อลชฺชีนิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา

[120] ‘‘น , ภิกฺขเว, อลชฺชีนํ นิสฺสโย ทาตพฺโพ’’ติ อิมินา อลชฺชีหิ ภิกฺขูหิ, สามเณเรหิ วา สทฺธิํ ทฺเวปิ ธมฺมามิสปริโภคา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ นิสฺสยภาเว ภาวโต เตสํฯ ยถาห ‘‘อาจริเยน, ภิกฺขเว, อนฺเตวาสิโก สงฺคเหตพฺโพ อนุคฺคเหตพฺโพ อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โอวาเทน อนุสาสนิยา’’ติอาทิ (มหาว. 79) อุปชฺฌายสฺสปิ นิสฺสยปฺปณามนสมฺภวโต, โสปิ สทฺธิวิหาริกสฺส นิสฺสโยติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา อุปชฺฌาโย เจ อลชฺชี โหติ, น ตํ นิสฺสาย วสิตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติฯ ภิกฺขูนํ สมฺมาปฏิปตฺติยา สมานภาโค ภิกฺขุ สภาโคฯ ตสฺสภาโว ภิกฺขุสภาคตาฯ ตํ ภิกฺขุสภาคตํฯ ยาว ชานามีติ อธิปฺปาเยน วสิตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขูหิ สภาคตํฯ กิํ ตํ? ลชฺชิภาวํฯ ‘‘สตฺตาหํ…เป.… คเหตพฺโพ’’ติ เอตฺถ ‘‘สตฺตาหมตฺตํ วสิสฺสามิ, กิํ ภิกฺขุสภาคตาชานเนนาติ ชานเน ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา วสิตุํ น ลภตีติ อตฺโถ’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘ภิกฺขุสภาคตํ ปน ชานนฺโต สฺเวว คมิสฺสามิ, กิํ เม นิสฺสยาโรจเนนา’’ติ อรุณํ อุฏฺฐเปตุํ น ลภติฯ ‘‘ปุเร อรุณํ อุฏฺฐหิตฺวา คมิสฺสามี’’ติ อาโภเคน สยนฺตสฺส เจ อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, วฏฺฏติฯ

คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา

[121] ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน อนิสฺสิเตน วตฺถุนฺติ อวสฺสกาเลเยว วสฺสกาเล อทฺธานคมนสฺส ปาฬิยํเยว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อปฺปมาณํ สตฺตาหํ วสฺสจฺเฉทาทิวเสน อทฺธานคมนสมฺภวโต, คจฺฉนฺตสฺเสว วสฺสกาลคมนสมฺภวโต จฯ อนฺตรามคฺเค…เป.… อนาปตฺตีติ นิสฺสยทายกาภาเวเยวฯ ‘‘ตสฺส นิสฺสายา’’ติ ปาฐานุรูปํ วุตฺตํ, ตํ นิสฺสายาติ อตฺโถฯ ‘‘ยทา ปติรูโป นิสฺสยทายโก อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วจเนน อยํ วิธิ อวสฺสกาเล เอวาติ สิทฺธํฯ ‘‘อนฺโตวสฺเส ปน กสฺสจิ อาคมนาภาวา’’ติ วุตฺตํฯ สเจ โส ชลปฏฺฏเน วา ถลปฏฺฏเน วา วสนฺโต วสฺสูปนายิกาย อาสนฺนาย คนฺตุกาโม สุณาติ ‘‘อสุโก มหาเถโร อาคมิสฺสตี’’ติ, ตํ เจ อาคเมติ, วฏฺฏติฯ อาคเมนฺตสฺเสว เจ วสฺสูปนายิกทิวโส โหติ, โหตุ, คนฺตพฺพํ ตตฺถ, ยตฺถ นิสฺสยทายกํ ลภตีติฯ ปาติโมกฺขุทฺเทสกาภาเวน เจ คนฺตุํ วฏฺฏติ, ปเคว นิสฺสยทายกาภาเวนฯ สเจ โส คจฺฉนฺโต ชีวิตนฺตรายํ, พฺรหฺมจริยนฺตรายํ วา ปสฺสติ, ตตฺเถว วสิตพฺพนฺติ เอเกฯ

[122] ‘‘นาหํ อุสฺสหามิ เถรสฺส นามํ คเหตุ’’นฺติ อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโตติ ลกฺขณโต อาหฯ ‘‘โคตฺเตนาปี’ติ วจนโต เยน โวหาเรน โวหริยนฺติ, เตน วฏฺฏตีติ สิทฺธํ, ตสฺมา ‘โก นาโม เต อุปชฺฌาโย’ติ ปุฏฺเฐนาปิ โคตฺตเมว นามํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ, ตสฺมา จตุพฺพิเธสุ นาเมสุ เยน เกนจิ นาเมน อนุสฺสาวนา กาตพฺพา’’ติ วทนฺติฯ เอกสฺส พหูนิ นามานิ โหนฺติ, ตตฺถ เอกํ นามํ ญตฺติยา, เอกํ อนุสฺสาวนาย กาตุํ น วฏฺฏติ, อตฺถโต, พฺยญฺชนโต จ อภินฺนาหิ อนุสฺสาวนาหิ ภวิตพฺพนฺติฯ

กตฺถจิ ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺสา’’ติ วตฺวา กตฺถจิ เกวลํ ‘‘พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ สาเวติ, ‘‘สาวนํ หาเปตี’’ติ น วุจฺจติ นามสฺส อหาปิตตฺตาติ เอเกฯ สเจ กตฺถจิ ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ วตฺวา กตฺถจิ ‘‘พุทฺธรกฺขิตสฺสายสฺมโต’’ติ สาเวติ, ปาฐานุรูปตฺตา เขตฺตเมว โอติณฺณนฺติปิ เอเกฯ พฺยญฺชนเภทปฺปสงฺคโต อนุสฺสาวเน ตํ น วฏฺฏตีติ เอเกฯ สเจ ปน สพฺพฏฺฐาเนปิ ตเถว วทติ, วฏฺฏติ ภควตา ทินฺนลกฺขณานุรูปตฺตาฯ ลกฺขณวิโรธโต อญฺญถา น วฏฺฏตีติ เจ? น, ปโยคานุรูปตฺตาฯ ตตฺถ ตถา, อิธ อญฺญถา ปโยโคติ เจ? น, วิปตฺติลกฺขณานํ วิโรธโตฯ น สพฺเพน สพฺพํ, สาวนาหาปนา เอว หิ ปาฬิยํ ตทตฺถวิภาวเน อาคตาติ อญฺญปเทสุ สาวเนสุ ปริหาโร น สมฺภวติ อาจิณฺณกปฺปวิโรธโตฯ โสปิ กิํปมาณนฺติ เจ? ปมาณํ อาจริยุคฺคหสฺส ปมาณตฺตาฯ

[123] ทฺเว เอกานุสฺสาวเนติ เอตฺถ คณฺฐิปเท ตาว เอวํ ลิขิตํ ‘‘เอกโต ปวตฺตอนุสฺสาวเน’’ฯ อิทํ สนฺธายาติ นานุปชฺฌายํ เอกาจริยํ อนุสฺสาวนกิริยํ สนฺธาย, ตญฺจ อนุสฺสาวนกิริยํ เอเกนุปชฺฌาเยน นานาจริเยหิ อนุชานามีติ อตฺโถฯ นานุปชฺฌาเยหิ เอเกนาจริเยน น ตฺเวว อนุชานามีติ อตฺโถติฯ โปราณคณฺฐิปเทปิ ตเถว วตฺวา ‘‘ติณฺณํ อุทฺธํ น เกนจิ อากาเรน เอกโต วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ, น หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส กมฺมํ กโรตีติ อาจริโยฯ อิทํ ปเนตฺถ จินฺเตตพฺพํฯ กถํ? จตฺตาโร วา อติเรกา วา อุปสมฺปทาเปกฺขา สงฺฆโวหารํ น ลภนฺติ ภิกฺขุภาวํ อปฺปตฺตตฺตาฯ เกวลํ ภควตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตโย’’ติ วุตฺตตฺตา ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโยฯ อนุคณฺฐิปเทปิ อยเมวตฺโถ พหุธา วิจาเรตฺวา วุตฺโตฯ ตถา อนฺธกฏฺฐกถายมฺปิฯ น สพฺพตฺถ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป มติเภโท อตฺถิฯ ยา ปเนสา อุโภ ปริปุณฺณวีสติวสฺสา, อุภินฺนเมกุปชฺฌาโย, เอกาจริโย, เอกา กมฺมวาจา, เอโก อุปสมฺปนฺโน, เอโก อนุปสมฺปนฺโนติ ปริวารกถา, ตํ ทสฺเสตฺวา เอโก เจ อาจริโย ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา อุปสมฺปทาเปกฺขานํ เอกํ กมฺมวาจํ เอเกนุปชฺฌาเยน สาเวติ, วฏฺฏตีติ เอเกฯ ตํ อยุตฺตํ, น หิ สกฺกา สิถิลธนิตาทิพฺยญฺชนลกฺขณสมฺปนฺนํ ตสฺมิํ ขเณ กมฺมวาจํ ทสฺเสตุํ วิมุตฺตโทสาทีสุ ปตนโต ฯ

วิสุํ วิสุํ กรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ ทีปนตฺถํ ‘‘ตโย ปริปุณฺณวีสติวสฺสา , ติณฺณเมกุปชฺฌาโย, เอกาจริโย, เอกา กมฺมวาจา, ทฺเว อุปสมฺปนฺนา, เอโก อนุปสมฺปนฺโน’’ติ น วุตฺโตฯ เอวญฺหิ วุตฺเต สกฺกา ตีสุ อากาสฏฺฐมปเนตฺวา สีมฏฺฐานํ ทฺวินฺนมนุรูปํ กมฺมวาจํ ทสฺเสตุํ, ตมนิฏฺฐปฺปสงฺคํ นิวาเรตุํ ‘‘อุโภ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตตฺถ ปริปุณฺณวีสติวสฺสวจเนน วตฺถุสมฺปตฺติ, ปริสาย ปธานตฺตา, อาจริยุปชฺฌายวจเนน ปริสสมฺปตฺติ, กมฺมวาจาย อนุสฺสาวนสมฺปตฺติ ทสฺสิตา, สีมสมฺปตฺติ เอเวกา น ทสฺสิตาฯ ตโต วิปตฺติ ชาตา กมฺมวาจานํ นานากฺขณิกตฺตาฯ เอกกฺขณภาเว สติ อุภินฺนํ สมฺปตฺติ วา สิยา วิปตฺติ วา, น เอกสฺเสว สมฺปตฺติ เอกสฺส วิปตฺตีติ สมฺภวติ วิมุตฺตาทิพฺยญฺชนโทสปฺปสงฺคโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ วจนํ อุโภปิ เจเต สีมคตาว โหนฺติ, อุภินฺนํ เอกโต กมฺมสมฺปตฺติทีปนโต ทฺวินฺนํ เอกโต อนุสฺสาวนํ เอเกน อุปชฺฌาเยน เอเกนาจริเยน วฏฺฏตีติ สาเธติฯ ทฺวินฺนํ, ติณฺณญฺจ เอกโต สสมนุภาสนา จ ปาฬิยํเยว ทสฺสิตา, ตญฺจ อนุโลเมติฯ อฏฺฐกถาจริเยหิ นานุญฺญาตํ, น ปฏิกฺขิตฺตํ, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพนฺติ อาจริโย, ตํ ธมฺมตาย วิรุชฺฌติฯ

อยญฺหิ พุทฺธานํ ธมฺมตา – ยทิทํ ยตฺถ ยตฺถ วจนนานตฺตมตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ ครุเกสุ ฐาเนสุ วตฺตพฺพยุตฺตํ วทนฺติฯ ทูเตน อุปสมฺปทาทโย เจตฺถ นิทสฺสนํฯ ยสฺมา เจตฺถ ปุพฺเพ อนุญฺญาตกมฺมวาจาย นานตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ตโย เอกานุสฺสาวเน กาตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, กาตพฺโพ’’ติ น วุตฺตํฯ นานตฺเต สติปิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวินฺนํ, พหูนํ วา วเสน วุตฺตกมฺมวาจานุสาเรน คเหตพฺพโต อวุตฺตนฺติ เจ? น หิ ลหุเกสุ ฐาเนสุ วตฺวา ครุเกสุ อวจนํ ธมฺมตาติ อาจริโยฯ อญฺญตรสฺมิํ ปน คณฺฐิปเท เอวํ ปปญฺจิตํ ทฺเว เอกานุสฺสาวเนติ ทฺเว เอกโต อนุสฺสาวเนฯ ‘‘เอเกน’’ อิติ ปาโฐ, เอเกน อาจริเยนาติ อตฺโถฯ ปุริมนเยเนวาติ ‘‘เอเกน วา ทฺวีหิ วา อาจริเยหี’’ติ วุตฺตนเยน เอว, ตสฺมา เอเกนาจริเยน ทฺเว วา ตโย วา อนุสฺสาเวตพฺพาฯ ‘‘ทฺวีหิ วา ตีหิ วา’’ติ ปาโฐฯ นานาจริยา นานุปชฺฌายาติ เอตฺถ ‘‘ตญฺจ โข เอเกน อุปชฺฌาเยน, น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนา’’ติ วุตฺตตฺตา น วฏฺฏตีติ เจ? วฏฺฏติฯ

กถํ? เอเกน อนุสฺสาวเน เอกานุสฺสาวเนติ วิคฺคหสฺส ปากฏตฺตา ลีนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เอกโต อนุสฺสาวเน’’ติ วิคฺคโหว วุตฺโต, ตสฺมา อุชุกตฺตเมว สนฺธาย ตญฺจ โข เอเกน อนุสฺสาวนํ เอกานุสฺสาวนํ, เอเกน อุปชฺฌาเยน อนุชานามิ, น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนาติ อตฺโถฯ อิทํ สนฺธาย หิ ทฺวิธา วิคฺคโห, ตสฺมา ‘‘นานาจริเยหิ นานุปชฺฌายา น วฏฺฏนฺตีติ สิทฺธเมวา’’ติ อญฺญถาปิ วทนฺติฯ ตญฺจ โข เอเกน อุปชฺฌาเยน เอกสฺส อุปชฺฌายสฺส วา วตฺตพฺพํ อนุสฺสาวนํ, น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยน อนุชานามีติ อตฺโถฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘เอโก อาจริโย, ทฺเว วา ตโย วา อุปสมฺปทาเปกฺขา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา อุปชฺฌายานํ น ตฺเวว อนุชานามี’’ติ กิร วุตฺตนฺติฯ อปรสฺมิํ ปน คณฺฐิปเท ‘‘เอเกน อนุสฺสาวเนติ วิคฺคหสฺส ปากฏตฺตา ตํ ปกาเสตุํ ‘เอเกนา’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วุตฺเต อวสฺสํ ปณฺฑิตา ชานนฺติฯ ตํปากฏตฺตา เจ ชานนฺติ, เอเกนาติ อิมินา กินฺติ เจ? กิญฺจาปิ ชานนฺติ, วิวาโท ปน โหติ อลทฺธเลสตฺตา, ชานิตุญฺจ น สกฺกา, ‘เอเกนา’ติ วุตฺเต ปน ตํ สพฺพํ น โหตีติ วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํฯ เอวํ เอตฺถ อเนเก อาจริยา จ ตกฺกิกา จ อเนกธา ปปญฺเจนฺติ, ตํ สพฺพํ สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา ครุกุลํ ปยิรุปาสิตฺวา วํสานุคโตว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘น สพฺพตฺถ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป มติเภโท อตฺถี’’ติ วุตฺตเมวฯ

อุปสมฺปทาวิธิกถาวณฺณนา

[125] กุฏฺฐํ คณฺโฑติ เอตฺถ กุฏฺฐาทิคฺคหเณน หตฺถจฺฉินฺนาทโยปิ คหิตาว โหนฺตีติ โปราณา, ตสฺมา ‘‘มนุสฺโสสิ ปุริโสสี’’ติ เอเตหิ ภพฺพาภพฺพปุคฺคลปริวชฺชนํ กโรติฯ ‘‘ภุชิสฺโสสิ อณโณสี’’ติอาทีหิ ปุพฺเพ หตฺถจฺฉินฺนาธิกาเร วุตฺตอตฺถวิกปฺเปสุ ทุติยํ วิกปฺปํ อุปถมฺเภติฯ ตตฺถ ‘‘อณโณสิ ภุชิสฺโสสี’’ติ อนุกฺกเมน อวตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วจเนน ภุชิสฺโส โหติ, น จ รญฺโญ ภตฺตเวตนวเสน ภโฏฯ ราชาธีนตฺตา ปน โส ราชภฏปกฺขํ ภชตีติ ตพฺพิปกฺขภาวปุจฺฉนตฺถํ ‘‘นสิ ราชภโฏ’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญถา ปญฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺฐานํ คหเณเนว สพฺเพสํ คหเณ สิทฺเธ อิตเร น วตฺตพฺพาฯ อถ วตฺตพฺพา, สพฺเพปิ วตฺตพฺพา สิยุํฯ

จตฺตาโรนิสฺสยาทิกถาวณฺณนา

[128-9] ‘‘ตาวเทว ฉายา เมตพฺพา’’ติอาทิ ‘‘ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทาเปตฺวา’’ติ วจนโต เถราเถรภาวชานนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘จิเรน อคมาสี’’ติ กิร โปราณปาโฐ, จิรํ อกาสีติ จตฺถิฯ