คามสีมาทิกถาวณฺณนา

[147] สา จาติ สา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนคามสีมา จ อิตรา จฯ สา กตมาติ เจ? ‘‘ปกติคามา’’ติอาทิมาหฯ พทฺธสีมาสทิสาเยว โหนฺตีติ สา จ โหติ อิตรา จ โหตีติ อธิปฺปาโย, ตสฺมาเยว ‘‘ติจีวรวิปฺปวาสปริหารํ ลภตี’’ติ เอกวจนํ กตํ, ตํ น ยุตฺตํ อุภินฺนมฺปิ คามตฺตาติ เอเกฯ ‘‘โหนฺติ, น ลภนฺตี’’ติ จ พหุวจนมฺปิ กโรนฺตีติฯ ‘‘สา จ อิตรา จา’’ติ วุตฺตา ‘‘มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทินฺนคามสีมา ปกติคามาทโย อภินฺนา’’ติ จ วทนฺติฯ ‘‘ภิกฺขุวสตี’’ติ ปาโฐ, ‘‘วสนฺตี’’ติ จ ลิขิตํฯ ‘‘อถสฺส ฐิโตกาสโต’’ติ วุตฺตตฺตา เอกวจนเมว ยุตฺตํฯ สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมาติ กตรํ สีมํ ปฏิกฺขิปติ? พทฺธสีมํ, เอกาทสวิปตฺติสีมญฺญตรปฺปสงฺคโตติ อาจริยาฯ สเจ ปฐมํ สีมาย พทฺธาย ปจฺฉา นทิอาทโย โหนฺติ, ปฏิกฺเขโปติ ปสงฺโค อาปชฺชติ, ตสฺมา อพทฺธสีมเมว ปฏิกฺขิปติฯ ยถา สพฺโพ คาโม คามสีมา, ตถา สพฺพา นที อสีมาฯ กินฺตุ ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน อุทกุกฺเขปสีมาติ สีมานานตฺตํ ทสฺเสตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโยฯ ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ปน เอกิสฺสา นทิยา จตุวคฺคาทีนํ สงฺฆานํ วิสุํ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺมกรณกาเล สีมาปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ติจีวเรน วิปฺปวาสาวิปฺปวาสปริจฺเฉททสฺสนตฺถมฺปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย ปริจฺเฉททสฺสนํ วิยาติ อาจริยา, ตสฺมา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทาภาเวปิ อนฺโตนทิยํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํฯ

อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ นาวาคโต เจ, นาวายํ วุตฺตนเยนฯ สตฺถคโต เจ, สตฺเถ วุตฺตนเยนฯ โส เจ อติเรกจาตุมาสนิวิฏฺโฐ, คาเม วุตฺตนเยน ติจีวราวิปฺปวาโส เวทิตพฺโพฯ ตตฺถาปิ อยํ วิเสโส – สเจ สตฺโถ อุทกุกฺเขปสฺส อนฺโต โหติ, อุทกุกฺเขปสีมาปมาณนฺติ เอเกฯ สตฺโถว ปมาณนฺติ อาจริยาฯ สเจ ปเนตฺถ พหู ภิกฺขูติอาทิมฺหิ เกจิ อธิฏฺฐานุโปสถํ, เกจิ คณุโปสถํ, เกจิ สงฺฆุโปสถนฺติ วตฺตุกามตาย ‘‘พหู สงฺฆา’’ติ อวตฺวา ‘‘ภิกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ อูนกํ ปน น วฏฺฏตีติ เอตฺถ สีมาสมฺเภทสมฺภวโตติ อุปติสฺสตฺเถโรฯ ฐเปนฺเต หิ อูนกํ น ฐเปตพฺพํฯ ‘‘อฐเปตุมฺปิ วฏฺฏติ เอวา’’ติ วุตฺตํฯ คจฺฉนฺติยา ปนาติ เอตฺถ ‘‘อุทกุกฺเขปมนติกฺกมิตฺวา ปริวตฺตมานาย กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํฯ

อญฺญิสฺสา สีมาย ญตฺตีติอาทิ กิํ สีมโต กมฺมวิปตฺติภยา วุตฺตํ , อุทาหุ ปริสโตติ? เอกกมฺมสฺส นานาสีมาย อสมฺภวโต สีมโตติฯ เอกกมฺมสฺส นานาสีมฏฺฐสงฺเฆน อสมฺภวโต ปริสโตติปิ เอเกฯ ‘‘สวนํ หาเปตี’’ติ วุตฺตโทสปฺปสงฺคโตติ โน ตกฺโกฯ เอกิสฺสา หิ สีมาย เอกํ กมฺมํ อนิฏฺฐเปนฺโต หาเปตีติ อาจริโยฯ

พหินทิตีเร ชาตรุกฺขสฺส อนฺโตนทิยํ ปวิฏฺฐสาขาย วาติ เอตฺถ จ นทิตีเร ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวาติ เอตฺถ จ สเจ ปน เสตุ วา เสตุปาทา วา พหิตีเร ปติฏฺฐิตาติ เอตฺถ จ สีมาโสธนํ นาม คามสีมฏฺเฐ หตฺถปาสานยนํฯ ขณฺฑสีมาย อุฏฺฐิตรุกฺขโต วิโยเชตฺวา กาตุํ วฏฺฏติฯ กสฺมา? ตีรฏฺเฐ รุกฺเข พทฺธนาวาย คาโม อาธาโรติฯ ‘‘อุภโตภาเคน คามสีมํ ผุสิตฺวา ฐิตเสตุ ขณฺฑสีมามหาสีมาโย ผุสิตฺวา ฐิตรุกฺเขน อุปเมตพฺโพ’’ติ จ ลิขิตํฯ ตตฺถ ปุริมนเย ตาว อิทํ วิจาเรตพฺพํ – ตาทิเส ฐาเน กตกมฺมํ กิํ นทิยํ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อุทาหุ คามสีมายํ, อถ อุภยตฺถาติ? กิญฺเจตฺถ ตํ เจ นทิยํ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อุทกุกฺเขปสีมาว โสเธตพฺพา, น อิตราฯ อถ คามสีมายํ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อุทกุกฺเขปสีมา น โสเธตพฺพาฯ ยทิ อุภยตฺถ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, ทฺวีสุ สีมาสุ เอกกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ อนิฏฺฐปฺปสงฺโค อาปชฺชติฯ ตโต ‘‘อญฺญิสฺสา สีมาย ญตฺติ, อญฺญิสฺสา อนุสฺสาวนา โหตี’’ติ อิทญฺจ ‘‘ขณฺฑสีมามหาสีมฏฺฐานํ กายสามคฺคิยา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทญฺจานิฏฺฐํ อาปชฺชตีติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ยถาวุตฺตํ กมฺมํ อุภยตฺถ กตสงฺขฺยํ คจฺฉติ, น จ ยถาวุตฺตํ อนิฏฺฐํ อาปชฺชติฯ กสฺมา? ‘‘ญตฺติอนุสฺสาวนานํ เอเกกสีมายํ ปวตฺตตฺตา, การกภิกฺขูนํ วา เอเกกสีมายํ ฐิตตฺตา’’ติ วทนฺติฯ อุภยตฺถาปิ ฐาตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ปน ตํ อการณํฯ เอกีภาวํ อุปคตสีมฏฺฐาเน กตตฺตาติ อิทํ อจลการณํฯ เอกีภาวํ อุปคตาสุ หิ ทฺวีสุ นทีคามสีมาสุ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ จฯ สตฺตพฺภนฺตรสีมายํ เจ นที โหติ, สมุทฺโท วา, ชาตสฺสโร วาฯ เตสุ ฐิตภิกฺขุ สตฺตพฺภนฺตรสีมายํ ฐิตสงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ ตตฺถ เจ นทิอาทิลกฺขณํ อปฺปตฺโต ทีปโก, ปาสาโณ, รุกฺโข วา โหติ, สตฺตพฺภนฺตรสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ มนุสฺเสหิ วฬญฺชนฏฺฐานํ เจ ตํ โหติ, คามเขตฺตสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ กตรคามเขตฺตํ? ยโต มนุสฺสา สญฺจรนฺติ, สพฺเพ เจ สญฺจรนฺติ, วิสุํ คามเขตฺตสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ จ อาจริยาฯ

ปจฺฉิมนเย สเจ เสตุ นทีลกฺขณฏฺฐานํ อผุสิตฺวา ฐิโต, คามสีมาสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ตตฺถ เอโก เจ คาโม, ตํ โสเธตฺวา, ทฺวีสุ ตีเรสุ สเจ ทฺเว, ทฺเวปิ คาเม โสเธตฺวา กมฺมํ กาตพฺพํฯ เอวญฺหิ กตํ อุภยตฺร กตํ โหติฯ อิมินา นเยน ทฺวีสุ นทีสุ, ชาตสฺสเรสุ จ เอกกมฺมปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อยํ ปน นโย ขณฺฑสีมามหาสีมานมฺปิ ลพฺภเตวฯ สเจ เสตุ นทีลกฺขณฏฺฐานํ ผุสิตฺวา ฐิโต, อุทกุกฺเขปสีมาปิ โสเธตพฺพาฯ

สีมานเมว เจกตฺตํ, เวหาสฏฺฐํ วินา คโต;

วิทิตฺวา เอกกมฺมสฺส, สีมโต อิทมาทิเสฯ

เอกสีมํ ทฺวิสีมํ วา, ติสีมํ จตุสีมกํ;

เอกกมฺมํ สิยา ตสฺส, โกโป ปริสโต สิยาติฯ

อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – นทิยํ กโรนฺตานํ อุทกุกฺเขปโต พหิ รุกฺขาทิสมฺพนฺโธ อปฺปมาณํฯ คาเม กโรนฺตานํ นทิยํ สมฺพนฺธรุกฺขสฺส อุทกุกฺเขปโต พหิ ฐิตภิกฺขุ อปฺปมาณํ, ตโต โอรํ ปมาณํฯ พทฺธสีมาย สมฺพนฺธรุกฺขสฺส พทฺธสีมาย ฐิตภิกฺขุ ปมาณนฺติ เวทิตพฺพํ, เตเนว วุตฺตํ ‘‘สีมํ โสเธตฺวา กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘สเจ ปน เสตุ วา เสตุปาทา วา พหิตีเร ปติฏฺฐิตา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วจนมฺปิ ปาโรหาทีสุ วิย สกลสีมาโสธนเมว กาตพฺพนฺติ สาเธติ, วีมํสิตพฺพํฯ อติวุฏฺฐิกาเล ปนาติ เอตฺถ อติวุฏฺฐิ นาม ยถา จาตุมาสิกายาติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา จตุมาสํ อติวุฏฺฐิเยว สเจ โหติ, สพฺโพปิ โอเฆน โอตฺถโฏกาโส นที เอวฯ อถ เอกิสฺสาปิ อติวุฏฺฐิยา โอโฆ จตุมาสํ ติฏฺฐติ, สนฺทติ วา, พหิตีเร ปติฏฺฐิตโอเฆน โอตฺถโฏกาโส สพฺโพปิ นที เอวฯ นทิํ โอตฺถริตฺวา สนฺทนฏฺฐานโต ปฏฺฐายาติ ตเมว วา นทิํ อญฺญํ วา อปุพฺพํ วา ปเทสํ อตฺตโน ปวตฺตวเสน นทิลกฺขณปฺปตฺตํ โอตฺถริตฺวา สนฺทนฏฺฐานโต ปฏฺฐาย วฏฺฏติฯ คามนิคมสีมํ โอตฺถริตฺวาติ จตุมาสปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อคมนปเถติ ตทหุ คตปจฺจาคตํ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยเก’’ติ ลิขิตํฯ ยํ ปน อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํฯ กสฺมา? นทิยมฺปิ ตํโทสปฺปสงฺคโตฯ

ติปุสกาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กมลุปฺปลาทีนิปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ฯ สพฺโพปิ อชาตสฺสโร โหติ, คามสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ เยหิ กตํ, เตสํ คามสีมาสงฺขฺยํ วา, สมนฺตโต ตีรฏฺฐคาเมหิ เจ กตํ, สพฺพคามสงฺขฺยํ วา, อญฺเญหิ คามเขตฺเตหิ อสมฺพนฺธฏฺฐานํ เจ, วิสุํคามสีมาสงฺขฺยํ วา คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

[148] สํสฏฺฐวิฏปาติ อิมินา อาสนฺนตฺตํ ทีเปติ, เตน ปเทสสมฺภินฺทนา อิธ สมฺเภโทติ ทีเปติฯ โส ปน วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรตีติ พทฺธสีมฏฺฐานปฺปเวสนวเสน ‘‘เอกเทสพทฺธสีมา’’ติ วตฺตพฺพโต สงฺกรโทโส โหติฯ น, ภิกฺขเว, สีมาย สีมา สมฺภินฺทิตพฺพาติ เอตฺถ ‘‘ปฐมํ พทฺธสีมาย ปจฺฉา อตฺตนา พนฺธิตพฺพสีมา น สมฺภินฺทิตพฺพา’’ติ เอเก อธิปฺปายํ สํวณฺณยนฺติฯ ปฐมํ สมฺมตสีมายํ สมฺเภทาภาวโต สฺวาธิปฺปาโย อชฺโฌตฺถรเณน ยุชฺชติ, ตสฺมา ปจฺฉา พนฺธิตพฺพสีมาย ปฐมํ พทฺธสีมา น สมฺภินฺทิตพฺพาฯ สกลํ วา เอกเทสโต วา นิมิตฺตานํ อนฺโตกรเณน ปฐมํ พทฺธสีมาย สีมนฺตริเก อกิตฺเตตฺวา สมฺมนฺนนโต หิ สมฺภินฺทติ นาม, ปเรสํ พทฺธสีมํ สกลํ วา เอกเทสโต วา นิมิตฺตานํ อนฺโตกรเณน อชฺโฌตฺถรติ นาม, เตเนวาห ‘‘สีมํ สมฺมนฺนนฺเตน สีมนฺตริกํ ฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ปฐมํ พทฺธสีมาย สีมนฺตริกํ ปจฺฉา พนฺธิตพฺพสีมาย นิมิตฺตภูตํ ฐเปตฺวา ปจฺฉา สีมํ สมฺมนฺนิตุนฺติฯ อิมา ทฺเวปิ วิปตฺติโย ภิกฺขุภิกฺขุนีสีมานํ อญฺญมญฺญํ น สมฺภวนฺติฯ โส ปน วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรตีติ เอตฺถ เกวลํ สีมาสงฺกรเมว กโรติฯ ตสฺมิํ กตกมฺมานิ น กุปฺปนฺตีติ เกจิ, ตํ นยุตฺตํ สาขาปาโรหเฉทนสีมาโสธนานํ วุตฺตตฺตาฯ อิทํ สพฺพํ สุฏฺฐุ วิจาเรตฺวา ครุกุเล ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺพยุตฺตกํ คเหตพฺพํ, อิตรํ ฉฑฺเฑตพฺพํฯ

อุโปสถเภทาทิกถาวณฺณนา

[149] ‘‘ทฺเวเม , ภิกฺขเว, อุโปสถา’’ติ ตทา สามคฺคีอุโปสถสฺส อนนุญฺญาตตฺตา วุตฺตํฯ สามคฺคีอุโปสถสฺส ปุพฺพกิจฺเจ ‘‘อชฺชุโปสโถ สามคฺคี’’ติ วตฺตพฺพํ, น จ กมฺมวาจาย ภควตา ปโยโค ทสฺสิโต, ปาฬินยโต อฏฺฐกถาจริเยหิ อุทฺทิสิตพฺพกฺกโม ทสฺสิโตฯ ตถา ปญฺจนฺนํ ปาติโมกฺขุทฺเทสานํ อุทฺเทสกฺกโม สิทฺโธติ เวทิตพฺพํฯ ตโย วา ทฺเว วา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, อธมฺเมน สมคฺคํ นาม โหตีติ เอตฺถ กามํ สงฺฆสฺส สามคฺคี นาม โหติ วคฺคกถาย ยถากมฺมํ สามคฺคีววตฺถานโตฯ ตถาปิ วคฺคปฏิปกฺขภาเวน สมคฺคํ, สมคฺคปฏิปกฺขภาเวน จ วคฺคํ นาม กตํฯ อาเวณิกโต วา คณกมฺมาทิสมฺภวโต, ตสฺส จ สมคฺควคฺคภาวสมฺภวโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ ปาริสุทฺธิกรณํ ธมฺมิกํ, สงฺฆสฺเสว ฉนฺทาคมนํ, น คณสฺสาติ กตฺวา วคฺคํ นาม โหติฯ ‘‘เอกวารํ กตํ สุกตํ, อาปตฺติํ ปน อาปชฺชติ, ปุน กาตุํ น ลภนฺตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘ปญฺจสุ เอกสฺส ฉนฺทํ อาหริตฺวา จตูหิ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ, ฉนฺทหารเก ภิกฺขูนํ สนฺติกํ ปตฺเต เตน สงฺโฆ ปโหติ, ตสฺมา ฉนฺโท สงฺฆปฺปตฺโต โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

ปาติโมกฺขุทฺเทสกถาวณฺณนา

[150] มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป.… อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ…เป.… ตสฺมา ตุณฺหีฯ เอวเมตํ ธารยามี’ติ วตฺวา ‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’นฺติอาทินา นเยน อวเสเส สุเตน สาวิเต อุทฺทิฏฺโฐ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘เอวเมตํ ธารยามีติ สุตา โข ปนายสฺมนฺเตหี’’ติ เอตฺถ ‘‘ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติ วจนํ สํขิตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เตเนว ขุทฺทกเปยฺยาลวเสน ลิขิตํฯ เอวํ มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ตตฺถายสฺมนฺเต’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติ วจนํ สํขิตฺตนฺติ คเหตพฺพนฺติ เอเกฯ เกจิ ‘‘อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพ’นฺติ วุตฺเต นิทานุทฺเทโส นิฏฺฐิโต นาม โหติ, ตสฺมา อนาวิกโรนฺโต อาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ กสฺมา? ‘‘นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา’’ติ นิฏฺฐานวจเนน หิ นิทานสฺส นิฏฺฐิตภาโว วุตฺโต, นิทานาวสาเน จ อาปตฺติ วุตฺตาติฯ ‘‘สรภญฺญํ นาม สเรน ภณน’’นฺติ ลิขิตํฯ สชฺฌายํ อธิฏฺฐหิตฺวาติ ‘‘สชฺฌายํ กโรมี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาฯ ‘‘อาปุจฺฉามีติ วุตฺตมตฺเตน กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ ตํ ตุณฺหีภาเว ยุชฺชติฯ ‘‘อถาปิ ลาภาทินา อภิภูโต วาเรติ, ตํ น ปมาณ’’นฺติ วทนฺติฯ เอเสว นโยติ กเถนฺโต ยทิ วิจฺฉินฺทติ, ปุน อาปุจฺฉิตพฺพนฺติฯ