สีมานุชานนกถาวณฺณนา

[138] เอกาวาสคตานํ วเสน สามคฺคิํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกสีมคตานํ วเสน อนุชานิตุกาโม ภควา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ อาหฯ อถ อาวาสปริจฺเฉทํ วตฺตุกาโม ภเวยฺยฯ เอตฺตาวตา เอกาวาโส ยาวตา เอกาสีมาฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ วเทยฺยฯ ตสฺมา น อิธ อนุญฺญาตพทฺธสีมาวเสน เอกาวาสปริจฺเฉโท โหติ, อุปจารสีมาวเสเนว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ กถํ ชานิตพฺพนฺติ เจ? ปาฬิโตว, ยถาห ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต เอโก ทฺวีสุ อาวาเสสุ วสฺสํ วสิ…เป.… เอกาธิปฺปาย’’นฺติ (มหาว. 364)ฯ อญฺญถา วสฺสจฺเฉโทติ อนิฏฺฐปฺปสงฺโคว, กถํ? เอกาวาสวเสเนว เจ สามคฺคี, พหุอาวาสอนาวาเสสุ น สมฺภเวยฺยฯ ตโต โส ตํ อาวาสํ คจฺฉนฺโต พหิทฺธา อุโปสถํ กโรติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ สภิกฺขุโก อนาวาโส คนฺตพฺโพ’’ติอาทิ (มหาว. 181)-ปาฬิวิโรโธ สติปิ สงฺเฆ อนาวาเส อุโปสถสฺส อกตฺตพฺพโตฯ อนาวาเสปิ เจ สามคฺคี ลพฺภติ, ‘‘เอตฺตาวตา สามคฺคี, ยาวตา เอกาวาโส’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา สพฺพถา ปุริมนโย ปจฺฉิเมเนว ปฏิกฺขิตฺโตติ กตฺวา นานาวาสวเสนปิ สามคฺคีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ตํ กมฺมํ กโรมาติ วตฺวา น อกํสู’ติอาทีสุ วิย อนาคตมฺปิ อเปกฺขติ, ตสฺมา ‘กโรมา’ติ วุตฺเต น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘สีมํ อโสเธตฺวาปิ นิมิตฺตํ กิตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํฯ เหฏฺฐิมโกฏิยา อฑฺฒฏฺฐมรตนุพฺเพโธ หตฺถิปฺปมาโณฯ สเจ เอโก พทฺโธ โหติ, น กาตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘จตูสุ ทิสาสุ จตุนฺนํ ปพฺพตกูฏานํ เหฏฺฐา ปิฏฺฐิปาสาณสทิเส ปาสาเณ ฐิตตฺตา เอกาพทฺธภาเว สติปิ ปถวิโต อุทฺธํ เตสํ สมฺพนฺเธ อสติ เหฏฺฐา ปถวิคตสมฺพนฺธมตฺเต อพฺโพหาริกํ กตฺวา กิตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ เตเนว ‘ปิฏฺฐิปาสาโณ อติมหนฺโตปิ ปาสาณสงฺขฺยเมว คจฺฉตี’ติ วุตฺตํฯ ปถวิโต เหฏฺฐา ตสฺส มหนฺตภาเว คยฺหมาเน ปพฺพตเมว โหตี’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘จินิตฺวา กตปํสุปุญฺเช ติณคุมฺพรุกฺขา เจ ชายนฺติ, ปพฺพโต โหตีติ ธมฺมสิริตฺเถโรฯ เนวาติ อุปติสฺสตฺเถโร’’ติ วุตฺตํฯ

ปาสาโณติ ‘‘สุธามยปาสาโณปิ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ วีมํสิตพฺพํ อิฏฺฐกาย ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ ทฺวตฺติํสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาโณ ตุลตาย, น ตุลคณนายฯ โสปีติ ขาณุโก วิย อุฏฺฐิตปาสาโณฯ

จตุปญฺจรุกฺขนิมิตฺตมตฺตมฺปีติ เอกจฺเจสุ นิมิตฺตสทฺโท นตฺถิฯ เอตฺถ ตโย เจ สารรุกฺขา โหนฺติ, ทฺเว อสารรุกฺขา, สารรุกฺขานํ พหุตฺตํ อิจฺฉิตพฺพํฯ ‘‘สุสานมฺปิ อิธ ‘วนเมวา’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ สยํชาตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘จตูสุ ทฺเว อนฺโตสารา เจ, วฏฺฏติฯ อนฺโตสารา อธิกา, สมา วา, วฏฺฏติฯ ตสฺมา พหูสุปิ ทฺเว เจ อนฺโตสารา อตฺถิ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ

ปรภาเคติ เอตฺถ ‘‘เอเตหิ พทฺธฏฺฐานโต คตตฺตา วฏฺฏติฯ ตถา ทีฆมคฺเคปิ คหิตฏฺฐานโต คตฏฺฐานสฺส อญฺญตฺตา’’ติ วทนฺติฯ

อนฺวทฺธมาสนฺติ เอตฺถ ‘‘อนุพทฺโธ อทฺธมาโส, อทฺธมาสสฺส วา อนู’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘อนฺตรวาสโก เตมิยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตตฺตกปฺปมาณอุทเกเยว กาตุํ วฏฺฏตีติ เกจิฯ เตมิยตีติ อิมินา เหฏฺฐิมโกฏิยา นทิลกฺขณํ วุตฺตํฯ เอวรูปาย นทิยา ยสฺมิํ ฐาเน จตฺตาโร มาเส อปฺปํ วา พหุํ วา อุทกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปวตฺตติ, ตสฺมิํ ฐาเน อปฺโปทเกปิ ฐตฺวา กาตุํ วฏฺฏตีติ เอเกฯ ‘‘ปวตฺตนฏฺฐาเน นทินิมิตฺต’นฺติ วุตฺตตฺตา เสตุโต ปรโต ตตฺตกํ อุทกํ ยทิ ปวตฺตติ, นที เอวา’’ติ วทนฺติฯ

ชาตสฺสราทีสุ ฐิโตทกํ ชาตสฺสราทิปเทเสน อนนฺตริกมฺปิ นิมิตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติ นทิปารสีมาย นิมิตฺตํ วิยฯ สเจ โส ปเทโส กาลนฺตเรน คามเขตฺตภาวํ ปาปุณาติ, ตตฺถ อญฺญํ สีมํ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏติฯ อุกฺเขปิมนฺติ อุทฺธริตฺวา คเหตพฺพกํฯ

อพทฺธสีมวิหารานํ สีมาย อุปจารํ ฐเปตฺวาติ ‘‘อายติํ สมฺมนฺนิตพฺพาย โอกาสํ ฐเปตฺวา’’ติ ลิขิตํฯ อนฺโตนิมิตฺตคเตหิ ปนาติ ‘‘เอกสฺส อุปฑฺฒํ อนฺโตกตฺตุกามตาย สติ สพฺเพสํ อาคมเน ปโยชนํ นตฺถีติ กตฺวา ‘อนฺโตนิมิตฺตคเตหี’ติ วุตฺตํ, ตญฺจ สามีจิวเสนา’’ติ วทนฺติฯ อนาคมนมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘สีมาย อพทฺธตฺตา วคฺคํ นาม น โหตี’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘อญฺญสฺมิํ คามเขตฺเต ฐตฺวา นิมิตฺตกิตฺตนกาเล, สมานสํวาสกสีมาย สมฺมนฺนนกาเล จ อาคมนปโยชนํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ เภริสญฺญํ วาติ ‘‘สมฺมนฺนนปริโยสานํ กโรมาติ วตฺวา’’ติ ลิขิตํ, เตน ตาทิเส กาเล ตํ กปฺปตีติ สิทฺธํ โหติฯ กิํ อิมินา? สุขกรณตฺถนฺติ มหาชนสนฺนิปาตนปริสฺสมํ อกตฺวา อปฺปตเรหิ สุขกรณตฺถํฯ ยทิ มหาสีมาพนฺธนกาเล อนฺตราโย โหติ, ตตฺตเกนปิ สุขวิหาโรติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฐม’’นฺติ วุตฺตนฺติ เอเกฯ ตโต โอรํ น วฏฺฏตีติ กถํ ปญฺญายตีติ? วีสติวคฺคกรณียปรมตฺตา สงฺฆกมฺมสฺสฯ กมฺมารเหน สทฺธิํ เอกวีสติ ภิกฺขู เจ คณฺหาติ, วฏฺฏติฯ ตตฺตกปฺปมาณํ สุขนิสชฺชวเสน เวทิตพฺพํฯ ตเมว นิมิตฺตํ อญฺเญปิ กิตฺเตตฺวา สเจ พนฺธนฺติ, วฏฺฏตีติ เอเกฯ

‘‘เอวํ พทฺธาสุ ปน…เป.… สีมนฺตริกา หิ คามเขตฺตํ ภชตี’’ติ น อาวาสวเสน สามคฺคีปริจฺเฉโท, กินฺตุ สีมาวเสเนวาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘นิมิตฺตุปคปาสาเณ ฐเปตฺวา’’ติ สญฺจาริมนิมิตฺตสฺส ตปฺปรโต วุตฺตํฯ อิโต ปฏฺฐาย คณฺฐิปทกฺกโม โหติ – น สกฺขิสฺสนฺตีติ เต อวิปฺปวาสํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘สมานสํวาสกเมว สมูหนิสฺสามา’’ติ วายามนฺตา สมูหนิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ ‘‘เอกรตนปฺปมาณา’’ติ สุวิญฺเญยฺยนฺตรา โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ วฏฺฏเตวฯ ขณฺฑสีมโต ปฏฺฐาย พนฺธนํ อาจิณฺณํฯ อาจิณฺณกรเณน วิคตสมฺโมโห โหตีติฯ กุฏิเคเหติ กุฏิฆเร ภูมิฆเรฯ อุทุกฺขลํวาติ ภูมิอุทุกฺขลํ วิย ขุทฺทกาวาฏํฯ ‘‘ปมุเข’’ติ ภูมิกุฏิํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอเกฯ เหฏฺฐา น โอตรตีติ ภิตฺติโต โอรํ นิมิตฺตานิ ฐเปตฺวา กิตฺติตตฺตา เหฏฺฐา อากาเส น โอตรติ, อุปริ กเต ปาสาเทติ อตฺโถฯ ภิตฺติลคฺเคติ ภิตฺตินิสฺสิตเกฯ อิเม กิร ภิตฺติลคฺคาปิ ‘‘เอกาพทฺธา’’ติ น วุจฺจนฺติฯ สพฺโพ ปาสาโท สีมฏฺโฐ โหตีติ เอกาพทฺโธ วา โหตุ, มา วาฯ ตาลมูลกปพฺพโต นาม อนุปุพฺเพน ตนุโกฯ อากาสปพฺภารนฺติ อปริกฺเขปปพฺภารํฯ สุสิรปาสาโณ นาม เลณํ โหติฯ อนฺโตเลณนฺติ ปพฺพตสฺส อนฺโตเลณํฯ ทฺวารํ ปน สนฺธาย ปรโต ‘‘โอรโต’’ติ วุตฺตํ, สพฺพถาปิ สีมโต พหิเลเณน โอตรตีติ อธิปฺปาโยฯ

มหาสีมํ โสเธตฺวาติ สีมฏฺฐํ ทูรคตมฺปิ สีมคตํ สีมสมฺพนฺธํว, ตสฺมา ตํ อนามสิตฺวา ฐาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ ‘‘ตนฺนิสฺสิตกํ อปเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺตพฺพํฯ มหาอฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘สีมํ โสเธตฺวา กาตพฺพ’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ มหาเถราปิ ‘‘โสเธตพฺพ’’มิจฺเจว วทนฺตีติ เอเกฯ ‘‘มหาสีมํ โสเธตฺวา วา กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ จ ปาโฐ อตฺถิฯ ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ จ ปรโต วกฺขติ, ตสฺมา สาธารณปาโฐว สุนฺทโรติ เอเกฯ ปุริมนเยปีติ ขณฺฑสีมาย อุฏฺฐหิตฺวา มหาสีมาย โอนเตปีติ อตฺโถฯ อุกฺขิปาเปตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติฯ กสฺมา? อนฺโต ฐิตตฺตาฯ รุกฺขสฺส เหฏฺฐา ปถวิคตํ มูลํ ขณฺฑสีมาว โหติ, อพฺโพหาริกํ วาติ อปเรฯ ‘‘มชฺเฌ ปน ฉินฺเน มหาสีมาย ฐิตมูลํ มหาสีมเมว ภชติ, ขณฺฑสีมาย ฐิตํ ขณฺฑสีมเมว ภชติ ตทายตฺตปถวิรสาทีหิ อนุคฺคหิตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘สีมาย ปจฺฉา อุฏฺฐิตรุกฺเข นิสีทิตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ ปจฺฉาสีมายํ กตเคเห วิยา’’ติ วตฺวา ‘‘พนฺธนกาเล ฐิตรุกฺเข นิสีทิตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติ อุปริสีมาย อคมนโต’’ติ การณํ วทนฺติฯ เอวํ สติ พนฺธนกาเล ปุน อาโรหณํ นาม นตฺถิ, พนฺธิตกาเล เอว อารุหตีติ อาปชฺชติฯ ปจฺฉา อุฏฺฐิตรุกฺโข ปน ตปฺปฏิพทฺธตฺตา สีมสงฺขฺยเมว คโต, เอวํ ปุพฺเพ อุฏฺฐิตรุกฺโขปีติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ยํ กิญฺจิปี’’ติ วจนโต ติณาทิปิ สงฺคหิตํฯ มหาเถราปิ ติณํ โสเธตฺวาว กโรนฺตีติฯ

[140] ยสฺมา มชฺฌโต โกณํ โหติ, ตสฺมา ‘‘โกณโต โกณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อาปตฺติญฺจ อาปชฺชติ อจิตฺตกตฺตา’’ติ วทนฺติฯ ปารยตีติ อชฺโฌตฺถรติฯ กา สา? สีมาฯ ‘‘ยา สพฺพนฺติเมน…เป.… วหตี’’ติ ตโต เหฏฺฐิมา นาวาสงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตนฺติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํ ทุติยปาราชิเก นาวฏฺฐภณฺฑาธิกาเร ตสฺสาปิ อธิปฺเปตตฺตาฯ มชฺฌิมปุริสสฺส ภารปฺปมาเณน วุตฺตนฺติ เอเกฯ ภิกฺขุนีนมฺปิ นทีปารสีมาสมฺภวโต ตาสํ ‘‘เอกา วา นทีปารํ คจฺเฉยฺยา’’ติ วุตฺตโทสปริหรณตฺถนฺติ อาจริยสฺส ตกฺโกฯ อุภยตฺถาปิ ธุว-สทฺโท คหิโตฯ เตน อุโปสถนฺตราย ปริหรณตฺถํ อุโปสถทิวโส นิยมโตว วุตฺโตฯ เอตฺถ จ นาวา นาม ปมาณยุตฺตา สพฺพสาธารณา ถมฺภนาวา อธิปฺเปตา, น กุลฺลนาวาติ โน ตกฺโกติ อาจริโยฯ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา กโตติ อตฺโถฯ สเจ เอกํ คามเขตฺตํ, สพฺพนิมิตฺตานํ อนฺโต ฐิเต ภิกฺขู หตฺถปาสคเต กตฺวา สมฺมนฺนิตพฺพาฯ นานาคามเขตฺตํ เจ, อนาคมนมฺปิ วฏฺฏติฯ อุภยตีเร นิมิตฺตกิตฺตนมตฺเตน ทีปโก สงฺคหิโต น โหติ, ตสฺมา ทีปเก นิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพาเนวฯ ‘‘นทิยา เหฏฺฐา นิสินฺนภิกฺขุ กมฺมํ โกเปติฯ อุปริเยว หิ นที โหตี’’ติ วทนฺติฯ

สีมานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุโปสถาคาราทิกถาวณฺณนา

[141] ‘‘ยํ สงฺโฆ อากงฺขติ วิหารํ วา…เป.… คุหํ วา’’ติ วจนโต น เกวลํ ปถวิยํเยว, วิหาราทีนํ อุปริปิ สีมา อนุญฺญาตา โหติ อุโปสถกมฺมปธานตฺตาติ สิทฺธํฯ ตปฺปธานา สีมาติ กถํ ปญฺญายตีติ เจ? ตทธิการานุญฺญาตตฺตา, สมฺมุติยํ ‘‘สมานสํวาสา’’ติ เอตฺตาวตา สิทฺเธ วิสุํ ‘‘เอกูโปสถา’’ติ วจนโต จฯ ‘‘อุโปสถํ ฐเปตฺวา เสสกมฺมานิ สมานสํวาสา นามา’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘เอกํ สมูหนิตฺวา’’ติ ปาฬิปาโฐฯ

[142] กโตวสฺสาติ เอกสีมาย สมคฺเค สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺญถา นานาสีมายํ ฐิตานํ สวนํ ปมาณํ, เอกสีมายปิ หตฺถปาสํ มุญฺจิตฺวา ฐิตานํ วา สวนเมว ปมาณนฺติ อนิฏฺฐํ อาปชฺชติฯ ตตฺถ สมฺมตาย วา อสมฺมตาย วาติ อุโปสถาคารสมฺมุติยา, น สีมาสมฺมุติยาฯ กถํ ปญฺญายตีติ? อธิการโต, ปรโต ฉนฺททานปญฺญตฺติโต, ปาริสุทฺธิทานปญฺญตฺติโต จฯ ตตฺถ ปุริมํ การณํ ปุริมํ อนิฏฺฐํ นิวาเรติ, ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุโปสถมุขนฺติ อุโปสถฏฺฐานํฯ ‘‘อุโปสถมุขสฺสาติ อุโปสถาคารฏฺฐานสฺสา’’ติ ลิขิตํฯ ยานิ กานิจิ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตุํ วฏฺเฏตีติ อิทํ กถํ ปญฺญายตีติ? ‘‘ปฐมํ นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพา นิมิตฺเต กิตฺเตตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตตฺตาฯ ปฐมํ วุตฺตตฺตา น วุจฺจนฺตีติ เจ? ตํ ปน อการณํ, น หิ พุทฺธานํ เทสนาย อาลสิยํ อตฺถิฯ สีมาสมูหนนกาเล อุโปสถาคารํ สมูหนิตฺวาว สีมาสมูหนนํ อิชฺฌตีติ เอเกฯ ตํ อยุตฺตํ อพทฺธาย สีมาย อุโปสถาคารสมฺมุติสิทฺธิโตติ โน ตกฺโกติ อาจริโยฯ อุโปสถมุขนฺติ อุโปสถาคารสฺส มุขนฺติ อาจริยาฯ อุโปสถมุขสฺส นิมิตฺตกิตฺตนา สีมาย วุตฺตนเยน กาตพฺพาฯ เอเกนาปิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ เอเกฯ ‘‘ปาสาโท วา โหตุ, มณฺฑปาทีสุ วา อญฺญตโรฯ กมฺมวาจาย ปน ‘อุโปสถมุข’มิจฺเจว วตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ ‘‘โปราณโก อาวาโส นาม มูลาวาโส’’ติ ลิขิตํฯ วทติ ฆฏมตฺตา อิติ หิ ลกฺขณํฯ