อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถาวณฺณนา

[4] อสมฺมุขา กตํ โหตีติอาทโย ติกา เกวลํ เทสนามตฺตเมวฯ น หิ ตีหิ เอว องฺเคหิ สโมธาเนหิ อธมฺมกมฺมํ โหติ, เอเกนปิ โหติ เอว, อยมตฺโถ ‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิปาฬิยา (จูฬว. 6) สาเธตพฺโพฯ ‘‘อปฺปฏิญฺญาย กตํ โหตี’’ติ ลชฺชิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กณฺหปกฺเข ‘‘อเทสนาคามินิยา อาปตฺติยา กตํ โหตี’’ติ สุกฺกปกฺเข ‘‘เทสนาคามินิยา อาปตฺติยา กตํ โหตี’’ติ อิทํ ทฺวยํ ปรโต ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อากงฺขมาโน สงฺโฆ ตชฺชนียกมฺมํ กเรยฺยฯ อธิสีเล สีลวิปนฺโน โหตี’’ติ อิมินา วิรุชฺฌติ, อเทสนาคามินิํ อาปนฺโน หิ ‘‘อธิสีเล สีลวิปนฺโน’’ติ วุจฺจตีติฯ ยุตฺตเมตํ, กตฺตุ อธิปฺปาโย เอตฺถ จินฺเตตพฺโพฯ เอตฺถาห อุปติสฺสตฺเถโร ‘‘ตชฺชนียกมฺมสฺส หิ วิเสเสน ภณฺฑนการกตฺตํ องฺค’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ ปาฬิยา อาคตนิทาเนน ยุชฺชติ, ตสฺมา สพฺพตฺติเกสุปิ ภณฺฑนํ อาโรเปตฺวา ภณฺฑนปจฺจยา อาปนฺนาปตฺติวเสน อิทํ กมฺมํ กาตพฺพํ, ตสฺมา ‘อธิสีเล สีลวิปนฺโน’ติ เอตฺถาปิ ปุพฺพภาเค วา อปรภาเค วา โจทนาสารณาทิกาเล ภณฺฑนปจฺจยา อาปนฺนาปตฺติวเสเนว กาเรตพฺพํ, น เกวลํ สงฺฆาทิเสสปจฺจยา กาตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘อเทสนาคามินิยา อาปตฺติยาติ ปาราชิกาปตฺติยา’ติ เอตฺตกมตฺตํ วตฺวา ปรโต ‘อธิสีเล ปาราชิกสงฺฆาทิเสเส อชฺฌาจารา’ติ โปราณคณฺฐิปเท วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํฯ ‘‘อธิสีเล สีลวิปนฺโน’ติ สงฺฆาทิเสสํ สนฺธายา’’ติ คณฺฐิปเท ลิขิตํฯ

อิทํ โปราณคณฺฐิปเท ปุริมวจเนน สเมติ, ตสฺมา ตตฺถ ปจฺฉิมํ ปาราชิกปทํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ สิยา , อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘อเทสนาคามินิยาติ ปาราชิกาปตฺติยา วา สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา วา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ปาราชิกาปตฺติ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตา สิยาฯ ยโต คณฺฐิปเท ‘‘อธิสีเล สีลวิปนฺโน’ติ สงฺฆาทิเสสํ สนฺธายา’’ติ เอตฺตกเมว ลิขิตํ, ตสฺมา สพฺพตฺถ คณฺฐิปเท สกเลน นเยน ปาราชิกาปตฺติปจฺจยา อุปฺปนฺนภณฺฑนเหตุ น ตชฺชนียกมฺมํ กาตพฺพํ ปโยชนาภาวา, สงฺฆาทิเสสปจฺจยา กาตพฺพนฺติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติฯ น, สุกฺกปกฺเข ‘‘เทสนาคามินิยา อาปตฺติยา กตํ โหตี’’ติ (จูฬว. 5) วจนโตติ เจ? น, เอเกน ปริยาเยน สงฺฆาทิเสสสฺสปิ เทสนาคามินิโวหารสมฺภวโต,

เยน กมฺเมน สนฺตชฺชนํ กรียติ, ตํ ตชฺชนียกมฺมํ นามฯ เยน กมฺเมน นิสฺสาย เต วตฺถพฺพนฺติ นิสฺสิยติ ภชาปิยติ นิยสฺโส, ตํ นิยสกมฺมํ นามฯ เยน ตโต อาวาสโต, คามโต จ ปพฺพาเชนฺติ กุลทูสกํ, ตํ ปพฺพาชนียกมฺมํ นามฯ เยน กมฺเมน อกฺกุฏฺฐคหฏฺฐสมอีปเมว ปฏิสาริยติ โส อกฺโกสโก ปจฺฉา เปสิยติ, ตํ ปฏิสารณียกมฺมํ นามฯ เยน สมานสํวาสกภูมิโต อุกฺขิปิยติฯ ฉฑฺฑียติ สาติสาโร ภิกฺขุสงฺเฆน, ตํ กมฺมํ อุกฺเขปนียกมฺมํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ

[11] ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ ครุนิสฺสยํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อิตรนฺติฯ

[21] อสฺสชิปุนพฺพสุกวตฺถุสฺมิํ ‘‘เตสุ วิพฺภนฺเตสุปิ กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตุํ อนุญฺญาตมฺปิ สมฺมาวตฺตนฺตานํเยวา’’ติ ลิขิตํฯ สมฺมุขา วุตฺตเมว คิหิปฏิสํยุตฺตํ นามฯ ปรมฺมุขา วุตฺตํ เทสนํ คจฺฉติฯ

[41] ขมาเปนฺเตน ‘‘ขมาหี’’ติ วตฺตพฺพมตฺตเมว, น อุกฺกุฏิกาทิสามีจินา ปโยชนนฺติฯ อนุทูตนฺติ สหายนฺติ อตฺโถฯ

[50] อทสฺสเนเยว อุกฺเขปนียํ กาตพฺพํ, น อญฺญถาฯ ‘‘ตชฺชนียาทิกรณกาเล อาปตฺติํ โรเปตฺวา ตสฺสา อทสฺสเน, อปฺปฏิกมฺเม วา ภณฺฑนการกาทิองฺเคหิ กาตพฺพ’’นฺติ ลิขิตํฯ

ตชฺชนียกมฺมาทีสุ อยํ ปกิณฺณกวินิจฺฉโยติ เวทิตพฺโพฯ

กิํ ตชฺชนียกมฺมํ, ตชฺชนียกมฺมสฺส กิํ มูลํ, กิํ วตฺถุ, กิํ ปริโยสานํ, กสฺมา ‘‘ตชฺชนียกมฺม’’นฺติ วุจฺจตีติ? กิํ ตชฺชนียกมฺมนฺติ วตฺถุสฺมิํ สติ กรณสมฺปตฺติฯ ตชฺชนียกมฺมสฺส กิํ มูลนฺติ สงฺโฆ มูลํฯ ตชฺชนียกมฺมสฺส กิํ วตฺถูติ กลหชาตาปตฺติวตฺถุฯ กิํ ปริโยสานนฺติ ภาวนาปริโยสานํฯ กสฺมา ตชฺชนียกมฺมนฺติ วุจฺจตีติ สงฺโฆ กลหการกปุคฺคลํ กลเห จ เภเท จ ภยํ ทสฺเสตฺวา ขนฺติยา ชเนติ, อุปสเม ชเนติ, ตสฺมา ‘‘ตชฺชนียกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ กถํ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, กถํ อกตํฯ กินฺติ จ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, กินฺติ จ อกตํฯ เกน จ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, เกน จ อกตํฯ กตฺถ จ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, กตฺถ จ อกตํฯ กาย เวลาย ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหติ, กาย เวลาย อกตํ โหติ? กถํ ตชฺชนียกมฺมํ กตํ โหตีติ สมคฺเคน สงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนฯ กถํ อกตํ โหตีติ วคฺเคน สงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนฯ กินฺติ จ กตํ โหตีติ กรณสมฺปตฺติยาฯ กินฺติ จ อกตํ โหตีติ กรณวิปตฺติยาฯ เกน จ กตํ โหตีติ สงฺเฆนฯ เกน จ อกตํ โหตีติ คเณน ปุคฺคเลนฯ กตฺถ จ กตํ โหตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺโฆ ตชฺชนียกมฺมํ กโรติ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส สมฺมุขีภูเตฯ กตฺถ จ อกตํ โหตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺโฆ ตชฺชนียกมฺมํ กโรติ, ตสฺส ปุคฺคลสฺส อสมฺมุขีภูเตฯ กาย เวลาย กตํ โหตีติ ยทา กลหชาตาปตฺติ สํวิชฺชติฯ กาย เวลาย อกตํ โหตีติ ยทา กลหชาตาปตฺติ น สํวิชฺชติฯ กติหากาเรหิ ตชฺชนียกมฺมสฺส ปตฺตกลฺลํ โหติ, กติหากาเรหิ อปตฺตกลฺลํ? สตฺตหากาเรหิ ตชฺชนียกมฺมสฺส ปตฺตกลฺลํ โหติ, สตฺตหากาเรหิ อปตฺตกลฺลํฯ กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ ปตฺตกลฺลํ, กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ อปตฺตกลฺลํ โหติ? กลหชาตาปตฺติ น สํวิชฺชติ, โส วา ปุคฺคโล อสมฺมุขีภูโต โหติ, สงฺโฆ วา วคฺโค โหติ, อสํวาสิโก วา ปุคฺคโล ตสฺสํ ปริสายํ สํวิชฺชติ, อโจทิโต วา โหติ อสาริโต วา, อาปตฺติํ วา อนาโรปิโตฯ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ตชฺชนียกมฺมสฺส อปตฺตกลฺลํ โหติ, อิตเรหิ สตฺตหากาเรหิ ปตฺตกลฺลํ โหติฯ เอวํ เสสกมฺเมสูติฯ

กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปาริวาสิกกฺขนฺธกวณฺณนา