วุตฺตปฺปการตฺถทีปนตฺถญฺจ อฏฺฐกถายํ ‘‘ฉนฺทํ ทตฺวา ปริเวณาทีสุ นิสินฺนา’’ติ อิทเมว อวตฺวา ‘‘เย ปน เตหิ วา สทฺธิํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาปิ ตตฺถ อนาคตา, อาคนฺตฺวา วา ฉนฺทํ ทตฺวา ปริเวณาทีสุ นิสินฺนา’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ปุพฺเพนาปรํ สนฺธียติฯ ‘‘ปาฬิยา จ ตตฺถ ทิฏฺฐาวิกมฺเมน กมฺมสฺส อกุปฺปตา เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ

อธิกรณกถาวณฺณนา

[220] จิตฺตุปฺปาโท วิวาโทฯ วิวาทสทฺโทปิ การณูปจาเรน กุสลาทิสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘สมเถหิ จ อธิกรณียตาย อธิกรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา วิวาทเหตุภูตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส วูปสเมน สมฺภวสฺส สทฺทสฺสปิ วูปสโม โหตีติ จิตฺตุปฺปาทสฺสปิ สมเถหิ อธิกรณียตา ปริยาโย สมฺภวติฯ ‘‘กุสลจิตฺตา วิวทนฺตี’’ติ วุตฺตวิวาเทปิ ‘‘วิปจฺจตาย โวหาโร’’ติ วุตฺตํ, น วุตฺตวจนเหตุวเสนาติ เวทิตพฺพํฯ

[222] ‘‘อาปตฺติญฺหิ อาปชฺชนฺโต กุสลจิตฺโต วา’’ติ วจนโต กุสลมฺปิ สิยาติ เจ? น ตํ อาปตฺตาธิกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, โย อาปตฺติํ อาปชฺชติ, โส ตีสุ จิตฺเตสุ อญฺญตรจิตฺตสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํ กุสลจิตฺโต อาปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย ‘‘ปญฺญตฺติมตฺตํ อาปตฺตาธิกรณ’’นฺติ วเทยฺย, ตสฺส อกุสลาทิภาโวปิ อาปตฺตาธิกรณสฺส น ยุชฺชเตว วิวาทาธิกรณาทีนํ วิยาติ เจ? น, ‘‘นตฺถาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ อิมินา วิโรธสมฺภวโตฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ นาม ตถาปวตฺตมานอกอุสลจิตฺตุปฺปาทรูปกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํฯ อวสิฏฺเฐสุ กุสลาพฺยากตปญฺญตฺตีสุ ‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’นฺติ วจนโต ปญฺญตฺติตาว ปฏิสิทฺธา กุสลตฺติเก อปริยาปนฺนตฺตาฯ กุสลปฏิเสเธเนว เตน สมานคติกตฺตา กิริยาพฺยากตานมฺปิ ปฏิเสโธ เวทิตพฺโพ, กิริยาพฺยากตานํ วิย อนุคมนโต วิปากาพฺยากตานมฺปิ ปฏิเสโธ กโตว โหติ, ตถาปิ อพฺยากตสามญฺญโต รูปกฺขนฺเธน สทฺธิํ วิปากกิริยาพฺยากตานมฺปิ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘กุสลจิตฺตํ องฺคํ โหตี’’ติ วินเย อปกตญฺญุโน สนฺธาย วุตฺตํ อปฺปหริตกรณาทิเก สติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วตฺตุํ น สกฺกา, ตสฺมา กุสลจิตฺตํ องฺคํ น โหตีติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘ติจิตฺตํ ติเวทน’’นฺติ วุจฺจตีติ เจ? ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นยิท’’นฺติอาทิ อารทฺธนฺติ เอเกฯ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺตํ องฺคปฺปโหนกจิตฺตํ นามฯ ‘‘เอกนฺตโตติ เยภุยฺเยนาติ อตฺโถ, อิตรถา วิรุชฺฌติฯ กสฺมา? ‘ยสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหตี’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตตฺตา’’ติ วทนฺติฯ เตน กิํ? วิปาโก นตฺถิ, กสฺมา? เอกนฺตากุสลตฺตา, ตสฺมา กถาว ตตฺถ นตฺถิฯ ยตฺถ ปน อตฺถิ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปน ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติอาทิมาหฯ อสญฺจิจฺจ ปน กิญฺจิ อชานนฺตสฺส…เป.… อพฺยากตํ โหตีติ ภิกฺขุมฺหิ กมฺมฏฺฐานคตจิตฺเตน นิปนฺเน, นิทฺทายนฺเต วา มาตุคาโม เจ เสยฺยํ กปฺเปติ, ตสฺส ภิกฺขุโน วิชฺชมานมฺปิ กุสลจิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ น โหติ, ตสฺมา ตสฺมิํ ขเณ เสยฺยากาเรน วตฺตมานรูปเมว อาปตฺตาธิกรณํ นามฯ ภวงฺคจิตฺเต วิชฺชมาเนปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ อุฏฺฐาตพฺเพ ชาเต อนุฏฺฐานโต รูปกฺขนฺโธว อาปตฺติ นาม, น วิปาเกน สทฺธิํฯ สเจ ปน วเทยฺย, ตสฺส เอวํวาทิโน อจิตฺตกานํ กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺยฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เอฬกโลมํ คเหตฺวา กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน ติโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺส, ปณฺณตฺติํ อชานิตฺวา ปทโส ธมฺมํ วาเจนฺตสฺส จ อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺยาติฯ อาปชฺชติเยวาติ เจ? นาปชฺชติฯ กสฺมา? ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วจนโตฯ

จลิโต กาโย, ปวตฺตา วาจา, อญฺญตรเมว องฺคนฺติ อญฺญตรเมว อาปตฺตีติ อตฺโถฯ เกวลํ ปญฺญตฺติยา อกุสลาทิภาวาสมฺภวโต อาปตฺติตา น ยุชฺชติฯ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต ตีสุ อญฺญตรสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํ กุสลจิตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ปถวีขณนาทีสุ กุสลจิตฺตกฺขเณ วีติกฺกมวเสน ปวตฺตรูปสมฺภวโต กุสลจิตฺโต วา อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชติฯ ตถา อพฺยากตจิตฺโต วา อพฺยากตรูปสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชติ, ปาณาติปาตาทีสุ อกุสลจิตฺโต วา อกุสลาปตฺติํ อาปชฺชติ, รูปํ ปเนตฺถ อพฺโพหาริกํฯ

สุปินปสฺสนกาลาทีสุ ปาณาติปาตาทิํ กโรนฺโต สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต อกุสลจิตฺโต อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺโพฯ อิทํ วุจฺจติ อาปตฺตาธิกรณํ อกุสลนฺติ อกุสลจิตฺตุปฺปาโทฯ โปราณคณฺฐิปเทสุ ปน ‘‘ปุถุชฺชโน กลฺยาณปุถุชฺชโน เสกฺโข อรหาติ จตฺตาโร ปุคฺคเล ทสฺเสตฺวา เตสุ อรหโต อาปตฺตาธิกรณํ อพฺยากตเมว, ตถา เสกฺขานํ, ตถา กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส อสญฺจิจฺจ วีติกฺกมกาเล อพฺยากตเมวฯ อิตรสฺส อกุสลมฺปิ โหติ อพฺยากตมฺปิฯ ยสฺมา จสฺส สญฺจิจฺจ วีติกฺกมกาเล อกุสลเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’นฺติฯ สพฺพตฺถ อพฺยากตํ นาม ตสฺส วิปากาภาวมตฺตํ สนฺธาย เอวํนามกํ ชาต’’นฺติ ลิขิตํ, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

[224] วิวาโท วิวาทาธิกรณนฺติ โย โกจิ วิวาโท, โส สพฺโพ กิํ วิวาทาธิกรณํ นาม โหตีติ เอกปุจฺฉาฯ ‘‘วิวาโท อธิกรณนฺติ วิวาทาธิกรณเมว วิวาโท จ อธิกรณญฺจาติ ปุจฺฉติฯ ตทุภยํ วิวาทาธิกรณเมวาติ ปุจฺฉตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ โปราณคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ อยํ ปุจฺฉา นตฺถิฯ ยทิ เอวํ อิมาย น ภวิตพฺพํ วิวาโท วิวาทาธิกรณํ, วิวาทาธิกรณํ วิวาโท, วิวาทาธิกรณํ วิวาโท เจว อธิกรณญฺจาติ ปญฺจปญฺหาหิ ภวิตพฺพํ สิยาฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ติสฺโส, เกสุจิ จตสฺโส, ปญฺจ นตฺถิฯ ตตฺถ ทฺเว วิภตฺตาฯ อิตราสุ อธิกรณํ วิวาโทติ ยํ กิญฺจิ อธิกรณํ, วิวาทสงฺขฺยเมว คจฺฉติ, วิวาโท อธิกรณนฺติ โย โกจิ วิวาโท, โส สพฺโพ อธิกรณสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ ปุจฺฉติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

[228] สมฺมุขาวินยสฺมินฺติ สมฺมุขาวินยภาเวฯ

[230] ‘‘อนฺตเรนาติ การเณนา’’ติ ลิขิตํฯ

[233] อุพฺพาหิกาย ขิยฺยนเก ปาจิตฺติ น วุตฺตา ตตฺถ ฉนฺททานสฺส นตฺถิตายฯ

[236] ตสฺส โข เอตนฺติ เอโสติ อตฺโถ ‘‘เอตทคฺค’’นฺติ เอตฺถ วิยฯ

[238] ‘‘กา จ ตสฺส ปาปิยสิกา’’ติ กิร ปาโฐฯ

[242] ‘‘กิจฺจเมว กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ วจนโต อปโลกนกมฺมาทีนเมตํ อธิวจนํ, ตํ วิวาทาธิกรณาทีนิ วิย สมเถหิ สเมตพฺพํ น โหติ, กินฺตุ สมฺมุขาวินเยน สมฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

สมถกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนา