เมนู

‘‘‘อกตํ กมฺมํ ทุกฺกฏํ กมฺม’นฺติ เอวํ กิจฺจาธิกรณมฺปิ กิจฺจาธิกรเณน สมฺมตีติ เอวํ ปาโฐ เวทิตพฺโพ’’ติ ลิขิตํฯ อญฺญตรสฺมิํ ปน คณฺฐิปเท ‘‘‘สมถา อธิกรเณหิ สมฺมนฺตี’ติ เอตฺถ ยสฺมา สพฺเพ สมถา กิจฺจาธิกรเณน สมฺมนฺติ, ตสฺมา ‘สมถา กิจฺจาธิกรเณน สมฺมนฺตี’ติ ปาโฐ คเหตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ

[314] วิวาทาธิกรณํ กตมํ อธิกรณํ สมุฏฺฐาเปตีติ ‘‘นายํ ธมฺโม’’ติ วุตฺตมตฺเตน กิญฺจิ อธิกรณํ น สมุฏฺฐาเปติฯ

[318-9] ‘‘กตมาธิกรณปริยาปนฺน’’นฺติ ปาโฐฯ วิวาทาธิกรณํ วิวาทาธิกรณํ ภชตีติ ปฐมุปฺปนฺนวิวาทํ ปจฺฉา อุปฺปนฺโน ภชติฯ วิวาทาธิกรณํ ทฺเว สมเถ ภชตีติ ‘‘อิมํ วูปสเมตุํ สมตฺถา ตุมฺเห’’ติ วทนฺตํ วิย ภชติ ‘‘มยํ ตํ วูปสเมสฺสามา’’ติ วทนฺเตหิ วิย ทฺวีหิ สมเถหิ สงฺคหิตํฯ

สมถเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขนฺธกปุจฺฉาวารวณฺณนา

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา

[320] นิทานํ นาม กาลญฺจ นครญฺจ เทโส จ ภควา จฯ วตฺถุปุคฺคลาทิ นิทฺเทโสฯ ยานิ ตตฺถ อุปสมฺปทกฺขนฺธเก ‘‘น, ภิกฺขเว, อูนวีสติวสฺโส ปุคฺคโล อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติอาทินา นเยน อุตฺตมานิ ปทานิ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ สา สา ตสฺส ตสฺส ปทสฺส อาปตฺตีติ วุจฺจตีติ ยา ‘‘น, ภิกฺขเว, อูนวีสติวสฺโส ปุคฺคโล อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ ปเทน ปญฺญตฺตา อาปตฺติ, สา ตสฺส ปทสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ จมฺมสํยุตฺเตติ จมฺมกฺขนฺธเกฯ

เอกุตฺตริกนยวณฺณนา

เอกกวารวณฺณนา

[321] เอกุตฺตริกนเย อาปตฺติ ชานิตพฺพาติ เอตฺถ อาปตฺติ นาม กิํ ปรมตฺถสภาวา, อุทาหุ น วตฺตพฺพสภาวาติ? น วตฺตพฺพสภาวาฯ วุตฺตญฺหิ ปริวาเร ‘‘วตฺถุ ชานิตพฺพํ, โคตฺตํ ชานิตพฺพํ, นามํ ชานิตพฺพํ, อาปตฺติ ชานิตพฺพา’’ติ เอเตสํ ปทานํ วิภงฺเค ‘‘เมถุนธมฺโมติ วตฺถุ จ โคตฺตญฺจฯ ปาราชิกนฺติ นามญฺเจว อาปตฺติ จา’’ติฯ นามญฺจ โคตฺตญฺจ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. 1.76) วจนโต สมฺมุติมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘กุสลตฺติกวินิมุตฺตา น วตฺตพฺพธมฺมภูตา เอกจฺจา สมฺมุติ เอวา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วุตฺตํ สมถกฺขนฺธเก ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ (จูฬว. 222), ตํ ‘‘วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ (จูฬว. 220) เอตฺถ วิย ปริยายโต วุตฺตํฯ อตฺถโต หิ วิวาโท นาม เอกจฺโจ สมฺมุติวิเสโสฯ โย จิตฺตสมงฺคิโน, โส ‘‘ตํ จิตฺตปริยาเยน ปน สิยา กุสล’’นฺติอาทิ โวหารลทฺโธ, ตถา อาปตฺตาธิกรณมฺปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อาปตฺติํ อาปชฺชมาโน หิ อกุสลจิตฺโต วา อาปชฺชติ กุสลาพฺยากตจิตฺโต วา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา)ฯ อญฺญถา สมเถหิ อธิกรณียตา น สมฺภวติฯ น หิ สมถา กุสลาทิํ อกุสลาทิํ วา อธิกิจฺจปวตฺตนฺติ, สมถวเสน วา กุสลาทิ สมฺมติฯ น จ กุสลสฺส วิวาทสฺส, อนุวาทสฺส วา กุสลาทิสมเถหิ วูปสเมตพฺพตา อาปชฺชตีติ เตสํ อธิกรณมตฺตเมว น สมฺภเวยฺย, ตสฺมา อธิกรณานํ, สมถานญฺจ กุสลาทิภาโว ปริยายเทสนาย ลพฺภติ, โน อญฺญถา, เตเนว สมฺมุขาวินเย วิย อาปตฺตาธิกรเณ ติกํ น ปูริตํฯ สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชมานสฺส ยสฺมา สญฺเจตนา เอกนฺตโต อกุสลาว โหติฯ อิตรสฺส สจิตฺตกสฺส วา อจิตฺตกสฺส วา ตทาภาวมตฺตํ อุปาทาย ‘‘อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา หิ ‘‘ติกฺขตฺตุํ โจทยมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 538) น กุสลสทฺโท สุขวิปาโก, ‘‘สมฺปรายิกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปฏิฆาตายา’’ติอาทีสุ (ปริ. 498) น อกุสลา วา โหติฯ