กถํ? เอเกน อนุสฺสาวเน เอกานุสฺสาวเนติ วิคฺคหสฺส ปากฏตฺตา ลีนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เอกโต อนุสฺสาวเน’’ติ วิคฺคโหว วุตฺโต, ตสฺมา อุชุกตฺตเมว สนฺธาย ตญฺจ โข เอเกน อนุสฺสาวนํ เอกานุสฺสาวนํ, เอเกน อุปชฺฌาเยน อนุชานามิ, น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนาติ อตฺโถฯ อิทํ สนฺธาย หิ ทฺวิธา วิคฺคโห, ตสฺมา ‘‘นานาจริเยหิ นานุปชฺฌายา น วฏฺฏนฺตีติ สิทฺธเมวา’’ติ อญฺญถาปิ วทนฺติฯ ตญฺจ โข เอเกน อุปชฺฌาเยน เอกสฺส อุปชฺฌายสฺส วา วตฺตพฺพํ อนุสฺสาวนํ, น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยน อนุชานามีติ อตฺโถฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘เอโก อาจริโย, ทฺเว วา ตโย วา อุปสมฺปทาเปกฺขา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา อุปชฺฌายานํ น ตฺเวว อนุชานามี’’ติ กิร วุตฺตนฺติฯ อปรสฺมิํ ปน คณฺฐิปเท ‘‘เอเกน อนุสฺสาวเนติ วิคฺคหสฺส ปากฏตฺตา ตํ ปกาเสตุํ ‘เอเกนา’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วุตฺเต อวสฺสํ ปณฺฑิตา ชานนฺติฯ ตํปากฏตฺตา เจ ชานนฺติ, เอเกนาติ อิมินา กินฺติ เจ? กิญฺจาปิ ชานนฺติ, วิวาโท ปน โหติ อลทฺธเลสตฺตา, ชานิตุญฺจ น สกฺกา, ‘เอเกนา’ติ วุตฺเต ปน ตํ สพฺพํ น โหตีติ วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํฯ เอวํ เอตฺถ อเนเก อาจริยา จ ตกฺกิกา จ อเนกธา ปปญฺเจนฺติ, ตํ สพฺพํ สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา ครุกุลํ ปยิรุปาสิตฺวา วํสานุคโตว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘น สพฺพตฺถ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป มติเภโท อตฺถี’’ติ วุตฺตเมวฯ

อุปสมฺปทาวิธิกถาวณฺณนา

[125] กุฏฺฐํ คณฺโฑติ เอตฺถ กุฏฺฐาทิคฺคหเณน หตฺถจฺฉินฺนาทโยปิ คหิตาว โหนฺตีติ โปราณา, ตสฺมา ‘‘มนุสฺโสสิ ปุริโสสี’’ติ เอเตหิ ภพฺพาภพฺพปุคฺคลปริวชฺชนํ กโรติฯ ‘‘ภุชิสฺโสสิ อณโณสี’’ติอาทีหิ ปุพฺเพ หตฺถจฺฉินฺนาธิกาเร วุตฺตอตฺถวิกปฺเปสุ ทุติยํ วิกปฺปํ อุปถมฺเภติฯ ตตฺถ ‘‘อณโณสิ ภุชิสฺโสสี’’ติ อนุกฺกเมน อวตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วจเนน ภุชิสฺโส โหติ, น จ รญฺโญ ภตฺตเวตนวเสน ภโฏฯ ราชาธีนตฺตา ปน โส ราชภฏปกฺขํ ภชตีติ ตพฺพิปกฺขภาวปุจฺฉนตฺถํ ‘‘นสิ ราชภโฏ’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญถา ปญฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺฐานํ คหเณเนว สพฺเพสํ คหเณ สิทฺเธ อิตเร น วตฺตพฺพาฯ อถ วตฺตพฺพา, สพฺเพปิ วตฺตพฺพา สิยุํฯ

จตฺตาโรนิสฺสยาทิกถาวณฺณนา

[128-9] ‘‘ตาวเทว ฉายา เมตพฺพา’’ติอาทิ ‘‘ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทาเปตฺวา’’ติ วจนโต เถราเถรภาวชานนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘จิเรน อคมาสี’’ติ กิร โปราณปาโฐ, จิรํ อกาสีติ จตฺถิฯ

[130] อนาปตฺติ สมฺโภเค สํวาเสติ อุกฺขิตฺตเกน สทฺธิํ สมฺโภคสํวาสปจฺจยา ปาจิตฺติยาปตฺติ ปญฺญตฺตา, ตโต อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ กถํ ปญฺญายตีติ? สํวาสคฺคหเณฯ อลชฺชินา สทฺธิํ สมฺโภคปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏํ ปน อาปชฺชติ เอว, น สํวาสปจฺจยาฯ น หิ อลชฺชินา สทฺธิํ สํวาโส ปฏิกฺขิตฺโตฯ สํวาโส ปเนตฺถ สหเสยฺยปฺปโหนเก อาวาเส สหวาโส, น ‘‘ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ เอตฺถ วุตฺตสํวาโสฯ อยํ สํวาโส อุกฺขิตฺตเกน สทฺธิํ น วฏฺฏติฯ อลชฺชินา สทฺธิํ เอกจฺโจ วฏฺฏติฯ ธมฺมสมฺโภควินิมุตฺโตเวตโร ฯ อิทํ ปน ‘‘อุกฺขิตฺตโก วิพฺภมี’’ติอาทิสุตฺตํ อิมสฺมิํ อุปสมฺปาเทตพฺพานุปสมฺปาเทตพฺพทีปนสามญฺญโต วุตฺตํฯ กิญฺจ ภิยฺโย ปฏิปตฺติกฺกมโตว อาปตฺติโต สุทฺธิ โหติ, น วิพฺภเมน, ตสฺมา อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ อนฺตมโส ทุพฺภาสิตมฺปิ อาปชฺชิตฺวา อปรภาเค วิพฺภมิตฺวา อาคโต อุปสมฺปชฺชติ, ตํ อาปตฺติํ เทเสตฺวาว สุชฺฌติ, น อญฺญถาติ อุปสมฺปนฺนสฺส สุทฺธิกฺกมทสฺสนตฺถํฯ อสาธารณาปตฺติยา อทสฺสนปจฺจยา อุกฺขิตฺตกสฺส ลิงฺคปริวตฺตเนน อาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส ปุน เจ ปกติลิงฺคเมวุปฺปชฺชติ, นานาสํวาสกตาว, วิพฺภมิตฺวา อาคเตปิ ยถาวุตฺตนเยเนว อุปสมฺปาเทตฺวา น วุฏฺฐิตตฺตาติ เจ? น ลิงฺคนฺตรปาตุภาวาฯ น วิพฺภเมน กมฺมาสุชฺฌนโตฯ น กมฺมาสุชฺฌเน ปุน อุปสมฺปทากมฺมวิปตฺติปฺปสงฺคโตฯ น จ กมฺมวิปตฺติ, น จ กมฺมปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ วิพฺภเมน จ อนุปสมฺปนฺโน นานาสํวาสกภาเวน กมฺมํ โกเปติ ธมฺมิสฺสเรน อาหจฺจ ภาสิตตฺตาฯ เตเนว ‘‘ปสฺสิสฺสสี’’ติ อนาคตวจนํ กตํฯ ตาทิโส ปน คหฏฺโฐ นิกฺขิตฺตวตฺตปาริวาสิโก วิย ปกตตฺตภูมิยํ วิพฺภมาทินา อนุปสมฺปนฺนปกติยํเยว ติฏฺฐตีติ อิมสฺส สพฺพสฺสปิ อตฺถวิกปฺปสฺส ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาโร ปน ปริวตฺติตลิงฺโค หุตฺวา ปุน ปกติลิงฺเค ฐิตอุกฺขิตฺตโก ปุน ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ปสฺสสี’’ติฯ ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ วทนฺโต โอสาเรตพฺโพฯ ‘‘เทเสหี’’ติ น วตฺตพฺโพ ลิงฺคปริวตฺตเนน วุฏฺฐิตตฺตาฯ ตปฺปฏิกมฺโม อุกฺขิตฺตโก ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ปฏิกมฺมํ กิํ เต กต’’นฺติ, ‘‘อาม กต’’นฺติ วทนฺโต โอสาเรตพฺโพฯ ‘‘กตฺตพฺพํ เม ปฏิกมฺมํ น โหตี’’ติ วทนฺโต น โอสาเรตพฺโพติ เอเกฯ อสาธารณาปตฺติมฺหิ อิทํ วิธานํ, น สาธารณายฯ

ตตฺถ อุกฺขิตฺตโก ลิงฺคปริวตฺตเนเนว ปฏิปฺปสฺสทฺธกมฺโมติ เอเกฯ วิจาเรตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพนฺติ อาจริโยฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘อลชฺชิปริโภโค สหตฺถทานาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, ‘สารณียธมฺมปูรกาทโย ทสฺเสตฺวา อลชฺชิสฺส สหตฺถา ทาตุํ วฏฺฏตี’ติ วทนฺตานํ วาโท ปฏิเสเธตพฺโพฯ กถํ? อุกฺขิตฺตกสฺส สหตฺถา ทาตุํ น วฏฺฏตีติ วินิจฺฉยานุสาเรนฯ ทาเปตุํ ปน วฏฺฏเตวาติ จฯ กิญฺจาปิ อลชฺชิปริโภควเสน ทุกฺกฏํ, อถ โข อยํ อลชฺชี น โหติ, ตสฺมา สพฺพากาเรน นิราปตฺติตํ สนฺธาย ‘อนาปตฺติ สมฺโภเค สํวาเส’ติ วุตฺตํฯ กถํ ปญฺญายตีติ? วิญฺเญยฺโย อตฺถโต อุจฺฉุรสกสฏานํ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกตฺตา ‘วฏฺฏติ วิกาเล อุจฺฉุํ ขาทิตุ’นฺติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขาทิตฺวา ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ น ปสฺสติ, วฏฺฏตีติ ตถาสญฺญิตายฯ โย วา ปน อาปตฺติํ อาปนฺนภาวํ ปฏิชานิตฺวา ‘น ปฏิกโรมี’ติ อภินิวิสติ, อิเม ทฺเว –

‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, อาปตฺติํ ปริคูหติ;

อคติคมนญฺจ คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชีปุคฺคโล’ติฯ (ปริ. 359) –

วุตฺตลกฺขเณ อปตนโต อลชฺชิโน น โหนฺติ, ตสฺมา ‘โย อาปตฺติเทสนปฏิกมฺมานิ น กโรติ, เตน สทฺธิํ สมฺโภคาทิกรเณ อนาปตฺตี’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตวจเนน, อิตเรนปิ สทฺธิํ กิญฺจาปิ รูปิยสํโวหาโร น โหติ, อถ โข กยวิกฺกเยน อาปตฺติ โหติเยวาติ นโย ทินฺโน โหติ, ปญฺจหิ สทฺธิํ สพฺพถาปิ อนาปตฺตีติ นโย จฯ เอวํ สาปตฺติฏฺฐาเนสุ วิเสเสตฺวา จ วจนโต อิธ ตถา อวุตฺตตฺตา เตน สห อลชฺชิปริโภโค นตฺถิฯ ภชาปิยมาโน ปน อลชฺชิปกฺขํ ภชตีติ อิมินาปิ อุปาเยน สพฺพตฺถ ตํ ตํ สํสนฺทิตฺวา อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพติ อปเรฯ อาจริยา ปน เอวํ น วทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สจาหํ น ปสฺสิสฺสามีติ วทติ, น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปุพฺเพ อาปนฺนาปตฺติโย อุปฺปพฺพชิตสฺสาปิ น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ สิทฺธํ, เตเนว อาจริยา อาปตฺติํ เทสาเปตฺวาว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ การาเปนฺตีติ จ อนาปตฺติ สมฺโภเค สํวาเสติ อิทํ ปุพฺเพ อาปนฺนํ สนฺติํ เอว อาปตฺติํ น ปสฺสตีติ อาสงฺกิตพฺโพฯ

สา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ จ เอเกฯ ‘‘ปสฺสิสฺสสี’’ติ คหฏฺฐตฺตา เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ อนาคตวเสน วุตฺตํฯ ‘‘อุปสมฺปาเทตฺวา ปสฺสิสฺสสี’’ติ ปริวาสาทินา กตฺตพฺพสฺส อตฺถิภาเวน ‘‘ปสฺสสี’’ติ อวตฺวา อนาคตวเสน วุตฺตํ, โอสาเรตฺวาติ อพฺภานวเสนฯ ตตฺถ ปุน กาตพฺพสฺส อภาวา ‘‘ปสฺสสี’’ติ วุตฺตํฯ อิทํ สพฺพํ สพฺพตฺถ ปฏิชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอกตฺราปิ ปุน น ปฏิชานาติ, เอเตน สห ตสฺสา อาปตฺติยา อนุรูเปน สํวาโส น กาตพฺโพ, อลชฺชิภาเวนาติ วุตฺตํ โหติฯ ทิฏฺฐิยาติอาทีสุ โอสารณํ นาม สมานกมฺมาทินา กรณนฺติ อตฺโถฯ อนาปตฺติ สมฺโภเคติ อุกฺขิตฺตเกน สมฺโภเค อนาปตฺติฯ กสฺมา? อุกฺขิตฺตกกมฺมสฺส คหฏฺฐภาเวน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา, เตเนว ‘‘อลพฺภมานาย สามคฺคิยา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ภิกฺขุภาเว กตฺตพฺพโตติ เกจิฯ ทฺวีสุปิ วาเรสุ กมฺมปฏิปฺปสฺสทฺธิวิธานํ เตเยว ชานนฺติ, ตสฺมา สพฺพวาเรสุ ยุตฺตมยุตฺตญฺจ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขตฺวา กเถตพฺพํฯ

โย ขนฺธกํ ปพฺพชฺชนามเธยฺยํ,

นานานยํ สาสนมูลภูตํ;

ญตฺวา ปกาเสติ ปรสฺส สมฺมา,

ตสฺสาธิปจฺจํ มุนิสาสนสฺมินฺติฯ

มหาขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุโปสถกฺขนฺธกวณฺณนา