพฺพตฺตตฺตา โลกเชฏฺฐสฺสฯ โลกสฺส วา คมฺภีเร มหนฺเต สีลาทิกฺขนฺเธ เอสิ คเวสีติ มเหสีติฯ

เอตฺตาวตา สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสปริมาณาย สมนฺตปาสาทิกสญฺญิตาย วินยฏฺฐกถาย สพฺพปเทสุ วินิจฺฉยชาตํ สงฺขิปิตฺวา คณฺฐิฏฺฐานวิกาสนา กตา โหติ, ตถาปิ ยํ เอตฺถ ลิขิตํ, ตํ สุฏฺฐุ วิจาเรตฺวา ปาฬิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา เย อาจริยา พุทฺธสฺส ภควโต มหานุภาวํ, วินยปิฏกสฺส จ วิจิตฺรนยคมฺภีรตฺถตํ สลฺลกฺเขตฺวา โปราณานํ กถามคฺคํ อวินาเสตฺวา อตฺตโน มติํ ปหาย เกวลํ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา, ปรานุคฺคหกามตาย จ วินยปิฏกํ ปกาเสนฺตา ฐิตา, เตสํ ปาทมูเล วนฺทิตฺวา ขนฺติโสรจฺจาทิคุณสมนฺนาคเตน หุตฺวา วตฺตสมฺปตฺติยา เตสํ จิตฺตํ อาราเธตฺวา ปเวณิยา อาคตํ วินิจฺฉยํ กถาเปตฺวา อุปธาเรตฺวา ยํ เตน สํสนฺทติ, ตํ คเหตพฺพํ, อิตรํ ฉฑฺเฑตพฺพํฯ อิตรถา ตุณฺหีภูเตน ภวิตพฺพํฯ วินิจฺฉยสงฺกรกเรน ปน น ภวิตพฺพเมวฯ กสฺมา? สาสนสฺส นาสเหตุตฺตาฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘อสมฺพุธํ พุทฺธมหานุภาวํ,

ธมฺมสฺส คมฺภีรนยตฺถตญฺจ;

โย วณฺณเย ตํ วินยํ อวิญฺญู,

โส ทุทฺทโส สาสนนาสเหตุฯ

ปาฬิํ ตทตฺถญฺจ อสมฺพุธญฺหิ,

นาเสติ โย อฏฺฐกถานยญฺจ;

อนิจฺฉยํ นิจฺฉยโต ปเรหิ,

คาเหติ เตเหว ปุรกฺขโต โสฯ

อนุกฺกเมเนว มหาชเนน,

ปุรกฺขโต ปณฺฑิตมานิภิกฺขุ;

อปณฺฑิตานํ วิมติํ อกตฺวา,

อาจริยลีฬํ ปุรโต กโรตี’’ติฯ

สมนฺตปาสาทิกาย คณฺฐิปทาธิปฺปายปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

วชิรพุทฺธิฏีกา นิฏฺฐิตาฯ