เมนู

หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

[119] อิทํ ตาว สพฺพถา โหตุ, ‘‘มูคํ ปพฺพาเชนฺติ, พธิรํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ อิทํ กถํ สมฺภวิตุมรหติ อาทิโต ปฏฺฐาย ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิเมหิ ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺช’’นฺติอาทินา (มหาว. 34) อนุญฺญาตตฺตาติ? วุจฺจเต – ‘‘เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, ปพฺพาเชตพฺโพติฯ เอวํ วเทหีติ วตฺตพฺโพ…เป.… ตติยมฺปิ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ เอตฺถ ‘‘เอวํ วเทหีติ วตฺตพฺโพ’’ติ อิมสฺส วจนสฺส มิจฺฉา อตฺถํ คเหตฺวา มูคํ ปพฺพาเชสุํฯ ‘‘เอวํ วเทหี’’ติ ตํ ปพฺพชฺชาเปกฺขํ อาณาเปตฺวา สยํ อุปชฺฌาเยน วตฺตพฺโพ ‘‘ตติยํ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ, โส ปพฺพชฺชาเปกฺโข ตถา อาณตฺโต อุปชฺฌายวจนสฺส อนุ อนุ วทตุ วา, มา วา, ตตฺถ ตตฺถ ภควา ‘‘กาเยน วิญฺญาเปติ, วาจาย วิญฺญาเปติ, กาเยน วาจาย วิญฺญาเปติ, คหิโต โหติ อุปชฺฌาโยฯ ทินฺโน โหติ ฉนฺโทฯ ทินฺนา โหติ ปาริสุทฺธิฯ ทินฺนา โหติ ปวารณา’’ติ วทติฯ ตทนุมาเนน วา กาเยน เตน ปพฺพชฺชาเปกฺเขน วิญฺญตฺตํ โหติ สรณคมนนฺติ วา โลเกปิ กาเยน วิญฺญาเปนฺโต ‘‘เอวํ วทตี’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปริยายํ คเหตฺวา มูคํ ปพฺพาเชนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ โปราณคณฺฐิปเท ‘‘มูคํ กถํ ปพฺพาเชนฺตี’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา ตสฺส กายปฺปสาทสมฺภวโต กาเยน ปหารํ ทตฺวา หตฺถมุทฺทาย วิญฺญาเปตฺวา ปพฺพาเชสุ’’นฺติ วุตฺตํฯ กิํ พหุนา, อยํ ปเนตฺถ สาโร – ยถา ปุพฺเพ ปพฺพชฺชาธิกาเร วตฺตมาเน ปพฺพชฺชาภิลาปํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ปณฺฑโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติอาทินา นเยน อุปสมฺปทวเสเนว อภิลาโป กโตฯ เถยฺยสํวาสกปเท อสมฺภวโต กิญฺจาปิ โส น กโต ปพฺพชฺชาว ตตฺถ กตา, สพฺพตฺถ ปน อุปสมฺปทาภิลาเปน อธิปฺเปตา ตทนุภาวโตฯ อุปสมฺปทาย ปพฺพชฺชาย วาริตาย อุปสมฺปทา วาริตา โหตีติ กตฺวาฯ ตถา อิธ อุปสมฺปทาธิกาเร วตฺตมาเน อุปสมฺปทาภิลาปํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปสมฺปทเมว สนฺธาย ปพฺพชฺชาภิลาโป กโตติ เวทิตพฺโพฯ กามํ โส น กตฺตพฺโพ, มูคปเท อสมฺภวโต ตสฺส วเสน อาทิโต ปฏฺฐาย อุปสมฺปทาภิลาโปว กตฺตพฺโพ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺเสว มูคปทสฺส วเสน อาทิโต ปฏฺฐาย ปพฺพชฺชาภิลาโปว กโต มิจฺฉาคหณนิวารณตฺถํฯ กถํ? ‘‘มูโค, ภิกฺขเว, อปฺปตฺโต โอสารณํ, ตญฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, โสสาริโต’’ติ (มหาว. 396) วจนโต มูโค อุปสมฺปนฺโน โหตีติ สิทฺธํฯ โส ‘‘เกวลํ อุปสมฺปนฺโนว โหติ, น ปน ปพฺพชิโต ตสฺส ปพฺพชฺชาย อสมฺภวโต’’ติ มิจฺฉาคาโห โหติฯ ตํ ปริจฺจชาเปตฺวา โย อุปสมฺปนฺโน, โส ปพฺพชิโตว โหติฯ ปพฺพชิโต ปน อตฺถิ โกจิ อุปสมฺปนฺโน, อตฺถิ โกจิ อนุปสมฺปนฺโนฯ อิมํ สมฺมาคาหํ อุปฺปาเทติ ภควาติ เวทิตพฺพํฯ

อปิจ เตสํ หตฺถจฺฉินฺนาทีนํ ปพฺพชิตานํ สุปพฺพชิตภาวทีปนตฺถํ, ปพฺพชฺชาภาวาสงฺกานิวารณตฺถญฺเจตฺถ ปพฺพชฺชาภิลาโป กโตฯ กถํ? ‘‘น, ภิกฺขเว, หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติอาทินา ปฏิกฺเขเปน, ‘‘ปพฺพชิตา สุปพฺพชิตา’’ติ วุตฺตฏฺฐานาภาเวน จ เตสํ ปพฺพชฺชาภาวปฺปสงฺกา ภเวยฺยฯ ยถา ปสงฺกาภเว, ตถา ปสงฺกํ ฐเปยฺยฯ ขนฺธเก อุปสมฺปทํ สนฺธาย ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน, ภิกฺขเว, อปฺปตฺโต โอสารณํ, ตญฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, โสสาริโต’’ติอาทินา นเยน ภควา นิวาเรติฯ เตเนว ปน นเยน ปพฺพชิตา เต สพฺเพปิ สุปพฺพชิตา เอวาติ ทีเปติ, อญฺญถา สพฺเพเปเต อุปสมฺปนฺนาว โหนฺติ, น ปพฺพชิตาติ อยมนิฏฺฐปฺปสงฺโค อาปชฺชติฯ

กถํ? ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน, ภิกฺขเว, น ปพฺพาเชตพฺโพ, ปพฺพชิโต นาเสตพฺโพ’’ติ วา ‘‘น, ภิกฺขเว, หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, โส จ อปพฺพชิโต’’ติ วา ตนฺติยา ฐปิตาย จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก ‘‘โสสาริโต’’ติ วุตฺตตฺตา เกวลํ ‘‘อิเม หตฺถจฺฉินฺนาทโย อุปสมฺปนฺนาว โหนฺติ, น ปพฺพชิตา’’ติ วา ‘‘อุปสมฺปนฺนาปิ เจ ปพฺพชิตา, นาเสตพฺพา’’ติ วา อนิฏฺฐโกฏฺฐาโส อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ

อิทํ ปเนตฺถ วิจาเรตพฺพํ – ‘‘โส จ อปพฺพชิโต’’ติ วจนาภาวโต มูคสฺส ปพฺพชฺชสิทฺธิปฺปสงฺคโต ปพฺพชฺชาปิ เอกโตสุทฺธิยา โหตีติ อยมนิฏฺฐโกฏฺฐาโส กถํ นาปชฺชตีติ? ปพฺพชฺชาภิลาเปน อุปสมฺปทา อิธาธิปฺเปตาติ สมฺมาคาเหน นาปชฺชติ, อญฺญถา ยถาพฺยญฺชนํ อตฺเถ คหิเต ยถาปญฺญตฺตทุกฺกฏาภาวสงฺขาโต อปโรปิ อนิฏฺฐโกฏฺฐาโส อาปชฺชติฯ กถํ? ‘‘น, ภิกฺขเว, มูโค ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตทุกฺกฏํ ปพฺพชฺชปริโยสาเน โหติ, น ตสฺสาวิปฺปกตายฯ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏเมว หิ ปฐมํ อาปชฺชติ , ตสฺมา มูคสฺส ปพฺพชฺชปริโยสานสฺเสว อภาวโต อิมสฺส ทุกฺกฏสฺส โอกาโส จ สพฺพกาลํ น สมฺภเวยฺยฯ อุปสมฺปทาวเสน ปน อตฺเถ คหิเต สมฺภวติ กมฺมนิปฺผตฺติโตฯ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปณฺฑโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ทุกฺกฏํ น ปญฺญตฺตํฯ อปญฺญตฺตตฺตา ปุพฺพปโยคทุกฺกฏเมว เจตฺถ สมฺภวติ, เนตรํ, เอตฺตาวตา สิทฺธเมตํ ‘‘ปพฺพชฺชาภิลาเปน อุปสมฺปทา จ ตตฺถ อธิปฺเปตา, น ปพฺพชฺชา’’ติฯ

เอตฺถาห – สามเณรปพฺพชฺชา น กายปโยคโต โหตีติ กถํ ปญฺญายตีติ? วุจฺจเต – กาเยน วิญฺญาเปตีติอาทิตฺติกาทสฺสนโตฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘อปฺเปว สสโก โกจิ, ปติฏฺเฐยฺย มหณฺณเว;

น ตฺเวว จตุคมฺภีเร, ทุคฺคาโห วินยณฺณเว’’ติฯ

พฺรหฺมุชุคตฺโตติ เอตฺถ ‘‘นิทฺโทสตฺเถ, เสฏฺฐตฺเถ จ พฺรหฺม-สทฺทํ คเหตฺวา นิทฺโทสํ หุตฺวา อุชุ คตฺตํ ยสฺส โส พฺรหฺมุชุคตฺโต’’ติ ลิขิตํฯ อถ วา กามโภคิตฺตา เทวินฺทาทโย อุปมาวเสน อคฺคเหตฺวา พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต พฺรหฺมุชุคตฺโตฯ มหากุจฺฉิโต ฆโฏ มหากุจฺฉิฆโฏฯ เตน สมาโน วุจฺจติ ‘‘มหากุจฺฉิฆฏสทิโส’’ติฯ

คลคณฺฑีติ เทสนามตฺตเมเวตนฺติ กถํ ปญฺญายตีติ? ‘‘น, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺโฐ ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ วจนโตฯ กิลาโสปิ อิธาธิปฺเปโตติ น เกวลํ โส เอเวโก, กินฺตุ ปญฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺโฐ, ปาฬิยํ อาคตา ราชภฏาทโย ทาสปริโยสานา, ราหุลวตฺถุมฺหิ อาคตา อนนุญฺญาตมาตาปิตโร จาติ ทสปิ ชนา อิธาธิปฺเปตาฯ ตทตฺถทีปนตฺถเมว ลิขิตกกสาหตลกฺขณาหเต ปุพฺเพ วุตฺเตปิ อาเนตฺวา อุปาลิตฺเถโร อิธ หตฺถจฺฉินฺนปาฬิยํ อาหฯ เตเนว จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อปฺปตฺโต โอสารณํ, ตญฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, เอกจฺโจ โสสาริโต, เอกจฺโจ โทสาริโต’’ติ (มหาว. 396) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘ปญฺจหิ อาพาเธหิ ผุฏฺฐา, ราชภฏา, โจรการเภทกอิณายิกทาสา, อนนุญฺญาตมาตาปิตโร จา’’ติ สตฺต ชนา น คหิตา, น จ ลพฺภนฺติ, อญฺญถา อิเมปิ ตสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพา สิยุํฯ น วตฺตพฺพา ตตฺถ อภพฺพตฺตาติ เจ? เอวํ สนฺเต ‘‘สงฺโฆ โอสาเรติ, เอกจฺโจ โทสาริโต’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพา ปณฺฑกาทโย วิย, น จ วุตฺตาฯ อุภยตฺถ อวุตฺตตฺตา น จิเม อนุภยา ภวิตุมรหนฺติ, ตสฺมา อวุตฺตานเมว ทสนฺนํ ยถาวุตฺตานํ สงฺคณฺหนตฺถํ ปุน ลิขิตกาทโย วุตฺตาติฯ อถ กิมตฺถํ เต อิธ อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตาติ? อิณายิกทาสานํ โสสาริตภาเวปิ อิณายิกทาสา สามิกานํ ทาตพฺพาติ ตทธีนภาวทสฺสนตฺถํฯ เตเนว ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘ปลาโตปิ อาเนตฺวา ทาตพฺโพ’’ติอาทิฯ โย ปเนตฺถ โจโร กตกมฺโม ปพฺพชติ, ราชภโฏ วา สเจ กตโทโส, อิณายิกคฺคหเณเนว คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ อถ วา ยถาวุตฺตลกฺขโณ สพฺโพปิ อิณายิกทาสานํ ‘‘โสสาริโต’’ติ วตฺตพฺพารโห น โหตีติ กตฺวา เตสํ ปริวชฺชนตฺถํ อุปฺปฏิปาฏิยา เทสนา อุปริ อาโรหติ, น เหฏฺฐาติ ทีปนโตฯ ลิขิตโก ‘‘โสสาริโต’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนฺตรํ เนตพฺโพฯ ตถาการเภทกาทโยปีติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺตาวตา ภควตา อตฺตโน เทสนากุสลตาย ปุพฺเพ คหิตคฺคหเณน ยถาวุตฺตานํ ทสนฺนมฺปิ ปพฺพชฺชุปสมฺปทากมฺมนิปฺผตฺติ, อุปฺปฏิปาฏิวจเนน ปุคฺคลเวมตฺตตญฺจ เทสนาย โกวิทานํ ทีปิตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘วตฺตพฺพยุตฺตํ วจเนน วตฺวา, อยุตฺตมิฏฺฐํ นยเทสนาย;

สนฺทีปยนฺตํ สุคตสฺส วากฺยํ, จิตฺตํ วิจิตฺตํว กโรติปี’’ติฯ

เอตฺถาห จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก อูนวีสติวสฺโส อุภยตฺถ อวุตฺตตฺตา อนุภโย สิยาติ? น สิยา อวุตฺตตฺตา เอวฯ ยทิ หิ ตติยาย โกฏิยา ภวิตพฺพํ, สา อวสฺสํ ภควตา วตฺตพฺพาว โหติ, น จ วุตฺตา, ตสฺมา น โส อนุภโย โหติฯ อถ กตรํ ปกฺขํ ภชตีติ? โทสาริตปกฺขํ ภชติฯ อถ กสฺมา น วุตฺโตติ? สิกฺขาปเทน ปฏิสิทฺธตฺตาฯ อุปนาหํ พนฺธิตฺวาติ ปุน พนฺธนํ กตฺวาฯ ‘‘นานาวิเธหิ โอสเธหิ ปาทํ พนฺธิตฺวา อาวาฏเก ปเวเสตฺวา กตฺตพฺพวิธานสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ ลิขิตํฯ กปฺปสีโส วา หตฺถี วิยฯ โคภตฺตนาฬิกา นาม คุนฺนํ ภตฺตปานตฺถํ กตนาฬิกาฯ อุปกฺกมุโข นาม กุธิตมุโข วุจฺจติ, วาตณฺฑิโก นาม อณฺฑเกสุ วุฑฺฒิโรเคน สมนฺนาคโตฯ วิกโฏ นาม ติริยํ คมนกปาเทหิ สมนฺนาคโตฯ ‘‘คุณิ กุณี’’ติ ทุวิโธ กิร ปาโฐฯ เยสญฺจ ปพฺพชฺชา ปฏิกฺขิตฺตา, อุปสมฺปทาปิ เตสํ ปฏิกฺขิตฺตาวาติอาทิ ยสฺมา หตฺถจฺฉินฺนาทโย อุปสมฺปทาวเสเนว วุตฺตา, ตสฺมา เต เอว หตฺถจฺฉินฺนาทโย สนฺธายาหฯ

หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อลชฺชีนิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา

[120] ‘‘น , ภิกฺขเว, อลชฺชีนํ นิสฺสโย ทาตพฺโพ’’ติ อิมินา อลชฺชีหิ ภิกฺขูหิ, สามเณเรหิ วา สทฺธิํ ทฺเวปิ ธมฺมามิสปริโภคา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ นิสฺสยภาเว ภาวโต เตสํฯ ยถาห ‘‘อาจริเยน, ภิกฺขเว, อนฺเตวาสิโก สงฺคเหตพฺโพ อนุคฺคเหตพฺโพ อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โอวาเทน อนุสาสนิยา’’ติอาทิ (มหาว. 79) อุปชฺฌายสฺสปิ นิสฺสยปฺปณามนสมฺภวโต, โสปิ สทฺธิวิหาริกสฺส นิสฺสโยติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา อุปชฺฌาโย เจ อลชฺชี โหติ, น ตํ นิสฺสาย วสิตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติฯ ภิกฺขูนํ สมฺมาปฏิปตฺติยา สมานภาโค ภิกฺขุ สภาโคฯ ตสฺสภาโว ภิกฺขุสภาคตาฯ ตํ ภิกฺขุสภาคตํฯ ยาว ชานามีติ อธิปฺปาเยน วสิตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขูหิ สภาคตํฯ กิํ ตํ? ลชฺชิภาวํฯ ‘‘สตฺตาหํ…เป.… คเหตพฺโพ’’ติ เอตฺถ ‘‘สตฺตาหมตฺตํ วสิสฺสามิ, กิํ ภิกฺขุสภาคตาชานเนนาติ ชานเน ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา วสิตุํ น ลภตีติ อตฺโถ’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘ภิกฺขุสภาคตํ ปน ชานนฺโต สฺเวว คมิสฺสามิ, กิํ เม นิสฺสยาโรจเนนา’’ติ อรุณํ อุฏฺฐเปตุํ น ลภติฯ ‘‘ปุเร อรุณํ อุฏฺฐหิตฺวา คมิสฺสามี’’ติ อาโภเคน สยนฺตสฺส เจ อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, วฏฺฏติฯ

คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา

[121] ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน อนิสฺสิเตน วตฺถุนฺติ อวสฺสกาเลเยว วสฺสกาเล อทฺธานคมนสฺส ปาฬิยํเยว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อปฺปมาณํ สตฺตาหํ วสฺสจฺเฉทาทิวเสน อทฺธานคมนสมฺภวโต, คจฺฉนฺตสฺเสว วสฺสกาลคมนสมฺภวโต จฯ อนฺตรามคฺเค…เป.… อนาปตฺตีติ นิสฺสยทายกาภาเวเยวฯ ‘‘ตสฺส นิสฺสายา’’ติ ปาฐานุรูปํ วุตฺตํ, ตํ นิสฺสายาติ อตฺโถฯ ‘‘ยทา ปติรูโป นิสฺสยทายโก อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วจเนน อยํ วิธิ อวสฺสกาเล เอวาติ สิทฺธํฯ ‘‘อนฺโตวสฺเส ปน กสฺสจิ อาคมนาภาวา’’ติ วุตฺตํฯ สเจ โส ชลปฏฺฏเน วา ถลปฏฺฏเน วา วสนฺโต วสฺสูปนายิกาย อาสนฺนาย คนฺตุกาโม สุณาติ ‘‘อสุโก มหาเถโร อาคมิสฺสตี’’ติ, ตํ เจ อาคเมติ, วฏฺฏติฯ อาคเมนฺตสฺเสว เจ วสฺสูปนายิกทิวโส โหติ, โหตุ, คนฺตพฺพํ ตตฺถ, ยตฺถ นิสฺสยทายกํ ลภตีติฯ ปาติโมกฺขุทฺเทสกาภาเวน เจ คนฺตุํ วฏฺฏติ, ปเคว นิสฺสยทายกาภาเวนฯ สเจ โส คจฺฉนฺโต ชีวิตนฺตรายํ, พฺรหฺมจริยนฺตรายํ วา ปสฺสติ, ตตฺเถว วสิตพฺพนฺติ เอเกฯ

[122] ‘‘นาหํ อุสฺสหามิ เถรสฺส นามํ คเหตุ’’นฺติ อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโตติ ลกฺขณโต อาหฯ ‘‘โคตฺเตนาปี’ติ วจนโต เยน โวหาเรน โวหริยนฺติ, เตน วฏฺฏตีติ สิทฺธํ, ตสฺมา ‘โก นาโม เต อุปชฺฌาโย’ติ ปุฏฺเฐนาปิ โคตฺตเมว นามํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ, ตสฺมา จตุพฺพิเธสุ นาเมสุ เยน เกนจิ นาเมน อนุสฺสาวนา กาตพฺพา’’ติ วทนฺติฯ เอกสฺส พหูนิ นามานิ โหนฺติ, ตตฺถ เอกํ นามํ ญตฺติยา, เอกํ อนุสฺสาวนาย กาตุํ น วฏฺฏติ, อตฺถโต, พฺยญฺชนโต จ อภินฺนาหิ อนุสฺสาวนาหิ ภวิตพฺพนฺติฯ