เมนู

ปญฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา

[10] อิทานิ ปน สพฺโพ ชโน สทฺธาภาชนํ อุปเนตุ, ปูเรสฺสามิ เนสํ สงฺกปฺปนฺติฯ อปฺปรชกฺขชาติโกติ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา นิกฺกิเลสชาติโกฯ อาชานิสฺสตีติ เจ น นิฏฺฐานมกํสุ ธมฺมสงฺคาหกา เต วินยกฺกมญฺญา, อหํ เทเสยฺยํ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ อธิปฺปาโย, ‘‘มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺยา’’ติ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 2) เอตฺถ วิย อภูตปริกปฺโป กิเรโสฯ โลเก ตสฺส อธิมุตฺตภาวทีปนตฺถญฺหิ อิทํ วจนํ อตฺตโน ตทุปเทเสน อวิทิตภาวทีปนตฺถํฯ ตสฺส อนนฺเตวาสิกภาวทีปนตฺถนฺติ เอวมาทีนิ ปเนตฺถ ปโยชนานิฯ ภควโตปิ โข ญาณนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ตสฺส มรณารมฺมณํ อุปฺปชฺชิฯ เตน ตโต ปุพฺเพ ตสฺส สติ ธมฺมเทสนาย ขิปฺปํ ชานนภาวารมฺมณนฺติ ทีเปติฯ ปโรปเทสโต อชานิตฺวา ปจฺจกฺขโต มรณสจฺฉิกิริยมฺปิ ทสฺเสติฯ พุทฺธานมฺปิ อเนกญาณสโมธานาภาวโต สุวุตฺตเมตํฯ จิตฺตปุพฺพิกา หิ จิตฺตปฺปวตฺติ, อญฺญถา นวสตฺตปาตุภาวปฺปสงฺโคฯ สพฺพธมฺมานํ เอกโต คหเณ วิรุทฺธกาลานํ เอกโต ชานนปฺปสงฺโคฯ ตโต เอกญาณสฺส วิตถภาวปฺปตฺติโทโส, ตสฺมา สพฺพสฺส วินาเนกญาณสโมธานํ อาปชฺชิตธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณวนฺตตฺตา ปน สพฺพญฺญู เอว ภควาติ เวทิตพฺพํ, น สพฺพกาลํ เอกโตฯ อาฬาราทีนํ มรณาชานนโตติ เจ? น, ตสฺส ชานเนน ปุถุชฺชนสฺสาปิ สพฺพญฺญุตาปตฺติปฺปสงฺคโตฯ ยทาภาเวน ยทาภาโว ตพฺภาเวน ตสฺสาภาวปฺปสงฺโค โลเก สิทฺโธติฯ ‘‘ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาที’’ติ วจนโต ตสฺส มรณชานนํ สิทฺธนฺติ กตฺวา ภวํ มเตเนว ภควา สพฺพญฺญูติ สิทฺธํ น เทวตาโรจนโต ปุพฺเพ อชานนโตติ เจ? น, วิเสสํ ปริคฺคเหตฺวา อนฺตรา ปชานนโต, เทวตาย สพฺพญฺญุภาวปฺปตฺติโทสโต จฯ น หิ โส กสฺสจิ วจเนน อญฺญาสีติฯ

อปิจ กิมิทํ ตตฺถ ชานนํ นาม ตทารมฺมณญาณุปฺปตฺตีติ เจ? น, โลเก สพฺพญฺญุโน อจฺจนฺตาภาวปฺปสงฺคโตฯ สาธิกา หิ มยา เอกญาณกฺขเณ สพฺพํ ญาณํ, ตทญฺเญสญฺจ ตทญฺญาณานุปฺปตฺติฯ อปิจ สพฺพญฺญุโน สพฺพธมฺมวิสเย ญาณปจฺจุปฏฺฐานสิทฺธิ ตสฺส ญาณสฺส อตฺตนาว อตฺตโน อวิสโยติ เจ? น, เหตุนิทสฺสนานุปฺปตฺติโตฯ อปิจ ‘‘ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาที’’ติ เอตฺถ วิเสสวจนํ อตฺถิฯ เยน เทวตาโรจนุตฺตรกาลเมว ภควโต ญาณํ อุทปาทีติ ปญฺญายติฯ น หิ วจนปุพฺพาปริยภาวมตฺเตน ตทตฺถปุพฺพาปริยตา โหติ, ตสฺมา อยุตฺตเมตํฯ อภิโทสกาลํกโตติ ปฐมยาเม กาลํกโตฯ ‘‘มชฺฌิมยาเม’’ติปิ วทนฺติฯ อุภยตฺถปิ มหาชานิโยฯ สตฺตทิวสพฺภนฺตเร, เอกทิวสพฺภนฺตเร จ ปตฺตพฺพมคฺคผลโต ปริหีนตฺตา มหตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิฯ เตสุ หิ ทฺวีสุ อาฬาโร อากิญฺจญฺญายตนภเว นิพฺพตฺโต, อุทโก ภวคฺเค, ตสฺมา เนสํ ธมฺมเทสนาย อกฺขเณ นิพฺพตฺตภาวํ สนฺธาย ภควา เอวํ จินฺเตสิ, น อิโต มนุสฺสโลกโต จุติภาวํ สนฺธายาติ เวทิตพฺพํฯ อพุทฺธเวเนยฺยตญฺจ สนฺธายาติ โน ตกฺโก, อญฺญถา อนิฏฺฐปฺปสงฺโคติ อาจริโยฯ

โพธิสตฺตสฺส ชาตกาเล สุปินปฏิคฺคาหกา เจว ลกฺขณปริคฺคาหกา จ อฏฺฐ พฺราหฺมณาฯ เตสุ ตโย ทฺวิธา พฺยากริํสุ ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺติ, ปพฺพชนฺโต พุทฺโธ’’ติฯ ปญฺจ พฺราหฺมณา ‘‘อคาเร น ติฏฺฐติ, พุทฺโธว โหตี’’ติ เอกํสพฺยากรณาว อเหสุํฯ

เตสุ ปุริมา ตโย ยถามนฺตปารํ คตาฯ อิเม ปน มนฺตปารํ อติกฺกมนฺตา อตฺตนา ลทฺธํ ปุญฺญมหตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา โพธิสตฺตํ อุทฺทิสฺส ปุเรตรเมว ปพฺพชิํสุฯ อิเม สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปญฺจวคฺคิยา’’ติฯ ‘‘เตสํ ปุตฺตา’’ติปิ วทนฺติ, ตํ อฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ภควา ‘‘พหูปการา โข เม’’ติ จินฺเตสิฯ กิํ อุปการกานํ เอว เอส ธมฺมํ เทเสติ, อิตเรสํ น เทเสตีติ? โน น เทเสติฯ อุปการานุสฺสรณมตฺตเกเนว วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถานโยฯ อตฺตโน กตญฺญุกตเวทิภาวปฺปกาสนตฺถํ, กตญฺญุตาทิปสํสนตฺถํ, ปเรสญฺจ กตญฺญุภาวาทินิโยชนตฺถํ, ขิปฺปชานนปฺปสงฺคนิวารณตฺถํฯ

[11] อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย จ โพธิยา จ มชฺเฌ ติคาวุตนฺตเร ฐาเนฯ โพธิมณฺฑโต หิ คยา ตีณิ คาวุตานิฯ พาราณสินครํ อฏฺฐารส โยชนานิฯ อุปโก ปน โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร ภควนฺตํ อทฺทสฯ อนฺตรา-สทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํฯ อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทปิ โยเชตพฺโพฯ อโยชิยมาเน ปน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติฯ อิธ ปน โยเชตฺวาว วุตฺโตติฯ

สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ ตณฺหกฺขเยติ นิพฺพาเนฯ วิมุตฺโตติ อารมฺมณโต วิมุตฺโตฯ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ มยฺหํ ปฏิปุคฺคโล นาม นตฺถิ, อสทิโสติ อตฺโถ, มม สพฺพญฺญุภาเว โทสํ ทสฺเสตฺวา โลเก ฐาตุํ อสมตฺถตาย มม ปจฺจตฺถิกปุคฺคโล วา นตฺถีติ อตฺโถฯ อาหญฺฉํ อมตทุนฺทุภินฺติ ธมฺมจกฺขุปฏิลาภาย อมตเภริํ ปหริสฺสามีติ คจฺฉามิฯ

อรหสิ อนนฺตชิโน ภวิตุํ ยุตฺโต ตฺวนฺติ อตฺโถฯ อิทมฺปิ อตฺตโน สตฺถุนามํฯ หุเปยฺยาสีติ อาวุโส เอวมฺปิ นาม ภเวยฺยฯ ปกฺกามีติ วงฺกหารชนปทํ นาม อคมาสิฯ ภควาปิ ‘‘ตตฺถ ตสฺส มิคลุทฺทกสฺส ธีตุยา จาปาย อุกฺกณฺฐิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา อนาคามี อยํ ภวิสฺสตี’’ติ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา เตน สทฺธิํ อาลปิฯ โส จ ตเถวาคนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา อนาคามี หุตฺวา อนุกฺกเมน กาลํ กตฺวา อวิเหสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[12] สณฺฐเปสุนฺติ กติกํ อกํสุฯ ปธานวิพฺภนฺโตติ ปธานโต ภฏฺโฐ ปริหีโนฯ ‘‘อภิชานาถ นุ ภาสิตเมต’’นฺติ, ‘‘วาจํ ภาสิตเมว’’นฺติ จ เอวรูปํ กญฺจิ วจนเภทํ อกาสีติ อธิปฺปาโยฯ ภควนฺตํ สุสฺสูสิํสูติ ภควโต วจนํ โสตุกามา อเหสุํฯ อญฺญาติ อญฺญาย, ชานิตุนฺติ อตฺโถฯ

[13] อถ กิมตฺถํ อามนฺเตสีติ? ตโตปิ สุฏฺฐุตรํ ปฏิชานนตฺถํ, ธมฺมสฺส อภิภาริยทุลฺลภภาวทีปนตฺถํ, อกฺขรวิกฺเขปนิวารณตฺถญฺจฯ ตตฺถ ทฺเวเมติ อนฺตทฺวยวจนํ อญฺเญสมฺปิ ตทนฺโตคธภาวโตฯ อปิจ โยชนาวเสนฯ ตณฺหาอวิชฺชาติ หิ สํสารปฺปวตฺติยา สีสภูตา ทฺเว กิเลสาฯ เต จ สมถวิปสฺสนานํ ปฏิปกฺขภูตตฺตา อนฺตา นามฯ เตสุ ตณฺหาวเสน กามสุขลฺลิกานุโยคํ ภชนฺโต สมถํ ปริหาเปติ พาโล, ตถา อวิชฺชาวเสน อตฺตกิลมถานุโยคํ ภชนฺโต คจฺฉนฺโต วิปสฺสนนฺติ น สกฺกา อุโภ ทฺเว อนฺเต อปฺปหาย อมตํ อธิคนฺตุนฺติ เอวํ วุตฺตาฯ อปิจ ลีนุทฺธจฺจปหานทสฺสนเมตํฯ ลีโน หิ นิกฺขิตฺตวีริยารมฺโภ กามสุขญฺจ ภชติ, อิตโร อจฺจารทฺธวีริโย อตฺตกิลมถํฯ อุโภปิ เต วีริยสมตาย ปฏิปกฺขตฺตา อนฺตา นามฯ อปิจ ติสฺโส สาสเน ปฏิปทา วุตฺตา อาคาฬฺหา, นิชฺฌามา, มชฺฌิมา จฯ ตตฺถ อาคาฬฺหา ‘‘ปาณาติปาตี โหติ, นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวมาทิกาฯ นิชฺฌามา ‘‘อเจลโก โหติ, มุตฺตาจาโร’’ติ เอวมาทิกา, มชฺฌิมา ‘‘อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ เอวมาทิกาฯ ตตฺถ กามสุขลฺลิกานุโยโค อาคาฬฺหา นาม ปฏิปทา โหติ สพฺพากุสลมูลตฺตาฯ อตฺตกิลมถานุโยโค นิชฺฌามา นาม อตฺตชฺฌาปนโตฯ อุโภเปเต มชฺฌิมาย ปฏิปทาย ปฏิปกฺขภูตตฺตา อนฺตา นาม, ตสฺมา อิเมว สนฺธาย ทฺเวเมติฯ กิมตฺถํ ภควา ‘‘ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติ ปพฺพชิเต เอว อธิกโรติ, น คหฏฺเฐติ? ปพฺพชิตานํ ตทธิมุตฺตตฺตา, สุขปริวชฺชนสมตฺถตาย, ตทธิกตตฺตา จ ปพฺพชิตา เอตฺถ อธิกตา, น คหฏฺฐาฯ ยทิ เอวํ กิมตฺถํ กามสุขลฺลิกานุโยคมาห, นนุ เต ปกติยาปิ กามปริจฺจาคํ กตฺวา ตํ นิสฺสรณตฺถํ ปพฺพชิตาติ? น, เตสํ อนฺตทฺวยนิสฺสิตตฺตาฯ

เต หิ อิธ โลเก กาเมน วิสุทฺธิมิจฺฉนฺติ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา ตสฺเสว ตปสฺส ผเลน เปจฺจ ทิพฺเพ กาเม อาสีสมานา ทฬฺหตรํ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ อนฺตตฺโถ ปน อิธ กุจฺฉิตฏฺเฐน เวทิตพฺโพ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ, ยทิทํ ปิณฺโฑลฺย’’นฺติอาทีสุ (อิติวุ. 91; สํ. นิ. 3.80) วิยฯ

โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ เอตฺถ กาเมสูติ วตฺถุกาโม อธิปฺเปโต, ทุติโย กิเลสกาโม ฯ ตํสมฺปยุตฺตสุขเมตฺถ กามสุขํ นามฯ เตน วิปากสุขสฺส นิรวชฺชภาวํ ทีเปตีติฯ อลฺลียนํ นาม ตทภินนฺทนาฯ อนุโยโค นาม ภวนฺตเร ตทนุโยคปตฺถนาฯ หานภาคิยกรตฺตา กุสลปกฺขสฺส, หีนปุคฺคลภาวิตตฺตา, หีนธาตุปภวตฺตา จ ลามกฏฺเฐน หีโนฯ คามนิวาสิสตฺตธมฺมตฺตา คมฺโมฯ ปุถุชฺชนสาธารณตฺตา โปถุชฺชนิโกอนริโยติ อริยานํ อนธิปฺเปตตฺตา, อริยธมฺมปฏิปกฺขตฺตา, อนริยกรตฺตา, อนริยธมฺมตฺตา, อนริยาจิณฺณตฺตา จ เวทิตพฺโพฯ อนตฺถสงฺขาตสํสารภยาวหตฺตา, อนตฺถผลนิพฺพตฺตกตฺตา จ อนตฺถสํหิโตฯ อตฺตโน เกวลํ เขทูปคโม อตฺตกิลมโถ นามฯ โส ทิฏฺฐิคตปุพฺพกตฺตตปานุกฺกมกิริยาวิเสสํ นิสฺสาย ปวตฺตติ, ตสฺส ทิฏฺฐิวเสน อนุโยโค อตฺตกิลมถานุโยโค นามฯ อตฺตวิโยควิตฺตาปริสฺสมตฺตา, อนุปายปวตฺตตฺตา สมฺปชฺชมาโน มิคโยนิโคโยนิกุกฺกุรโยนิสูกรโยนีสุ ปาตายติฯ วิปจฺจมาโน นรกํ เนตีติ อนตฺถสํหิโตฯ เอเต ตฺวาติ เอเต ตุฯ ตถาคเตนาติ อตฺตานํ อวิตถาคมนํ อาวิ กโรติ, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘น มยา ปริวิตกฺกิตมตฺเตน วิตกฺกิตา, กินฺตุ มยา ตถาคเตเนว สตา อภิสมฺโพธิญาเณน อภิสมฺพุทฺโธ’’ติฯ จกฺขุกรณีติอาทีหิ ปน ตเมว ปฏิปทํ โถเมติฯ เภสชฺชํ อาตุรสฺส วิย ‘‘จกฺขุกรณี’’ติ อิมินา ญาณจกฺขุวิโสธนํ วุตฺตํฯ ญาณกรณีติ อิมินา อนฺธการวิธมนํ วุตฺตํฯ อุปสมายาติ กิเลสปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิ วุตฺตาฯ อภิญฺญายาติ สจฺจปฏิเวธนํ วุตฺตํฯ สมฺโพธายาติ สจฺจปฏิวิชฺฌนํ วุตฺตํฯ นิพฺพานายาติ โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยาติ เอวํ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา กเถตพฺพํฯ

[14] กสฺมา ปเนตฺถ ภควา อญฺญตฺถ วิย อนุปุพฺพิํ กถํ อกเถตฺวา ปฐมเมว อเสวิตพฺพมนฺตทฺวยํ วตฺวา มชฺฌิมปฏิปทํ เทเสสีติ? อตฺตาทิมิจฺฉาภิมานนิวารณตฺถํ, กุมฺมคฺคปฏิปตฺตินิวารณตฺถญฺจ อนฺตทฺวยวชฺชนํ วตฺวา อตฺตโน วิเสสาธิคมทีปนนเยน อพาหุลฺลิกาทิภาวทสฺสนตฺถํ, เตสญฺจ มชฺฌิมปฏิปทาทีปเนน ตตฺถ อนุโยชนตฺถํ ปจฺฉา สมฺมาปฏิปทํ เทเสสิ, ตโต ตสฺส มชฺฌิมปฏิปทาสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส วิสยทสฺสนตฺถํ จตุสจฺจธมฺมํ สงฺเขปวิตฺถารวเสน เทเสตุกาโม ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺข’’นฺติอาทิมาห, อยเมตฺถ อนุสนฺธิฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ เม, ภิกฺขเว’’ติอาทิ สุตฺตานุสนฺธิปกอาสนตฺถํ อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพฯ ยถาวุตฺตํ ปฏิปทํ สุตฺวา กิร โกณฺฑญฺโญ อาห ‘‘กถํ ภควตา วุตฺตปฏิปทาย อุปฺปตฺติ สิยาฯ อยญฺหิ ปฏิปทา กิเลสานํ อนุปฺปตฺติยา สติ สมฺภวติ, น อญฺญถาฯ กิเลสานญฺจ ยทิ โลภโต อุปฺปตฺติ ขุปฺปิปาสานํ วิย, ตทาเสวนาย อนุปฺปตฺติ สิยา, ตทวตฺถุสฺส วา เตสํ อุปฺปตฺติฯ ตทวตฺถุวิปรีตกายกิลมถาเสวนาย อนุปฺปตฺติ สิยาฯ อุโภเปตา ภควตา ‘อนฺตา’ติ วุตฺตา, ตสฺมา กถํ ปเนติสฺสาย สมฺมาปฏิปทาย อุปฺปตฺติ สมฺภเวยฺยา’’ติฯ ภควา อาห อนุปายาเสวนโตฯ กถนฺติ เจ? –

‘‘สํสารมูลโต ญาณํ, ตญฺจ ญาณา ปหิยฺยติ;

ชีวิเต สติ ตํ โหติ, ตญฺจ ชีวิตสาธเนฯ

‘‘ตสฺมา ญาณาย เมธาวี, รกฺเข ชีวิตมตฺตโน;

ญาณสาธนภูตญฺจ, สีลญฺจ ปริปาลเยฯ

‘‘ชีวิตญฺจ ยถา โลเก, ภินฺเน กาเย น วิชฺชติ;

ตเถว ภินฺนสีลสฺส, นตฺถิ ญาณสฺส สมฺภโวฯ

‘‘ตสฺมา อายุญฺจ สีลญฺจ, ญาณตฺถํ รกฺขตา สตา;

เสวิตพฺพา น กามาปิ, นาปิ กายวินาสนาฯ

‘‘กาเมสุ เคธมุปคมฺม หิโน คมฺมญฺจ,

อจฺจุทฺธโน กิลมถํ คมุเปติ มูฬฺโห;

โย มชฺฌิมํ ปฏิปทํ ปรมํ อุเปติ,

โส ขิปฺปเมว ลภเต ปรมํ วิโมกฺข’’นฺติฯ

สุตฺวา ตเทตํ สุคตสฺส วากฺยํ,

ปญฺญํ มุนี โส สุตชํ ลภิตฺวา;

จินฺตามยํ ญาณ ปเวสมาโน,

อุจฺฉินฺทยํ ปญฺหมิมํ อปุจฺฉิฯ

‘‘นิพฺเพธปทฏฺฐานํ ปหาย โฆรํ,

ตปํ กถมิวาติ โส ตฺวํ;

พฺรูหิ ตเทว โหติ ภิกฺขุ จร,

วิราคมุปยาติ จ ทุกฺขสจฺจสฺส;

ทสฺสเนเนว ทุกฺขานุภวนา,

ตมฺหิ โทสสฺส ปจฺจโย’’ติฯ

สุตฺวาว โกณฺฑญฺโญ มุนิวจนํ,

วุฏฺฐาย หฏฺโฐ สหสา อโวจ;

‘‘อุทาหร ตฺวํ ภควา มเมตํ,

ภิกฺขุ ยถา ปสฺสติ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติฯ

จินฺตามยิสฺส ปญฺญาปริปุณฺณา ภาวนามยิปญฺญาสมฺปตฺติ ชานิตพฺพา อิเมหิ อิติ ภควา สุตฺตมิทมาหาติ กิรฯ กสฺมา ภควา โกณฺฑญฺญสฺส ปุริมเมว สจฺจเทสนํ อวฑฺเฒตฺวา อตฺตโน อธิคตกฺกมมาหาติ? นาหํ กสฺสจิ อาคมํ เทเสมิ, อปิจ โข สยเมว เอวมธิคโตมฺหีติ ทสฺสนตฺถํฯ ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสู’’ติ อิมินา อิทํ อตฺถทฺวยํ ทสฺเสติ, น มยา อาฬารโต, อุทกโต วา อยํ ธมฺโม สุโต, กินฺตุ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสฺเวว ญาณํ เม อุทปาทีติ มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อานุภาวํ ปกาเสติฯ อปิจ ยสฺมา เอวํ ปฏิปนฺโน วินาปิ ปโรปเทเสน อริยสจฺจานิ ปสฺสติ, ตสฺมา กถํ ตุมฺเหว มมาปเทเสน น ปสฺสถาติฯ

[15] จกฺขุนฺติอาทีนิ ปญฺจ ปทานิ ญาณเววจนาเนวฯ ญาณญฺหิ สจฺจานํ อาโลจนโต จกฺขุภูตตฺถชานนโต ญาณํฯ ปกาเรหิ ชานนโต ปญฺญาฯ กิเลสวิทารณโต, วิชฺชนโต จ วิชฺชาฯ สจฺจจฺฉาทกตมวินาสนโต, เตสํ คติโกฏิปกาสนโต อาโลโกติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ปฐเมน ปริวฏฺเฏน สจฺจานํ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต ฐปนปญฺญํ ทสฺเสติ, ทุติเยน เตสํ กตฺตพฺพาการปริจฺฉินฺทนปญฺญํ, ตติเยน สจฺเจสุ ญาณกิจฺจสนฺนิฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ

[16] ยาวกีวญฺจาติ ทฺวีหิ ปเทหิ ยาวอิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ‘‘อิติ จิตฺตมโน’’ติอาทิ วิยฯ ราคาทีหิ อกุปฺปตาย อกุปฺปา วิมุตฺติเวยฺยากรณนฺติ ธมฺมเทสนาฯ สา หิ ธมฺมานํ พฺยากรณโต ปกาสนโต ‘‘เวยฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ วิรชํ วีตมลนฺติ เอตฺถ วิรชํ วิสมเหตุวาทวิคมโตฯ วีตมลํ อเหตุกวาทวิคมโตฯ วิรชํ สสฺสตทิฏฺฐิปฺปหานโตฯ วีตมลํ อุจฺเฉททิฏฺฐิปฺปหานโตฯ วิรชํ ปริยุฏฺฐานปฺปหานโตฯ วีตมลํ อนุสยปฺปหานโตฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ ธมฺมมตฺตทสฺสนํ, น ตตฺถ สตฺโต วา ชีโว วา การโก วา เวทโก วาติ, เตเนวาห ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ อิทญฺหิ ตสฺส ธมฺมจกฺขุสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตญฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอว สงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติฯ

[17] ธมฺมจกฺกนฺติ เอตฺถ เทสนาญาณํ อธิปฺเปตํ, ปฏิเวธญาณญฺจ ลพฺภเตวฯ เอตฺถ กิมตฺถํ เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ? นานาทิฏฺฐิคตนฺธการวิธมนโต ลทฺธาโลกตฺตา, อปายภยสมติกฺกมนโต อสฺสาสํ ปตฺตตฺตา, เทวกายวิมานทสฺสนโต ปีติปาโมชฺชจลิตตฺตา จาติ เอวมาทีเนตฺถ การณานิ วทนฺติฯ ปถวิกมฺปนมหาสทฺทปาตุภาโว จ ธมฺมตาวเสเนว โหตีติ เอเกฯ เทวตานํ กีฬิตุกามตาย ปถวิกมฺโปฯ พหุโน เทวสงฺฆสฺส สนฺนิปาตโต, ภควโต สรีรปฺปภาชาลวิสชฺชนโต จาติ เอกจฺเจฯ

[18] ปพฺพชฺชุปสมฺปทาวิเสสนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ อิติ-สทฺโท ตสฺส เอหิภิกฺขูปสมฺปทาปฏิลาภนิมิตฺตวจนปริโยสานทสฺสโนฯ ตทวสาโน หิ ตสฺส ภิกฺขุภาโวฯ สฺวากฺขาโตติอาทิ ‘‘เอหี’’ติ อามนฺตนาย ปโยชนทสฺสนวจนํฯ ‘‘เอหิภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม จร…เป.… กิริยายา’’ติ จ อโวจาติ ปทสมฺพนฺโธฯ ตตฺถ จร พฺรหฺมจริยนฺติ อวสิฏฺฐํ มคฺคตฺตยพฺรหฺมจริยํ สมธิคจฺฉฯ กิมตฺถํ? สมฺมาทุกฺขสฺสนฺตกิริยายาติ อตฺโถฯ ‘‘เอหิภิกฺขู’’ติ อิมินา ภควโต วจเนน นิปฺผนฺนตฺตา การณูปจาเรน ‘‘เอหิภิกฺขูปสมฺปทา’’ติ วุตฺตาฯ สาว ตสฺสายสฺมโต ยาวชีวํ อุปสมฺปทา อโหสีติ อตฺโถฯ

เตน ตสฺสา อุปสมฺปทาย สิกฺขาปจฺจกฺขาตาทินา วิจฺเฉทา วา ตทญฺญาย อุปสมฺปทาย กิจฺจํ วา นตฺถีติ อิทมตฺถทฺวยํ อฏฺฐกถายํ ทสฺเสติฯ อฏฺฐนฺนมฺปิ อุปสมฺปทานํ เอหิภิกฺขุโอวาทปฏิคฺคหณปญฺหพฺยากรณครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทานํ จตุนฺนํ อญฺญตราย อุปสมฺปนฺนสฺส อนฺตรา วิจฺเฉโท วา ตทญฺญูปสมฺปทาย กิจฺจํ วา นตฺถิ, อิตรสฺสตฺถีติฯ นิกายนฺตริกา ปนาหุ ‘‘พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานํ นิยาโมกฺกนฺติสงฺขาตาย อุปสมฺปทาย ญตฺติจตุตฺถกมฺมุปสมฺปทญฺจ ทสวคฺคปญฺจวคฺคกรณียวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทสวิโธปสมฺปทา’’ติฯ กา ปเนตฺถ อตฺถโต อุปสมฺปทา นามาติ? ตทธิคตกิริยาวเสน นิพฺพตฺติยา อเสกฺขา ตทธิวาสนเจตนาย ปริภาวิตปญฺจกฺขนฺธิกา อชฺฌตฺตสนฺตติฯ กา ปเนตฺถ ปริภาวนา นาม? ตพฺพิปกฺขธมฺมชฺฌาจารวิรุทฺธภาโว, ตสฺส ปตฺติยา ตาย ปริภาวนาย วเสน กตฺถจิ ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘โลเภน สมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, อภพฺโพ จตฺตาริ สติปฏฺฐานานิ ภาเวตุ’’นฺติอาทิฯ เอตฺถาหุ นิกายนฺตริกา ‘‘ยถาวุตฺตาย อุปสมฺปทาย ปตฺติสงฺขาโต จิตฺตวิปฺปยุตฺโต สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน ธมฺโม อตฺถิ, ตสฺส สนฺตติวเสน ปุพฺพาปริยํ อุปฺปชฺชมานสฺส ยาว อวิจฺเฉโท, ตาว อุปสมฺปนฺโนติ, อญฺญถา ตโต ธมฺมนฺตรุปฺปตฺติกฺขเณ ตสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส อนุปสมฺปนฺนภาวปฺปสงฺโค อาปชฺชตี’’ติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติฯ เต เจ วเทยฺยุํ ‘‘โย เตสํ ทสนฺนํ อเสกฺขานํ ธมฺมานํ อุปาทาย ปฏิลาภสมนฺนาคโม อริโย โหติ วิปฺปหีโนติ เอวมาทีนิ โน สุตฺตานี’’ติฯ เอวํ สติ อสนฺตธมฺเมหิ, ปรสตฺเตหิ จ สมนฺนาคมโทสปฺปสงฺโค เนสํ ปาปุณาติฯ กิํการณํ? สุตฺตสมฺภวโตฯ ยถาห – ‘‘ราชา, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺตี สตฺตหิ รตเนหิ สมนฺนาคโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 3.199-200 อตฺถโต สมานํ) วิตฺถาโรฯ วสิภาโว ตตฺถ สมนฺนาคตสทฺเทน วุตฺโตฯ ตสฺสหิเตสุ รตเนสุ วสิภาโว กามจาโร อตฺถีติ เจ? เอตฺถ วสิภาโว สมนฺนาคมสทฺเทน วุตฺโต, อญฺญตฺถ ปตฺติสงฺขาโต, ตํ ธมฺมนฺตรนฺติฯ กิเมตฺถ วิเสสการณํ? นตฺถิ จ, ตสฺมา ยถาวุตฺตลกฺขณาว อุปสมฺปทาฯ อยเมว นโย ปพฺพชฺชาทีสุปิ เนตพฺโพฯ

[19] กิญฺจาปิ วปฺปตฺเถรสฺส ปาฏิปททิวเส…เป.… อสฺสชิตฺเถรสฺส จตุตฺถิยนฺติ เอวํ นานาทิวเสสุ ปาเฏกฺกํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ, ตถาปิ โอวาทสามญฺเญน วปฺปภทฺทิยานํ, มหานามอสฺสชีนญฺเจตฺถ เอกโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[20] ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา’’ติ กิมตฺถํ อาทิโตว อนตฺตลกฺขณํ ทีเปตีติ? เตสํ ปุถุชฺชนกาเลปิ อิตรลกฺขณทฺวยสฺส ปากฏตฺตาฯ เต หิ มนาปานํ กามานํ อนิจฺจตาทสฺสเนน สํวิคฺคา ปพฺพชิํสูติ อนิจฺจลกฺขณํ ตาว เนสํ เอกเทเสน ปากฏํ, ปพฺพชิตานญฺจ อตฺตกิลมถานุโยคโต กายิกทุกฺขํ, ตญฺจ มานสสฺส ปจฺจโยติ มานสิกทุกฺขญฺจ ปากฏํ, ตสฺมา ตทุภยํ วชฺชิตฺวา อนตฺตลกฺขณเมว ทีเปตุํ อารภิฯ ตญฺจ ทีเปนฺโต ทุกฺขลกฺขเณเนว ทีเปตุํ ‘‘รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสา’’ติอาทิมาหฯ กิมตฺถนฺติ? อนิจฺจลกฺขณโตปิ เตสํ ทุกฺขลกฺขณสฺส สุฏฺฐุตรํ ปากฏตฺตาฯ เตสญฺหิ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตตฺตา, ตปฺปรายณภาวโต จ ทุกฺขลกฺขณํ สุฏฺฐุ ปากฏํ, ตสฺมา เตน ตาว สุฏฺฐุ ปากเฏน อนตฺตลกฺขณํ ทีเปตฺวา ปุน ตเทว ตทุภเยนาปิ ทีเปตุํ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ วกฺขติฯ กลฺลํ นูติ ยุตฺตํ นุฯ เอตํ มมาติ ตณฺหาคฺคาโหฯ เอโสหมสฺมีติ มานคฺคาโหฯ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิคฺคาโหฯ ตณฺหาคฺคาโห เจตฺถ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตวเสน, มานคฺคาโห นววิธมานวเสน, ทิฏฺฐิคฺคาโห ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิวเสน เวทิตพฺโพฯ

ปญฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

[25] เยน สมเยน ภควา ปญฺจวคฺคิเย ปญฺจมิยํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา สตฺตมิยํ นาฬกตฺเถรสฺส นาฬกปฏิปทํ อาจิกฺขิตฺวา ภทฺทปทปุณฺณมายํ ยสสฺส อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกภาวํ ญตฺวา ตํ อุทิกฺขนฺโต พาราณสิยํ วิหาสิ, เตน สมเยน ยโส นามาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส กิร อุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ตสฺส กุลสฺส กิตฺติสทฺทสงฺขาโต, ปริชนสงฺขาโต วา ยโส วิเสสโต ปวฑฺฒติฯ เตน ตสฺส มาตาปิตโร เอวํ นามมกํสุฯ ‘‘สุขุมาโล’’ติอาทิ กิมตฺถํ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตนฺติ? ปจฺฉิมชนสฺส เนกฺขมฺเม สมุสฺสาหนชนนตฺถํฯ เอวํ อุตฺตมโภคสมปฺปิตานมฺปิ อุตฺตเมสุ โภเคสุ อปฺปมตฺตเกนาปิ อสุภนิมิตฺเตน วิตชฺเชตฺวา กาลากาลํ อคเณตฺวา วิเวกาภิรติยา มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ ติณํ วิย ปหาย เคหโต นิกฺขมนา อโหสิ, กสฺส ปนญฺญสฺส น สิยาติ อธิปฺปาโยฯ สมงฺคีภูตสฺสาติ เตหิ เอกตฺตํ อุปคตสฺส, อวิวิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ นิทฺทา โอกฺกมีติ มนาเปสุปิ วิสเยสุ ปวตฺติํ นิวาเรตฺวา ตสฺส จิตฺตํ อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา อตฺตโน วสํ อุปเนสีติ อตฺโถฯ สพฺพรตฺติโย จาติ ตโยปิ ยาเมฯ เตน ปริชนสฺส วิการทสฺสเน การณํ ทสฺเสติฯ รตฺติ-สทฺโท ปเนตฺถ กาเล สูริยาภาเว, ยาเม จ ปวตฺตตีติ วิญฺเญยฺโยฯ ยาเมวิธ วิญฺเญยฺโย ติจีวรวิปฺปวาเส จฯ กจฺเฉติ กจฺฉปสฺเสฯ กณฺเฐติ กณฺฐสฺส เหฏฺฐาฯ มุทิงฺคสฺส หิ อุปริ กณฺฐํ ฐเปตฺวา สยนฺติยา กณฺเฐ มุทิงฺคํ อทฺทสาติ อตฺโถฯ อาฬมฺพรนฺติ ปณวํฯ อุภโตมุขสฺส ตนุกา ทีฆาฯ วิตฺถินฺนสมตลสฺส วาทิตสฺส เอตํ อธิวจนํฯ วิปฺปลปนฺติโยติ สุปินทสฺสนาทิวเสน อสมฺพนฺธปลาปํ วิปฺปลปนฺติโยฯ สุสานํ มญฺเญติ สุสานํ วิย อทฺทส สกํ ปริชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาทีนโวติ อสุภภาโวฯ นิพฺพิทาย จิตฺตํ สณฺฐาตีติ วิมุจฺจิตุกามตาสงฺขาตาย อุกฺกณฺฐาย จิตฺตํ นมีติ อตฺโถฯ อุทานํ อุทาเนสีติ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อิมาหิ อิตฺถีหิ สห นาหํ ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิฯ ทฺเว กิร อาการา ตสฺส ปมาทสุตฺตปริชนทสฺสเน ปากฏา ชาตา กิเลสานํ พลวภาโว, อสุภาการสฺส อติโอฬาริกภาโว จฯ เอวํ สติ โอฬาริกตเร จ อสุภากาเร กิเลสวเสนายํ สพฺโพปิ โลโก เอตฺถ ปีฬิโต มุจฺฉิโตฯ อโห กิเลสา พลวตราติ หิ ปสฺสโต ปสฺสโต ตสฺส ทฺเวปิ เต อาการา ปากฏา ชาตา, เยเนวมโวจาติฯ

‘‘สุวณฺณปาทุกาโย อาโรหิตฺวา’’ติ เอเตนสฺส นิสฺสงฺคตาย วิสฺสฏฺฐคมนํ ทีเปติฯ โส หิ พลวสํเวคาภิตุนฺนหทยตฺตา ปริชนสฺส ปโพเธ สติปิ อตฺตโน คมนนิวารณสมตฺถภาวํ อสหมาโน อตฺตานํ ตกฺเกนฺโต วิสฺสฏฺโฐ อคมาสิฯ อมนุสฺสาติ เทวตาฯ ตา หิ มนุสฺเสหิ สุคติปฏิเวธญาณสณฺฐานาทิคุณสามญฺเญน ‘‘อมนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ