[102] อธมฺเมน วา วคฺเคน วา น กมฺมารหสฺส วาติ เอตฺถ ‘‘มยิ วุตฺเต มํ วา อญฺญํ วา สงฺโฆ อธมฺเมน วา กมฺมํ, วคฺเคน วา กมฺมํ กริสฺสติ, น กมฺมารหสฺส วา เม, อญฺญสฺส วา กมฺมํ กริสฺสตี’’ติ น กเถตีติ โยเชตพฺพํฯ

อญฺญวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา

[103] ‘‘ฉนฺทายา’’ติ อกฺขรกฺขรายาติอาทิ วิย ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ฉนฺทตฺถนฺติ วา อตฺโถฯ เยสํ เสนาสนานิ ปญฺญเปติ, เตสํ อตฺตนิ ฉนฺทตฺถนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[106] อนุปสมฺปนฺนนฺติอาทีสุ กรณตฺโถ คเหตพฺโพฯ อญฺญํ อนุปสมฺปนฺนนฺติ อญฺเญน อนุปสมฺปนฺเนนฯ ตสฺส วาติ อนุปสมฺปนฺนสฺสฯ ‘‘สมฺมุติกาเล ปญฺจงฺควิรหาทโย อสมฺมตา นามา’’ติ, ‘‘อุปสมฺปนฺเนน ลทฺธสมฺมุติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน วินสฺสตี’’ติ จ วุตฺตํฯ สงฺเฆนาติ สพฺเพน สงฺเฆน กมฺมวาจาย อสฺสาเวตฺวา ‘‘ตเวโส ภาโร’’ติ เกวลํ อาโรปิตภาโรฯ เกวล-สทฺโท เหตฺถ กมฺมวาจาย อสฺสาวิตภาวมตฺตเมว ทีเปติฯ สยเมวาติ อิตเรสํ ภิกฺขูนํ อนุมติยาฯ อภูเตน ขียนกสฺส อาทิกมฺมิกสฺส กถํ อนาปตฺตีติ เจ? อิมินา สิกฺขาปเทนฯ มุสาวาเท อาปตฺติเยว ทฺเว ปาจิตฺติโย วุตฺตา วิย ทิสฺสนฺติ ปุพฺพปโยเค รุกฺขาทิฉินฺทนาทีสุ วิย, วิจาเรตพฺพํฯ

อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฐมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา

[110] ‘‘เอวญฺจิทํ ภควตา ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ โหตี’’ติ วจนโต, ปริวาเร ‘‘เอกา ปญฺญตฺติ, เอกา อนุปญฺญตฺตี’’ติ (ปริ. 226) วจนโต จ อิธ อตฺถิ อนุปญฺญตฺตีติ สิทฺธํฯ กิญฺจาปิ สิทฺธํ, ‘‘เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติอาทินา ปน ปญฺญตฺติฏฺฐานํ น ปญฺญายติ, เกวลํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺฐมาเส…เป.… นิกฺขิปิตุ’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ เจ? ปฐมปญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยเนว วตฺตพฺพโต อวิเสสตฺตา น วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ กา เอตฺถ อนุปญฺญตฺตีติ? อชฺโฌกาเสติฯ อยมนุปญฺญตฺติ ปญฺญตฺติยมฺปิ อตฺถีติ เจ? อตฺถิ, ตํ ปน โอกาสมตฺตทีปนํ, ทุติยํ จาตุวสฺสิกมาสสงฺขาตกาลทีปนํฯ ยสฺมา อุภยมฺปิ เอกํ กาโลกาสํ เอกโต กตฺวา ‘‘อชฺโฌกาเส’’ติ วุตฺตนฺติ ทีเปนฺโต ภควา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว…เป.… นิกฺขิปิตุ’’นฺติ อาหาติ เวทิตพฺพํฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ จ ยทา จ สนฺถริตุํ น วฏฺฏติ, ตํ สพฺพมิธ อชฺโฌกาสสงฺขฺยเมว คตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ เหมนฺตกาลสฺส อนาปตฺติสมยตฺตา อิทํ สิกฺขาปทํ นิทานานเปกฺขนฺติ สิทฺธํ, ตถา หิ อชฺโฌกาสปทสามตฺถิเยน อยํ วิเสโส – วสฺสานกาเล โอวสฺสกฏฺฐาเน อชฺโฌกาเส, มณฺฑปาทิมฺหิ จ น วฏฺฏติฯ เหมนฺตกาเล ปกติอชฺโฌกาเส น วฏฺฏติ, สพฺพมิธ โอวสฺสเกปิ มณฺฑปาทิมฺหิ วฏฺฏติ, ตญฺจ โข ยตฺถ หิมวสฺเสน เสนาสนํ น เตเมติ, คิมฺหกาเล ปกติอชฺโฌกาเสปิ วฏฺฏติ, ตญฺจ โข อกาลเมฆาทสฺสเนเยวาติ อยํ วิเสโส ‘‘อฏฺฐ มาเส’’ติ จ ‘‘อวสฺสิกสงฺเกเต’’ติ จ เอเตสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ สามตฺถิยโตปิ สิทฺโธฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – อฏฺฐกถายํ สนฺทสฺสิตวิเสโสวฯ จมฺมาทินา โอนทฺธโก วา นววายิโม วา น สีฆํ วินสฺสติฯ กายานุคติกตฺตาติ กาเย ยตฺถ, ตตฺถ คตตฺตาฯ สงฺฆิกมญฺจาทิมฺหิ กายํ ผุสาเปตฺวา วิหริตุํ น วฏฺฏตีติ ธมฺมสิริตฺเถโรฯ ‘‘สงฺฆิกํ ปน ‘อชฺโฌกาสปริโภเคน ปริภุญฺชถ, ภนฺเต, ยถาสุข’นฺติ ทายกา เทนฺติ เสนาสนํ, เอวรูเป อนาปตฺตี’’ติ อนฺธกฏฺฐกถายํ วจนโต, อิธ จ ปฏิกฺเขปาภาวโต วฏฺฏติฯ ‘‘อญฺญญฺจ เอวรูปนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปาทฏฺฐานาภิมุขาติ นิสีทนฺตสฺส ปาทปตนฏฺฐานาภิมุขา’’ติ ลิขิตํฯ สมฺมชฺชนฺตสฺส ปาทฏฺฐานาภิมุขนฺติ อาจริยสฺส ตกฺโกฯ

[111] ‘‘ปาทุทฺธาเรนาติ พหิอุปจาเร ฐิตตฺตา’’ติ ลิขิตํฯ คจฺฉนฺติ, ทุกฺกฏํ ธมฺมกถิกสฺส วิยฯ กสฺมา น ปาจิตฺติยํ? ปจฺฉา อาคเตหิ วุฑฺฒตเรหิ อุฏฺฐาเปตฺวา คเหตพฺพโตฯ ธมฺมกถิกสฺส ปน อนุฏฺฐเปตพฺพตฺตาฯ ‘‘อนาณตฺติยา ปญฺญตฺติยมฺปิ ตสฺส ภาโร’’ติ วุตฺตํฯ