วุตฺตปฺปการตฺถทีปนตฺถญฺจ อฏฺฐกถายํ ‘‘ฉนฺทํ ทตฺวา ปริเวณาทีสุ นิสินฺนา’’ติ อิทเมว อวตฺวา ‘‘เย ปน เตหิ วา สทฺธิํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาปิ ตตฺถ อนาคตา, อาคนฺตฺวา วา ฉนฺทํ ทตฺวา ปริเวณาทีสุ นิสินฺนา’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ปุพฺเพนาปรํ สนฺธียติฯ ‘‘ปาฬิยา จ ตตฺถ ทิฏฺฐาวิกมฺเมน กมฺมสฺส อกุปฺปตา เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ

อธิกรณกถาวณฺณนา

[220] จิตฺตุปฺปาโท วิวาโทฯ วิวาทสทฺโทปิ การณูปจาเรน กุสลาทิสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘สมเถหิ จ อธิกรณียตาย อธิกรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา วิวาทเหตุภูตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส วูปสเมน สมฺภวสฺส สทฺทสฺสปิ วูปสโม โหตีติ จิตฺตุปฺปาทสฺสปิ สมเถหิ อธิกรณียตา ปริยาโย สมฺภวติฯ ‘‘กุสลจิตฺตา วิวทนฺตี’’ติ วุตฺตวิวาเทปิ ‘‘วิปจฺจตาย โวหาโร’’ติ วุตฺตํ, น วุตฺตวจนเหตุวเสนาติ เวทิตพฺพํฯ

[222] ‘‘อาปตฺติญฺหิ อาปชฺชนฺโต กุสลจิตฺโต วา’’ติ วจนโต กุสลมฺปิ สิยาติ เจ? น ตํ อาปตฺตาธิกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, โย อาปตฺติํ อาปชฺชติ, โส ตีสุ จิตฺเตสุ อญฺญตรจิตฺตสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํ กุสลจิตฺโต อาปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย ‘‘ปญฺญตฺติมตฺตํ อาปตฺตาธิกรณ’’นฺติ วเทยฺย, ตสฺส อกุสลาทิภาโวปิ อาปตฺตาธิกรณสฺส น ยุชฺชเตว วิวาทาธิกรณาทีนํ วิยาติ เจ? น, ‘‘นตฺถาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ อิมินา วิโรธสมฺภวโตฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ นาม ตถาปวตฺตมานอกอุสลจิตฺตุปฺปาทรูปกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํฯ อวสิฏฺเฐสุ กุสลาพฺยากตปญฺญตฺตีสุ ‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’นฺติ วจนโต ปญฺญตฺติตาว ปฏิสิทฺธา กุสลตฺติเก อปริยาปนฺนตฺตาฯ กุสลปฏิเสเธเนว เตน สมานคติกตฺตา กิริยาพฺยากตานมฺปิ ปฏิเสโธ เวทิตพฺโพ, กิริยาพฺยากตานํ วิย อนุคมนโต วิปากาพฺยากตานมฺปิ ปฏิเสโธ กโตว โหติ, ตถาปิ อพฺยากตสามญฺญโต รูปกฺขนฺเธน สทฺธิํ วิปากกิริยาพฺยากตานมฺปิ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘กุสลจิตฺตํ องฺคํ โหตี’’ติ วินเย อปกตญฺญุโน สนฺธาย วุตฺตํ อปฺปหริตกรณาทิเก สติฯ