ปญฺจเภสชฺชาทิกถาวณฺณนา

[260] ‘‘ยํ เภสชฺชญฺเจว อสฺสา’’ติ ปรโต ‘‘ตทุภเยน ภิยฺโยโส มตฺตาย กิสฺสา โหนฺตี’’ติอาทินา วิโรธทสฺสนโต นิทานานเปกฺขํ ยถาลาภวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถานิทานํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? ตทญฺญาเปกฺขาธิปฺปายโตฯ สพฺพพุทฺธกาเลปิ หิ สปฺปิอาทีนํ สตฺตาหกาลิกภาวาเปกฺขาติ ตถา วจเนน ภควโต อธิปฺปาโย, เตเนว ‘‘อาหารตฺถญฺจ ผเรยฺย, น จ โอฬาริโก อาหาโร ปญฺญาเยยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ กาเล ปฏิคฺคเหตฺวา กาเล ปริภุญฺชิตุนฺติ เอตฺถ จ กาลปริจฺเฉโท น กโตฯ กุโตเยว ปน ลพฺภา ตทญฺญาเปกฺขาธิปฺปาโย ภควโต มูลเภสชฺชาทีนิ ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ยาวชีวนฺติ กาลปริจฺเฉโทฯ ยํ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตานิ ปญฺจ เภสชฺชานิ กาเล ปฏิคฺคเหตฺวา กาเล ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ วจนํ, ตํ ‘‘สนฺนิธิํ กตฺวา อปราปรสฺมิํ ทิวเส กาเล เอว ปริภุญฺชิตุํ อนุชานามี’’ติ อธิปฺปายโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญถา อติสยตฺตาภาวโต ‘‘ยํ เภสชฺชญฺเจว อสฺสา’’ติอาทิ วิตกฺกุปฺปาโท น สมฺภวติฯ ปณีตโภชนานุมติยา ปสิทฺธตฺตา อาพาธานุรูปสปฺปายาเปกฺขาย วุตฺตานีติ เจ? ตญฺจ น, ภิยฺโยโส มตฺตาย กิสาทิภาวาปตฺติทสฺสนโตฯ ยถา ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทาย ผาณิต’’นฺติ วุตฺตํ, ตถา ‘‘นวนีตํ อุปาทาย สปฺปิ’’นฺติ วตฺตพฺพโต นวนีตํ วิสุํ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? น, วิเสสทสฺสนาธิปฺปายโตฯ ยถา ผาณิตคฺคหเณน สิทฺเธปิ ปรโต อุจฺฉุรโส วิสุํ อนุญฺญาโต อุจฺฉุสามญฺญโต คุโฬทกฏฺฐาเน ฐปนาธิปฺปายโตฯ ตถา นวนีเต วิเสสวิธิทสฺสนาธิปฺปายโต นวนีตํ วิสุํ อนุญฺญาตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วิเสสวิธิ ปนสฺส เภสชฺชสิกฺขาปทฏฺฐกถาวเสน เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘ปจิตฺวา สปฺปิํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุกาเมน อโธตมฺปิ ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.622)ฯ ตตฺถ สปฺปิ ปกฺกาว โหติ, นาปกฺกาฯ ตถา ผาณิตมฺปิฯ นวนีตํ อปกฺกเมวฯ

เอตฺถาห – นวนีตํ วิย อุจฺฉุรโสปิ สตฺตาหกาลิกปาฬิยํ เอว วตฺตพฺโพติ? น วตฺตพฺโพฯ

กสฺมา? สตฺตาหกาลิกปาฬิยํ วุตฺเต อุจฺฉุรโส คุฬาปเทเสน ยถา อคิลานสฺส ผาณิตํ ปฏิสิทฺธํ, ตถา อุจฺฉุรโสปีติ อาปชฺชติ, อวุตฺเต ปน คุฬํ วิย โส ผาณิตสงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ อิธ อวตฺวา ปจฺฉา วจเนน คุโฬทกฏฺฐาเนว ฐปิโต โหติฯ ตทตฺถเมว ปจฺฉาภตฺตํ วฏฺฏนกปานกาธิกาเร วุตฺโต, ตสฺมา เอว ยามกาลิโกติ เจ? น, อฏฺฐกถาวิโรธโตฯ น อุปาทายตฺถสฺส นิสฺสยตฺถตฺตาติ เจ? กิํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทาย อุจฺฉุวิกติ ผาณิตนฺติ เวทิตพฺพา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623) ยเทตํ นิสฺสคฺคิยฏฺฐกถาวจนํ, ตตฺถ ‘‘อุปาทายา’’ติ อิมสฺส นิสฺสาย ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถติฯ น, ปรโต อปรกิริยาย อทสฺสนโตฯ ยถา ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425; สํ. นิ. 2.43) ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ อิมสฺส อุสฺสุกฺกวจนสฺส ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อปรกิริยา ทิสฺสติ, น ตถา ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ เอตฺถ อปรกิริยา ทิสฺสตีติฯ อยุตฺตเมตํ ตตฺถ ตทภาเวปิ สิทฺธตฺตาฯ ยถา ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูป’’นฺติ (ธ. ส. 584) เอตฺถ อปรกิริยาย อภาเวปิ อุสฺสุกฺกวจนํ สิทฺธํ, ตถา เอตฺถาปิ สิยาติ? น, ตตฺถ ปาฐเสสาเปกฺขตฺตาฯ ยถา จตฺตาโร มหาภูตา อุปาทาย วุตฺตํ, ปวตฺตกํ วา รูปนฺติ อิมํ ปาฐเสสํ สา ปาฬิ อเปกฺขติ, น ตถา อิทํ อฏฺฐกถาวจนํ กญฺจิ ปาฐํ อเปกฺขติฯ ปริปุณฺณวาทิโน หิ อฏฺฐกถาจริยาฯ สญฺญากรณมตฺตํ วา ตสฺส รูปสฺสฯ ‘‘อตฺถิ รูปํ อุปาทายา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 584) หิ สญฺญากรณมตฺตํ, เอวมิธาปีติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ อุจฺฉุรสํ อาทิํ กตฺวา, ตโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อุจฺฉุรเสน สํสฏฺฐํ ภตฺตํ อคิลาโน ภิกฺขุ วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชนฺโต ปณีตโภชนสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพ, ภิกฺขุนี ปาฏิเทสนิเยนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อยุตฺตนฺติ เอเกฯ เต วิเสสเหตุโน อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปญฺญาเปตพฺพาฯ

เอตฺตาวตา ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายาติ อุจฺฉุรสํ อาทิํ กตฺวา’’ติอาทีนํ ปทานํ อตฺถํ มิจฺฉา คเหตฺวา ยทิ ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ วจเนน อุจฺฉุรโส ผาณิตํ สิยา, ‘‘อปกฺกา วา’’ติ วจนํ นิรตฺถกํ อปกฺกวจเนน อุจฺฉุรสสฺส คหิตตฺตาฯ อถ ‘‘ปกฺกา วา’’ติ วจเนน อุจฺฉุรโส ผาณิตนฺติ สิทฺธํ, ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ วจนํ นิรตฺถกนฺติ อุตฺตรํ วุตฺตํ, ตํ อนุตฺตรนฺติ สาธิตํ โหติฯ

โส เจเตหิ อปกฺกา วาติ สามํ ภิกฺขุนา อปกฺกา วาฯ อวตฺถุกปกฺกา วาติ ภิกฺขุนาว สามํ วินา วตฺถุนา ปกฺกา วาติ อตฺโถฯ ตสฺมา อญฺญถา ‘‘สวตฺถุกปกฺกา วา’’ติ จ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ ทสฺสิโต, โส ทุฏฺฐุ ทสฺสิโตฯ กสฺมา? มหาอฏฺฐกถายํ ‘‘ฌามอุจฺฉุผาณิตํ วา โกฏฺฏิตอุจฺฉุผาณิตํ วา ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ‘‘สวตฺถุกปกฺกา วา’’ติ วจนสฺส จ ลทฺธิวิโรธโต อวุตฺตตฺตาฯ ‘‘มหาปจฺจริยํ ปน ‘เอตํ สวตฺถุกปกฺกํ วฏฺฏติ โน วฏฺฏตี’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา ‘อุจฺฉุผาณิตํ ปจฺฉาภตฺตํ โน วฏฺฏนกํ นาม นตฺถี’ติ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623) วุตฺตตฺตา จ สวตฺถุกปกฺกา วาติ อตฺโถ จ วุตฺโตเยว โหติ, ตสฺมา ทุทฺทสฺสิโตติ สิทฺธํฯ อาหารตฺถนฺติ อาหารปโยชนํฯ อาหารกิจฺจํ ยาปนนฺติ อตฺโถติ จฯ

[262] เตลปริโภเคนาติ สตฺตาหกาลิกปริโภเคนฯ

[263] สติ ปจฺจเยติ เอตฺถ สติปจฺจยตา คิลานาคิลานวเสน ทฺวิธา เวทิตพฺพาฯ วิกาลโภชนสิกฺขาปทสฺส หิ อนาปตฺติวาเร ยามกาลิกาทีนํ ติณฺณมฺปิ อวิเสเสน สติปจฺจยตา วุตฺตาฯ อิมสฺมิํ ขนฺธเก ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส คุฬํ, อคิลานสฺส คุโฬทกํ, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส โลณโสวีรกํ, อคิลานสฺส อุทกสมฺภินฺน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา สิทฺธํ สติปจฺจยตา คิลานาคิลานวเสน ทุวิธาติฯ อญฺญถา อสติ ปจฺจเย คุโฬทกาทีสุ อาปชฺชติฯ ตโต จ ปาฬิวิโรโธฯ

ปิฏฺเฐหีติ ปิสิตเตเลหิฯ โกฏฺฐผลนฺติ โกฏฺฐรุกฺขสฺส ผลํฯ ‘‘มทนผลํ วา’’ติ จ ลิขิตํฯ หิงฺคุชตุ นาม หิงฺคุรุกฺขสฺส ทณฺฑปลฺลวปวาฬปากนิปฺผนฺนาฯ หิงฺคุสิปาฏิกา นาม ตสฺส มูลสาขปากนิปฺผนฺนาฯ ตกํ นาม ตสฺส รุกฺขสฺส ตจปาโกทกํฯ ตกปตฺตีติ ตสฺส ปตฺตปาโกทกํฯ ตกปณฺณีติ ตสฺส ผลปาโกทกํฯ อถ วา ‘‘ตกํ นาม ลาขาฯ ตกปตฺตีติ กิตฺติมโลมลาขาฯ ตกปณฺณีติ ปกฺกลาขา’’ติ ลิขิตํฯ อุพฺภิทํ นาม อูสปํสุมยํฯ

[264] ฉกณํ โคมยํฯ ปากติกจุณฺณํ นาม อปกฺกกสาวจุณฺณํ, เตน ‘‘ฐเปตฺวา คนฺธจุณฺณํ สพฺพํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ จาลิเตหีติ ปริสฺสาวิเตหิฯ

[265] นานาสมฺภาเรหิ กตนฺติ นาโนสเธหิฯ

คุฬาทิอนุชานนกถาวณฺณนา

[274] สามํ ปกฺกํ สมปกฺกนฺติ ทุวิธํ วิย ทีเปติ, ตสฺมา ขีราทีสุ อุณฺหมตฺตเมว ปาโกฯ เตน อุตฺตณฺฑุลาทิสมานา โหนฺติฯ

[276-8] ‘‘พุทฺธปฺปมุข’นฺติ อาคตฏฺฐาเน ‘ภิกฺขุสงฺโฆ’ติ อวตฺวา ‘สงฺโฆ’ติ วุจฺจติ ภควนฺตมฺปิ สงฺคเหตุ’’นฺติ วทนฺติฯ นาโคติ หตฺถีฯ

[279] สมฺพาเธติ วจฺจมคฺเค ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา จ ปสฺสาวมคฺเคปิ อนุโลมโตฯ ทหนํ ปฏิกฺเขปาภาวา วฏฺฏติฯ สตฺถวตฺติกมฺมานุโลมโต น วฏฺฏตีติ เจ? น, ปฏิกฺขิตฺตปฏิกฺเขปา, ปฏิกฺขิปิตพฺพสฺส ตปฺปรมตาทีปนโต, กิํ วุตฺตํ โหติ? ปุพฺเพ ปฏิกฺขิตฺตมฺปิ สตฺถกมฺมํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปจฺฉา ‘‘น, ภิกฺขเว…เป.… ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ ทฺวิกฺขตฺตุํ สตฺถกมฺมสฺส ปฏิกฺเขโป กโตฯ เตน สมฺพาธสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลํ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ นามฯ สตฺถวตฺติกมฺมโต อุทฺธํ นตฺถีติ ทีเปติฯ กิญฺจ ภิยฺโย ปุพฺเพ สมฺพาเธเยว สตฺถกมฺมํ ปฏิกฺขิตฺตํ, ปจฺฉา สมฺพาธสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺมา ตสฺเสว ปฏิกฺเขโป, เนตรสฺสาติ สิทฺธํฯ เอตฺถ ‘‘สตฺถํ นาม สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติอาทีสุ วิย เยน ฉินฺทติ, ตํ สพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กณฺฏเกน วา’’ติอาทิฯ ขารทานํ ปเนตฺถ ภิกฺขุนิวิภงฺเค ปสาเข เลปมุเขน อนุญฺญาตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอเก ปน ‘‘สตฺถกมฺมํ วา’’ติ ปาฐํ วิกปฺเปตฺวา วตฺถิกมฺมํ กโรนฺติฯ ‘‘วตฺถี’’ติ กิร อคฺฆิกา วุจฺจติฯ ตาย ฉินฺทนํ วตฺถิกมฺมํ นามาติ จ อตฺถํ วณฺณยนฺติ, เต ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส ปทภาชนียํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ อณฺฑวุฑฺฒีติ วาตณฺฑโกฯ อาทานวตฺตีติ อานหวตฺติฯ

มนุสฺสมํสปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา

[280] ‘‘น, ภิกฺขเว, มนุสฺสมํสํ…เป.… ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา, ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อปฺปฏิ…เป.… ทุกฺกฏสฺสา’’ติ จ วุตฺตตฺตา อปฺปฏิเวกฺขณทุกฺกฏญฺจ ถุลฺลจฺจยญฺจาติ ทฺเว อาปชฺชติ, ตสฺมา กปฺปิยมํเสปิ อปฺปฏิเวกฺขณปจฺจยา ทุกฺกฏเมวฯ เกจิ ‘‘มํสภาวํ ชานนฺโตว อาปชฺชติฯ ปูวาทีสุ อชานนฺตสฺส กา ปจฺจเวกฺขณา’’ติ วทนฺติฯ อชานนฺโตปิ อาปชฺชติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตาติ เกจิฯ