จตุกฺกวารวณฺณนา

[324] จตูหากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชติ…เป.… กมฺมวาจาย อาปชฺชตีติ เอตฺถ ยญฺหิ อาปตฺติํ กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, น ตตฺถ กายาทโยติ อาปนฺนํ, ตโต กมฺมวาจาย สทฺธิํ อาปตฺติกรา ธมฺมา สตฺตาติ อาปชฺชติ, เอวํ สติ ‘‘ฉ อาปตฺติสมุฏฺฐานานี’’ติ วจนวิโรโธ, ตานิ เอว อาปตฺติกรา ธมฺมา นามฯ อถ ตตฺถาปิ กายาทโย เอกโต วา นานาโต วา ลพฺภนฺติ, จตูหากาเรหีติ น ยุชฺชตีติ ‘‘ฉหากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ เอวํ เอตานิ สุตฺตปทานิ วิโรธิตานิ โหนฺติฯ กถํ อวิโรธิตานิ? สวิญฺญตฺติกาวิญฺญตฺติกเภทภินฺนตฺตาฯ กายาทีนํ ยา กิริยา อาปตฺติ, นํ เอกจฺจํ กาเยน สวิญฺญตฺติเกน อาปชฺชติ, เอกจฺจํ สวิญฺญตฺติกาย วาจาย, เอกจฺจํ สวิญฺญตฺติกาหิ กายวาจาหิ อาปชฺชติ, ยา ปน อกิริยา อาปตฺติ, ตํ เอกจฺจํ กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, ตญฺจ โข อวสิฏฺฐาหิ อวิญฺญตฺติกาหิ กายวาจาหิเยว, น วินา ‘‘โน เจ กาเยน วาจาย ปฏินิสฺสชฺชติ, กมฺมวาจาปริโยสาเน อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. 414) วจนโต, อวิเสเสน วา เอกจฺจํ อาปตฺติํ กาเยน อาปชฺชติ, เอกจฺจํ วาจาย , เอกจฺจํ กายวาจาหิ ฯ ยํ ปเนตฺถ กายวาจาหิ, ตํ เอกจฺจํ เกวลาหิ กายวาจาหิ อาปชฺชติ, เอกจฺจํ กมฺมวาจาย อาปชฺชตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ เอวํ อวิโรธิตานิ โหนฺติฯ

ตตฺรายํ สมาสโต อตฺถวิภาวนา – กาเยน อาปชฺชตีติ กาเยน สวิญฺญตฺติเกน อกตฺตพฺพํ กตฺวา เอกจฺจํ อาปชฺชติ, อวิญฺญตฺติเกน กตฺตพฺพํ อกตฺวา อาปชฺชติ, ตทุภยมฺปิ กายกมฺมํ นามฯ อกตมฺปิ หิ โลเก ‘‘กต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺกฏํ มยา, ยํ มยา ปุญฺญํ น กต’’นฺติ เอวมาทีสุ, สาสเน จ ‘‘อิทํ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ, ยํ ตฺวํ ภควนฺตํ น ปุจฺฉี’’ติ (จูฬว. 443) เอวมาทีสุ, เอวมิธ วินยปริยาเยน กาเยน อกรณมฺปิ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ อยเมว นโย ‘‘วาจาย อาปชฺชตี’’ติอาทีสุฯ ปุรตีติ ปุริโส, ปุร อคฺคคมเนฯ ปุรตีติ ปุรโต คจฺฉติ สพฺพกมฺเมสุ ปุพฺพงฺคโม โหติฯ ปฐมุปฺปนฺนวเสนาติ ปฐมกปฺปิเยสุ หิ ปฐมํ ปุริสลิงฺคํ อุปฺปชฺชติ, ‘‘ปุริม’’นฺติ สงฺขํ คตํ ปุริสลิงฺคํ ชายตีติ อตฺโถฯ สตํ ติํส จาติ เอตฺถ อสาธารณาปิ ปาราชิกา โน อนฺโตคธาเยว ชาตา ปาราชิกาปนฺนานํ ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตาฯ ‘‘อสาธารณวจเนน ปน สามญฺเญน อุทฺธฏานี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘สตญฺเจว ติํสญฺจ สิกฺขาปทานีติ ปาโฐ’’ติ จ วทนฺติฯ ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ จตูสุ ปาราชิเกสูติ สาธารเณสุ เอวฯ อตฺถิ วตฺถุนานตฺตตา โน อาปตฺตินานตฺตตาติ ปฐมปญฺโห อิธ ทุติโย นามฯ อตฺถิ อาปตฺติสภาคตา โน วตฺถุสภาคตาติ เอเตน วิเสโส นตฺถิฯ มนฺตาภาสาติ มติยา ภาสาฯ ‘‘อภิวาทนารหาติ ยถานิสินฺนาว สีสํ อุกฺขิปิตฺวา วนฺทนฺติฯ นวมภิกฺขุนิโต ปฏฺฐาย อนุฏฺฐิตพฺพโต อาสนา น ปจฺจุฏฺเฐนฺติฯ อวิเสเสนาติ อุปชฺฌายสฺส, อิตรสฺส วา วิปฺปกตโภชนสฺส, สมีปคโต โย โกจิ วุฑฺฒตโรติ อตฺโถฯ วิปฺปกตโภชเนนาปิ หิ อุฏฺฐหิตฺวา อาสนํ ทาตพฺพํฯ อิธ น กปฺปนฺตีติ วทนฺโตปีติ ปจฺจนฺติมชนปเทสุ ฐตฺวา ‘‘อิธ น กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโต วินยาติสารทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ กปฺปิยญฺหิ ‘‘น กปฺปตี’’ติ วทนฺโต ปญฺญตฺตํ สมุจฺฉินฺทติ นามฯ ตถา อิธ กปฺปนฺตีติอาทีสุปิ ฐตฺวา ‘‘อิธ กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโต วินยาคตภิกฺขุ วินโย ปุจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถฯ

ปญฺจกวารวณฺณนา

[325] น อุเปติ ปุคฺคโลฯ ‘‘นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา’’ติ (ปาจิ. 299) วจนโต นิมนฺตนาภาวา ปิณฺฑปาติกสฺส อนามนฺตจาโร วฏฺฏติฯ ‘‘คิลานสมโย’’ติอาทินา อาโภคํ กตฺวา โภชนํ อธิฏฺฐหิตฺวา โภชนํ นามฯ ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ อวิกปฺปนาฯ ปรมฺมุเข อคุณวจนํ อยโสฯ สมฺมุขา ครหาฯ สีลทิฏฺฐิพฺยสนานํ วินยปริยาปนฺนตฺตา เตหิ สทฺธิํ อิตเร ปญฺจกํ ปูเรตุํ วุตฺตาฯ ‘‘วินยธรปญฺจเมน คเณนา’’ติ (มหาว. 259) วุตฺตตฺตา ปญฺจกํ ชาตํฯ อญฺญตรสฺมิํ วิหาเร เอโก เถโรติ อตฺโถฯ ‘‘โยนกวิสยโตติ จีนฏฺฐานา’’ติ ลิขิตํฯ อฏฺฐ กปฺเป อนุสฺสรีติ ปุพฺเพนิวาสญาณํ นิพฺพตฺเตสีติ อตฺโถฯ อนนฺตเร ฐาเน ฐตฺวาติ อตฺโถฯ ญตฺติยา กมฺมปฺปตฺโต หุตฺวาติ ญตฺติฏฺฐปิตกาเล กมฺมปฺปตฺโต โหติฯ ปุน กมฺมวาจาย กมฺมสิทฺธิฯ ญตฺติเขตฺตนฺติ ญตฺติยาว กาตพฺพฏฺฐานํ ตสฺสา เขตฺตํ, ญตฺติทุติยาทิกมฺเม ปฐมฏฺฐปนํ ตสฺสา โอกาโส นามฯ อารญฺญเก อิทญฺจิทญฺจานิสํสนฺติ เอวํ อิทมตฺถิตนฺติ อตฺโถฯ

ฉกฺกวารวณฺณนา

[326] ‘‘ฉพฺพสฺสปรมตา ธาเรตพฺพ’’นฺติ วิภงฺเค ปาฐตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ จุทฺทสปรมานิ นว ฉกฺกานิ โหนฺติฯ กถํ? ปฐมํ เอกํ ฉกฺกํ, เสเสสุ อฏฺฐสุ เอเกเกน สทฺธิํ เอเกกนฺติ เอวํ ตีณิ ฉกฺกานิ อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตานิฯ กถํ? ‘‘จตุตฺเถน อาปตฺติสมุฏฺฐาเนน ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน ปญฺจเมน, ฉฏฺเฐน จ ตีณิ ฉกฺกานิฯ โลภาทโย ฉ วิวาทมูลานิ, ตถา อนุวาทสฺสฯ ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย วสฺสิกสาฏิกายฯ ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย สุคตจีวรสฺสฯ วิปฺปกตจีวรํ อาทาย ปกฺกมเน นิฏฺฐานนฺติโก, สนฺนิฏฺฐานนาสน สวน สีมาติกฺกนฺติกสหุพฺภาราติ ฉ, สมาทาย วาเรปิ ฉาติ ฉกฺกทฺวยํฯ สตฺตเก ปกฺกมนนฺติเกน สห สตฺตฯ