พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา

[7] อธิคโต โข มฺยายนฺติอาทิมฺหิ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม, คมฺภีรตฺตา ทุทฺทโสฯ ทุทฺทสตฺตา ทุรนุโพโธฯ สนฺโตติ นิพฺพุโตฯ ปณีโตติ อตปฺปโกฯ อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อาการปริวิตกฺเกน โอคาหิตพฺโพ น โหติ, ญาเณเนว อวจริตพฺโพติ อตฺโถฯ ปณฺฑิตเวทนีโยติ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทนีโยฯ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมวฯ ตญฺหิ ผลูปจาเรน เอกมฺปิ สมานํ ตถา ตถา วุจฺจติฯ รามาติ ปชาฯ อนุ อนุ อจฺฉริยา อนจฺฉริยาฯ เตสํ ภควโต ปุพฺพภาคปฏิปทํ สุตปุพฺพานํ, ธมฺมสฺส วา คมฺภีรภาวํ อธิคตปุพฺพานํฯ กิญฺจาปิ ภควโต จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฺปฏิปทา, ตถาปิ โพธิสตฺตปฏิปทํ สนฺธาย ‘‘กิจฺเฉน เม’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปกาสิตํ ปกาสิตุ’’นฺติ อุภยถาปิ ปาโฐฯ ปเรเตหิ ยุตฺเตหิฯ ราครตฺตาติ กามราคทิฏฺฐิราเคหิ รตฺตาฯ อตฺตนิจฺจาทิคาหกา น ทกฺขนฺติ น ปสฺสิสฺสนฺติฯ

[8] สหํปติ กิร ‘‘นสฺสติ วต โภ โลโก’’ติ อิมํ สทฺทํ ตถา นิจฺฉาเรติ, ยถา ทสสหสฺสิโลกธาตุพฺรหฺมาโน สุตฺวา สนฺนิปติํสุฯ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ สนฺตานานุสยิตวเสน อปฺปํ ปริตฺตํ ราคาทิรชํ เอเตสํ, เอวํสภาวาติ อปฺปรชกฺขชาติกาฯ อสฺสวนตาติ อสฺสวนตายฯ

สมเลหิ สตฺถาเรหิฯ อปาปุเรตนฺติ วิวร เอตํฯ อมตสฺส ทฺวารนฺติ อริยมคฺคํ, จตุสจฺจธมฺมํ วาฯ วิชฺชตฺตยจตุมคฺคญาเณหิ ปุนปฺปุนํ พุทฺธํ ปฏิวิทฺธํฯ เสเลติ สิลามเยฯ วิคตรชตฺตา สุขทสฺสนโยคฺเค อิโต จ เอตฺโต จ อาคนฺตฺวา ยถา ฐิโต จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺยฯ ตฺวมฺปิ สุเมธ สุนฺทรปญฺญ สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมาย สมนฺตจกฺขุฯ สพฺพกิเลสสงฺคามานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคามฯ ชาติกนฺตาราทินิตฺถรณตฺถํ เวเนยฺยชนสตฺถวาหนสมตฺถตาย สตฺถวาหฯ กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อณณฯ

[9] พุทฺธจกฺขุนา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ นามํฯ อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเนฯ

เอวํ เสเสสุปิ ฯ อนฺโต นิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ, ตตฺถ ยานิ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ สูริยรํสิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ฐิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิฯ ยานิ สโมทกํ ฐิตานิ, ตานิ สฺเว ปุปฺผนกานิฯ ยานิ อุทกานุคฺคตานิ, ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิฯ อุทกา ปน อนุคฺคตานิ อญฺญานิปิ สโรคอุปฺปลาทีนิ นาม โหนฺติฯ ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาฬินารุฬฺหานิ, อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานิฯ เอเตหิ อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา โยเชตพฺพาฯ ปจฺจภาสีติ ปติ อภาสิฯ

อปารุตาติ วิวฏาฯ ปจฺฉิมสฺส ปททฺวยสฺส อยมตฺโถฯ อหญฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺตมฺปิ อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ กายวาจากิลมถสญฺญี หุตฺวา นาภาสิฯ

พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา

[10] อิทานิ ปน สพฺโพ ชโน สทฺธาภาชนํ อุปเนตุ, ปูเรสฺสามิ เนสํ สงฺกปฺปนฺติฯ อปฺปรชกฺขชาติโกติ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา นิกฺกิเลสชาติโกฯ อาชานิสฺสตีติ เจ น นิฏฺฐานมกํสุ ธมฺมสงฺคาหกา เต วินยกฺกมญฺญา, อหํ เทเสยฺยํ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ อธิปฺปาโย, ‘‘มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺยา’’ติ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 2) เอตฺถ วิย อภูตปริกปฺโป กิเรโสฯ โลเก ตสฺส อธิมุตฺตภาวทีปนตฺถญฺหิ อิทํ วจนํ อตฺตโน ตทุปเทเสน อวิทิตภาวทีปนตฺถํฯ ตสฺส อนนฺเตวาสิกภาวทีปนตฺถนฺติ เอวมาทีนิ ปเนตฺถ ปโยชนานิฯ ภควโตปิ โข ญาณนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ตสฺส มรณารมฺมณํ อุปฺปชฺชิฯ เตน ตโต ปุพฺเพ ตสฺส สติ ธมฺมเทสนาย ขิปฺปํ ชานนภาวารมฺมณนฺติ ทีเปติฯ ปโรปเทสโต อชานิตฺวา ปจฺจกฺขโต มรณสจฺฉิกิริยมฺปิ ทสฺเสติฯ พุทฺธานมฺปิ อเนกญาณสโมธานาภาวโต สุวุตฺตเมตํฯ จิตฺตปุพฺพิกา หิ จิตฺตปฺปวตฺติ, อญฺญถา นวสตฺตปาตุภาวปฺปสงฺโคฯ สพฺพธมฺมานํ เอกโต คหเณ วิรุทฺธกาลานํ เอกโต ชานนปฺปสงฺโคฯ ตโต เอกญาณสฺส วิตถภาวปฺปตฺติโทโส, ตสฺมา สพฺพสฺส วินาเนกญาณสโมธานํ อาปชฺชิตธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณวนฺตตฺตา ปน สพฺพญฺญู เอว ภควาติ เวทิตพฺพํ, น สพฺพกาลํ เอกโตฯ อาฬาราทีนํ มรณาชานนโตติ เจ? น, ตสฺส ชานเนน ปุถุชฺชนสฺสาปิ สพฺพญฺญุตาปตฺติปฺปสงฺคโตฯ ยทาภาเวน ยทาภาโว ตพฺภาเวน ตสฺสาภาวปฺปสงฺโค โลเก สิทฺโธติฯ ‘‘ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาที’’ติ วจนโต ตสฺส มรณชานนํ สิทฺธนฺติ กตฺวา ภวํ มเตเนว ภควา สพฺพญฺญูติ สิทฺธํ น เทวตาโรจนโต ปุพฺเพ อชานนโตติ เจ? น, วิเสสํ ปริคฺคเหตฺวา อนฺตรา ปชานนโต, เทวตาย สพฺพญฺญุภาวปฺปตฺติโทสโต จฯ น หิ โส กสฺสจิ วจเนน อญฺญาสีติฯ

อปิจ กิมิทํ ตตฺถ ชานนํ นาม ตทารมฺมณญาณุปฺปตฺตีติ เจ? น, โลเก สพฺพญฺญุโน อจฺจนฺตาภาวปฺปสงฺคโตฯ สาธิกา หิ มยา เอกญาณกฺขเณ สพฺพํ ญาณํ, ตทญฺเญสญฺจ ตทญฺญาณานุปฺปตฺติฯ อปิจ สพฺพญฺญุโน สพฺพธมฺมวิสเย ญาณปจฺจุปฏฺฐานสิทฺธิ ตสฺส ญาณสฺส อตฺตนาว อตฺตโน อวิสโยติ เจ? น, เหตุนิทสฺสนานุปฺปตฺติโตฯ อปิจ ‘‘ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาที’’ติ เอตฺถ วิเสสวจนํ อตฺถิฯ เยน เทวตาโรจนุตฺตรกาลเมว ภควโต ญาณํ อุทปาทีติ ปญฺญายติฯ น หิ วจนปุพฺพาปริยภาวมตฺเตน ตทตฺถปุพฺพาปริยตา โหติ, ตสฺมา อยุตฺตเมตํฯ อภิโทสกาลํกโตติ ปฐมยาเม กาลํกโตฯ ‘‘มชฺฌิมยาเม’’ติปิ วทนฺติฯ อุภยตฺถปิ มหาชานิโยฯ สตฺตทิวสพฺภนฺตเร, เอกทิวสพฺภนฺตเร จ ปตฺตพฺพมคฺคผลโต ปริหีนตฺตา มหตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิฯ เตสุ หิ ทฺวีสุ อาฬาโร อากิญฺจญฺญายตนภเว นิพฺพตฺโต, อุทโก ภวคฺเค, ตสฺมา เนสํ ธมฺมเทสนาย อกฺขเณ นิพฺพตฺตภาวํ สนฺธาย ภควา เอวํ จินฺเตสิ, น อิโต มนุสฺสโลกโต จุติภาวํ สนฺธายาติ เวทิตพฺพํฯ อพุทฺธเวเนยฺยตญฺจ สนฺธายาติ โน ตกฺโก, อญฺญถา อนิฏฺฐปฺปสงฺโคติ อาจริโยฯ

โพธิสตฺตสฺส ชาตกาเล สุปินปฏิคฺคาหกา เจว ลกฺขณปริคฺคาหกา จ อฏฺฐ พฺราหฺมณาฯ เตสุ ตโย ทฺวิธา พฺยากริํสุ ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺติ, ปพฺพชนฺโต พุทฺโธ’’ติฯ ปญฺจ พฺราหฺมณา ‘‘อคาเร น ติฏฺฐติ, พุทฺโธว โหตี’’ติ เอกํสพฺยากรณาว อเหสุํฯ