เอกกวารวณฺณนา

[321] เอกุตฺตริกนเย อาปตฺติ ชานิตพฺพาติ เอตฺถ อาปตฺติ นาม กิํ ปรมตฺถสภาวา, อุทาหุ น วตฺตพฺพสภาวาติ? น วตฺตพฺพสภาวาฯ วุตฺตญฺหิ ปริวาเร ‘‘วตฺถุ ชานิตพฺพํ, โคตฺตํ ชานิตพฺพํ, นามํ ชานิตพฺพํ, อาปตฺติ ชานิตพฺพา’’ติ เอเตสํ ปทานํ วิภงฺเค ‘‘เมถุนธมฺโมติ วตฺถุ จ โคตฺตญฺจฯ ปาราชิกนฺติ นามญฺเจว อาปตฺติ จา’’ติฯ นามญฺจ โคตฺตญฺจ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. 1.76) วจนโต สมฺมุติมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘กุสลตฺติกวินิมุตฺตา น วตฺตพฺพธมฺมภูตา เอกจฺจา สมฺมุติ เอวา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วุตฺตํ สมถกฺขนฺธเก ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ (จูฬว. 222), ตํ ‘‘วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ (จูฬว. 220) เอตฺถ วิย ปริยายโต วุตฺตํฯ อตฺถโต หิ วิวาโท นาม เอกจฺโจ สมฺมุติวิเสโสฯ โย จิตฺตสมงฺคิโน, โส ‘‘ตํ จิตฺตปริยาเยน ปน สิยา กุสล’’นฺติอาทิ โวหารลทฺโธ, ตถา อาปตฺตาธิกรณมฺปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อาปตฺติํ อาปชฺชมาโน หิ อกุสลจิตฺโต วา อาปชฺชติ กุสลาพฺยากตจิตฺโต วา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา)ฯ อญฺญถา สมเถหิ อธิกรณียตา น สมฺภวติฯ น หิ สมถา กุสลาทิํ อกุสลาทิํ วา อธิกิจฺจปวตฺตนฺติ, สมถวเสน วา กุสลาทิ สมฺมติฯ น จ กุสลสฺส วิวาทสฺส, อนุวาทสฺส วา กุสลาทิสมเถหิ วูปสเมตพฺพตา อาปชฺชตีติ เตสํ อธิกรณมตฺตเมว น สมฺภเวยฺย, ตสฺมา อธิกรณานํ, สมถานญฺจ กุสลาทิภาโว ปริยายเทสนาย ลพฺภติ, โน อญฺญถา, เตเนว สมฺมุขาวินเย วิย อาปตฺตาธิกรเณ ติกํ น ปูริตํฯ สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชมานสฺส ยสฺมา สญฺเจตนา เอกนฺตโต อกุสลาว โหติฯ อิตรสฺส สจิตฺตกสฺส วา อจิตฺตกสฺส วา ตทาภาวมตฺตํ อุปาทาย ‘‘อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา หิ ‘‘ติกฺขตฺตุํ โจทยมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 538) น กุสลสทฺโท สุขวิปาโก, ‘‘สมฺปรายิกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปฏิฆาตายา’’ติอาทีสุ (ปริ. 498) น อกุสลา วา โหติฯ