เมนู

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา

[12] จิตฺเตกคฺคตาสภาคตฺตา ฌานานํ ‘‘เกสญฺจิ จิตฺเตกคฺคตตฺถานี’’ติ อาหฯ กุสลานํ ภโวกฺกมนสภาคตฺตา ‘‘เกสญฺจิ ภโวกฺกมนตฺถานี’’ติฯ อสภาคตฺตา เสสฏฺฐาเนสุ ‘‘ปาทกตฺถานี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาทกานี’’ติ อาหฯ เตน ปาทกภูตานมฺปิ ยถาสมฺภวํ จิตฺเตกคฺคตา ภโวกฺกมนตาวหตํ, อิตเรสํ ยถาสมฺภวํ ปาทกตาวหตญฺจ ทีเปติฯ อสภาคตฺตา ชวนวิปสฺสนาปาทกานิ สมานานิ อภิญฺญาปาทกานิ จ โหนฺติ, อภิญฺญาปาทกานิ จ วิปสฺสนาปาทกานิ โหนฺตีติปิ ทีเปติ, ตถา ปาทกาภาวํ ทีเปติฯ อภิญฺญาย หิ จตุตฺถเมว ปาทกํ, น อิตรานิฯ เตสุ จตุตฺถสฺส ตติยํ ปาทกํ, ตติยสฺส ทุติยํ, ทุติยสฺส ปฐมนฺติฯ อถ วา ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติ ยถาลาภโต วุตฺตํฯ

วินยนิทานนิมิตฺตํ, เวรญฺชนิวาสกปฺปนํ;

สตฺถุ ยสฺมา ตสฺมา ภควา, วิชฺชตฺตยมาห เวรญฺเชฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘วินเย สุปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขุ สีลสมฺปตฺติํ นิสฺสายา’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา)ฯ สีลวโต หิ สีลปจฺจเวกฺขณตฺถํ รตฺติฏฺฐานทิวาฐาเนสุ นิสินฺนสฺส นิสชฺชนโต ปฏฺฐาย อตฺตโน อตีตกิริยานุสฺสรณพหุลตาย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติวิชฺชา อปฺปกสิเรน สมิชฺฌติฯ ตถา อตฺตานํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ จุติปริคฺคหณสีลตาย จุตูปปาตญาณํ อปฺปกสิเรน สมิชฺฌติ, อุทกาทีสุ สุขุมตฺต ทสฺสนสีลตาย ทิพฺพจกฺขุญาณํ สมิชฺฌติฯ ยสฺมา สตฺตวิธเมถุนสํโยคปริวชฺชเนน, กามาสวาทิปริวชฺชเนน วา พฺรหฺมจริยํ อขณฺฑาทิภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺมาสฺส อาสวกฺขยญาณํ อปฺปกสิเรน สมิชฺฌตีติ เอตฺถ วินยนิทาเน วิชฺชตฺตยเมว ทสฺสิตํ, ตสฺมา อาห ‘‘เยสญฺจ คุณานํ ทายกํ อโหสิ, เตสํ เอกเทสํ ทสฺเสนฺโต’’ติ, อญฺญถา วิชฺชตฺตยปฏิลาภมตฺตปฺปสงฺโค สิยาติฯ

โส เอวนฺติ อิมินา กิญฺจาปิ จตุนฺนํ ฌานานํ ปุพฺพภาคปฏิปทาปิ สงฺคหํ คจฺฉติ, น เกวลํ ปุริมชฺฌานตฺติกเมว, ตถาปิ เกวลํ ปุริมชฺฌานตฺติกเมว คณฺหนฺโต ‘‘เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํ, อิมินา ปฐมชฺฌานาธิคมาทินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห, ตํ กสฺมาติ เจ? สมฺภารภูมิตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.381) ‘‘เอตฺถ จ ปุริมานิ ตีณิ ฌานานิ ยสฺมา ปีติผรเณน จ สุขผรเณน จ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา ลหุมุทุกมฺมญฺญกาโย หุตฺวา อิทฺธิํ ปาปุณาติ, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน อิทฺธิลาภาย สํวตฺตนโต สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานิฯ จตุตฺถชฺฌานํ ปน อิทฺธิลาภาย ปกติภูมิ เอวา’’ติฯ อิทเมว วา อตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ปุพฺเพ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ เกสญฺจิ อภิญฺญาปาทกานี’’ติฯ ยทิ เอวํ จตุตฺถชฺฌานมฺปิ อนฺโตกตฺวา เอวนฺติ กิมตฺถํ น วุตฺตํฯ ตญฺหิ ปกติภูมีติ เจ? น วตฺตพฺพํ, จตุตฺถชฺฌานโต ปรสฺส สมาหิตาทิภาวปฺปตฺตสฺส จิตฺตสฺส อตฺถิภาวปฺปสงฺคโตฯ ยสฺมา ยสฺมิํ สติ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมสิ’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺมิํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺเต ปกติภูมิภาวปฺปตฺเต อภิญฺญาปาทเก ชาเต ปริกมฺมจิตฺตํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณาย อภินินฺนาเมสิ’’นฺติ อาหฯ อภินีหารกฺขมํ โหตีติ เอตฺถ ตํ อิทฺธิวิธาธิคมตฺถาย ปริกมฺมจิตฺตํ อภินีหรติฯ กสิณารมฺมณโต อปเนตฺวา อิทฺธิวิธาภิมุขํ เปเสสิฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘อภิญฺญาปาทกชฺฌานโต อิทฺธิวิธญาณาทีนํ นีหรณตฺถ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อภินีหารกฺขมนฺติ อตฺโถ ปกปฺปิโตฯ

โส เอวํ สมาหิเต เอวํ อาเนญฺชปฺปตฺเตติ โยชนา เวทิตพฺพา ทุติยวิกปฺเป, นีวรณทูรีภาเวน วิตกฺกาทิสมติกฺกเมนาติ ปฐมชฺฌานาทีนํ กิจฺจสงฺคณฺหนโตฯ อยํ โยชนา ปฐมวิกปฺเป น สมฺภวติ ‘‘ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปนา’’ติ วจเนน ‘‘เอว’’นฺติ ปทสฺส อนุปฺปพนฺธนิวารณโตฯ เตเนว ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ’’ติอาทิมาหฯ อิจฺฉาวจรานนฺติ ‘‘อโห วตาหํ อาปตฺติญฺเจว อาปนฺโน อสฺสํ, น จ มํ ภิกฺขู ชาเนยฺยุ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.60) นเยน อุปฺปนฺนอิจฺฉาวเสน ปวตฺตานํ โกปอปจฺจยานํ อภาเวน อนงฺคเณติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปน ยถาวุตฺตปฺปการา อิจฺฉาปิ ปฐมชฺฌานาทีนํ อธิคมาย อนฺตรายิกา ‘‘สมฺปชานมุสาวาโท โข ปนายสฺมนฺโต อนฺตรายิโก ธมฺโม’’ติ (มหาว. 134) วุตฺตตฺตา, ปเคว อิจฺฉาวจรา โกปอปจฺจยา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจราน’’นฺติอาทิฯ

กตฺถจิ ปน ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ อิจฺฉาวจราน’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส ปมาทเลโข, คณฺฐิปเท จ ‘‘อโห วต สตฺถา มมญฺเญว ปฏิปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ เทเสยฺยา’’ติ โย ตทตฺโถ ลิขิโต, โส ทุลฺลิขิโตฯ น หิ ฌานปฏิลาภปจฺจยา โกปาทโย อนงฺคณสุตฺเต (ม. นิ. 1.57 อาทโย) วุตฺตา, ‘‘น จ ยุตฺติโต สมฺภวนฺติ ฌานลาภิโน ตทภาวา’’ติ อาจริโย วทติ, ตํ วีมํสิตพฺพํฯ เอตฺถ วิชฺชตฺตยสฺส อุตฺตรุตฺตรวิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทินา ปุนปฺปุนํ อฏฺฐงฺคนิทสฺสนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุตฺตรุตฺตรวิเสสา เจภาสํ อตฺตทุกฺขปรทุกฺขทสฺสนตทุปสมตฺตทีปนโต เวทิตพฺพาฯ ภควา หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน อตฺตโน อนนฺตสํสารทุกฺขํ ปสฺสิตฺวา, จุตูปปาตญาเณน ปรสฺส จ โลกสฺส อาสวกฺขยญาเณน ตทุภยวูปสมตฺตญฺจ ปสฺสิตฺวา ตํ เทเสติ, ปฐเมน วา อตฺตทุกฺขทสฺสนโต อตฺตสิเนหปริจฺจาคํ ทีเปติฯ ทุติเยน ปรทุกฺขทสฺสนโต ปเรสุ โกปปริจฺจาคํ, ตติเยน อริยมคฺคทสฺสนโต โมหปริจฺจาคญฺจ ทีเปติฯ เอวํ นานาคุณวิเสสทีปนโต อิมสฺเสว โลกิยาภิญฺญาทฺวยสฺส อิธ คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา อตีตชาติ เอว นิวาโส, ตสฺมา ‘‘อตีตชาตีสู’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? น, ชาติยา เอกเทเสปิ นิวาสโวหารสิทฺธิทสฺสนโตฯ ปาฬิยํ กิญฺจาปิ ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทิวจเนน สกลชาติยา อนุสฺสรณเมว ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ วิย ทิสฺสติ, น เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตเทกเทสานุสฺสรณมฺปิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ เอวาติ ทสฺสนตฺถํ, ภุมฺมวจนํ กตํ โอกาสาทิสงฺคหตฺถญฺจฯ ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ อาทิ-สทฺเทน อนิวุตฺถโลกธาตุทีปรฏฺฐนครคามาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘เตสํ ฉินฺนวฏุมกานํ โลกุตฺตรสีลาทีนิ น ภควตา โพธิสตฺตกาเล วิญฺญาตานี’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถาปตฺติโต โลกิยานิ วิญฺญาตานีติ อาปชฺชติ, ตํ ทิพฺพจกฺขุญาณาธิกาเร ‘‘อริยานํ อุปวาทกา’’ติ วจเนน สเมนฺตํ วิย ทิสฺสติฯ น หิ อริเย อปสฺสนฺตสฺส เอวํ โหติฯ กิมตฺถํ ปเนตฺถ อนุสฺสติ วุตฺตา, นนุ เอส วิชฺชาธิกาโรติ เจ? อาทิกมฺมิกสฺส สติวเสน นิพฺพตฺติโต, อตีตธมฺมานํ สติยา วิเสสาธิการตฺตา จฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อนุสฺสรามี’’ติฯ

‘‘วตฺตมาเนสุ วิชฺชาน-มตีเตสฺวสฺส สรติ;

อนาคเตสุ ธมฺเมสุ, สรติ วิชฺชาน ปณิธี’’ติฯ

อาจริยกุมาริเตน สิโลโกปิ วุตฺโตฯ

ตตฺถ ราเค อุสฺสนฺนตเร เตโชสํวฏฺโฏฯ โทเส อาโปสํวฏฺโฏฯ โมเห วาโยสํวฏฺโฏฯ เกจิ ‘‘โทเส เตโชสํวฏฺโฏ, ราเค อาโปสํวฏฺโฏ, โมเห วาโยสํวฏฺโฏ’’ติ วทนฺติฯ ยสฺมา อมุตฺราติ จิตฺตํ, วจนํ วา ภวาทินิยเมน โหติ, ตสฺมา ‘‘ภเว วา’’ติอาทิฯ เอวํนาโม เอวํโคตฺโตติ ปททฺวเยน อชฺฌตฺตพหิทฺธามูลกํ ปญฺญตฺติสงฺขาตํ โคจรนิวาสํ ทีเปติฯ ปวตฺตผลโภชโน สยํปติตผลาหาโรฯ จตุราสีติกปฺปสหสฺสปรมายุปริยนฺโต วาติ ปณิธานโต ปุพฺเพฯ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ น โหติฯ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณลาภีนํ ปเนตํ อานุภาวปริทีปน’’นฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ อมุตฺราติ เอตฺถ ปฐมโยชนายํ สีโหกฺกนฺตวเสน อนุสฺสรณํ วุตฺตํ, ตญฺจ โข อนุโลมวเสนฯ ‘‘ปฏิโลมวเสนา’’ติปิ ลิขนฺติ, ตํ ทุวิญฺเญยฺยํฯ สีโหกฺกนฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อเนกาสุ กปฺปโกฏีสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ตนฺติ นิทสฺสเนน ปฏิปตฺติสาธารเณน ผลสาธารณตํ ทสฺเสนฺโต พฺราหฺมณสฺส อาทรํ ชเนติ, อตฺตานเมเวกํ อุกฺกํเสตีติ วจนํ นิวาเรติฯ ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ ตสฺส ปุพฺเพ อุปฺปนฺนจิตฺเต เอว นิโยเชติฯ ปฐมา อภินิพฺภิทาติ วจเนน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส พหุปฏลภาวํ ทสฺเสติ, เตน อฏฺฐคุณิสฺสริยาทินา อนภินิพฺภิทํ ทีเปติฯ

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณกถาวณฺณนา

[13] ‘‘จุตูปปาตญาณายา’’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตํฯ อิทญฺหิ ทิพฺพจกฺขุญาณํ รูปารมฺมณตฺตา ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ โหติฯ น จุติํ วา ปฏิสนฺธิํ วา อารมฺมณํ กโรติฯ ตสฺมา ‘‘ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ (ปารา. 13) วจนํ วิย ผลูปจาเรเนว วุตฺตมิทนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา การโณปจาเรน ทิพฺพํฯ อิมินา ปน เกจิ อาจริยา ‘‘กุสลากุสลา จกฺขู ทิพฺพจกฺขุ กามาวจร’’นฺติ วทนฺติ, เต ปฏิเสธิตา โหนฺติฯ จตุตฺถชฺฌานปญฺญา หิ เอตฺถ อธิปฺเปตาฯ มหาชุติกตฺตา มหาคติกตฺตาติ เอเตสุ ‘‘สทฺทสตฺถานุสาเรนา’’ติ วุตฺตํฯ เอกาทสนฺนํ อุปกฺกิเลสานํ เอวํ อุปฺปตฺติกฺกโม อุปกฺกิเลสภาโว จ เวทิตพฺโพ, มหาสตฺตสฺส อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ทิสฺวา ‘‘อิทํ นุ โข กิ’’นฺติ วิจิกิจฺฉา อุทปาทิ, โส อุปกฺกิเลโส อุปกฺกิเลสสุตฺเต (ม. นิ. 3.236 อาทโย) ‘‘วิจิกิจฺฉาธิกรณญฺจ ปน เม สมาธิมฺหิ จวิ, สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนญฺจ รูปาน’’นฺติ วจนโตฯ ตโต ‘‘รูปานิ เม ปสฺสโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อิทานิ น กิญฺจิ มนสิ กริสฺสามี’’ติ จินฺตยโต อมนสิกาโร, ตโต กิญฺจิ อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุทปาทิ, ตโต ตสฺส ปหานตฺถํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา รูปานิ ปสฺสโต หิมวนฺตาทีสุ ทานวรกฺขสาทโย ปสฺสนฺตสฺส ฉมฺภิตตฺตํ อุทปาทิ, ตโต ตสฺส ปหานตฺถํ ‘‘มยา ทิฏฺฐภยํ ปกติยา โอโลกิยมานํ นตฺถิ, อทิฏฺเฐ กิํ นาม ภย’’นฺติ จินฺตยโต อุปฺปิลาวิตตฺตํ อุทปาทิฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘อุปฺปิลํ ทิพฺพรูปทสฺเสเนนา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ตํ ทุวุตฺตํ ปรโต อภิชปฺปาวจเนน ตทตฺถสิทฺธิโต’’ติ อาจริโย วทติฯ ตโต ฉมฺภิตตฺตปฺปหานตฺถํ ‘‘มยา วีริยํ ทฬฺหํ ปคฺคหิตํ, เตน เม อิทํ อุปฺปิลํ อุปฺปนฺน’’นฺติ วีริยํ สิถิลํ กโรนฺตสฺส กายทุฏฺฐุลฺลํ กายทรโถ กายาลสิยํ อุทปาทิ, ตโต ตํ จชนฺตสฺส อจฺจารทฺธวีริยํ อุทปาทิ, ตตฺถ โทสํ ปสฺสโต อติลีนวีริยํ อุปทาทิ, ตโต ตํ ปหาย สมปฺปวตฺเตน วีริเยน ฉมฺภิตตฺตภยา หิมวนฺตาทิฏฺฐานํ ปหาย เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เทวสงฺฆํ ปสฺสโต ตณฺหาสงฺขาตา อภิชปฺปา อุทปาทิ, ตโต ‘‘มยฺหํ เอกชาติกรูปํ มนสิ กโรนฺตสฺส อภิชปฺปา อุปฺปนฺนา, ตสฺมา ทานิ นานาวิธํ รูปํ มนสิ กริสฺสามี’’ติ กาเลน เทวโลกาภิมุขํ, กาเลน มนุสฺสโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นานาวิธานิ รูปานิ มนสิ กโรโต นานตฺตสญฺญา อุทปาทิ, ตโต ‘‘นานาวิธรูปานิ เม มนสิ กโรนฺตสฺส นานตฺตสญฺญา อุทปาทิ, ตสฺมา ทานิ อภิชปฺปาทิภยา อิฏฺฐาทินิมิตฺตคฺคาหํ ปหาย เอกชาติกเมว รูปํ มนสิ กริสฺสามี’’ติ ตถา กโรโต อภินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ อุทปาทิ เอวํ ปหีนอุปกฺกิเลสสฺสาปิ อนธิฏฺฐิตตฺตาฯ โอภาสญฺหิ โข ชานามิ, น จ รูปานิ ปสฺสามีติอาทิ ชาตํฯ