[9] ทิฏฺฐสฺส โหตีติ ทิฏฺโฐ อสฺส, อเนน วา อุปจารชฺฌานวเสน น มยา อพฺยาวโฏ มโต, ‘‘น มยา ปวนฺโต ปโฏ ทิฏฺโฐ’’ติอาทิํ ภณนฺตสฺส จ ปรมตฺถสุญฺญตํ อุปาทาย เอว ‘‘อิตฺถิํ น ปสฺสามิ, น จ ปุริส’’นฺติ ภณนฺตสฺส จ น มุสาวาโทฯ

[11] อาปตฺติํ อาปชฺชติเยวาติ เอตฺถ ‘‘ทุพฺภาสิตาปตฺตี’’ติ วทนฺติฯ กสฺมา? ‘‘เกฬิํ กุรุมาโน’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘วาจา คิรา…เป.… วาจสิกา วิญฺญตฺตี’’ติ อุชุกํ สนฺธาย, กาโย น อุชุโกฯ

มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา

[13] ‘‘ปุน อเร ปตฺเตติ ปุน ตํ ฐานํ ปริวฏฺเฏตฺวา อาคเต อญฺญสฺมิํ อเร’’ติ ลิขิตํฯ ปติฏฺฐิตารปฺปเทสนฺติ ภูมิํฯ ปุน อเรติ ปุน ตสฺมิํเยว อเร ภูมิํ ปตฺเตติ อตฺโถติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํ วิยฯ ชาปิโตติ ปราชิโต, ‘‘ปราชิโต’’ติ วา ปาโฐฯ ปาเปสีติ อภิภวสิฯ มนาปํ ภาสมานสฺส พฺราหฺมณสฺส ครุํ ภารํฯ อุทพฺพหีติ อากฑฺฒีติ อตฺโถ, อนาทรตฺเถ วา สามิวจนํฯ ธนญฺจ นํ อลาเภสีติ ยถา โส ธนํ อลภิ, ตถา อกาสีติ อธิปฺปาโยฯ

[15] ปุพฺเพติ นิทาเนฯ อวกณฺณกนฺติ ฉินฺนกณฺณกนามํฯ ชวกณฺณกนฺติ วงฺกกณฺณกนามํฯ ธนิฏฺฐกํ ธนวฑฺฒกนามํ, สิริวฑฺฒกนามํ กุลวฑฺฒกสฺเสว นามํฯ ตจฺฉกกมฺมนฺติ ขณนกมฺมการา โกฏฺฐกา, ปาสาณกมฺมการาติ เกจิฯ ‘‘มุทฺทาติ ปพฺพคณนาฯ คณนาติ มหาคณนา’’ติ โปราณคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘มธุเมหํ โอเมห’’นฺติ ลิขิตํฯ ถูลกายสฺส มํสูปจโยติ เอเกฯ ยภ เมถุเนฯ วีตราคตาทีหิ อกฺโกสนฺโตปิ กิเลเสเหว กิร อกฺโกสติ นาม, ตถา ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ อกฺโกสนฺโต อาปตฺติยา อกฺโกสติ นามาติ เอเกฯ ลิงฺคายตฺตตฺตา อจฺโจทาตาทิปิ ลิงฺคเมว ชาตํฯ

[16] สพฺพตฺถ วเทตีติ อุทฺเทโสฯ ภณตีติ วิตฺถาโรฯ วเทตีติ วา อิมินา ปรวิญฺญาปนํ ทีเปติฯ

[26] อญฺญาปเทสวาเรสุ ปน ‘‘เอวํ วเทตี’’ติ วุตฺตํฯ กสฺมา? ปุพฺเพ ทสฺสิตอุทฺเทสกฺกมนิทสฺสนตฺถํฯ ปุพฺเพปิ ‘‘หีเนน หีนํ, หีเนน อุกฺกฏฺฐํ, อุกฺกฏฺเฐน หีนํ, อุกฺกฏฺเฐน อุกฺกฏฺฐ’’นฺติ ชาตฺยาทีสุ เอเกกสฺมิํ จตุธา จตุธา ทสฺสิตอุทฺเทสกฺกมสฺส นิทสฺสนํ ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา กโรติฯ ‘‘หีเนน หีนํ วเทตี’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนเยว หิ ‘‘เอวํ วเทตี’’ติ วุตฺเต โส อากาโร นิทสฺสิโต โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญถา อญฺญาปเทเสน โส อากาโร น สมฺภวตีติ อาปชฺชติฯ น สมฺภวติ เอวาติ เจ? น, วิเสสการณาภาวา, ตตฺถ อนาปตฺติปฺปสงฺคโต, อนิยมนิทฺเทเสน อนิยมตฺถสมฺภวโต จฯ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา’’ติอาทินา หิ อนิยมนิทฺเทเสน จณฺฑาลํ วา อจณฺฑาลํ วา สนฺธาย ภณนฺตสฺส อาปตฺตีติ อนิยมตฺโถ สมฺภวตีติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ ตาวตา ปุพฺเพ ทสฺสิตอุทฺเทสกฺกมนิทสฺสนสิทฺธิโตติ? น, ‘‘วเทตี’’ติ อิมินา อโยชิเต ‘‘เอว’’นฺติ ปเท อิมํ นาม อาการํ ทสฺเสตีติ อนวโพธโตฯ อญฺญาปเทสนเยปิ ปรวิญฺญาปเนเยว ทุกฺกฏปาจิตฺติยํ วิยาติ นิยมนปโยชนํ วา ‘‘วเทตี’’ติ ปทนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา อตฺตโน สมีเป ฐตฺวา อญฺญํ ภิกฺขุํ อาณาเปนฺโต หีเนน หีนํ วเทติ ภณติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ สเจ สยํ หีโน หีเนน หีนํ จณฺฑาลํ…เป.… ปุกฺกุสํ ‘‘ปุกฺกุโส’’ติ ภณติ อาปตฺติ วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยสฺส, เอส นโย อญฺญาปเทสวาเรสุปีติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อยมตฺโถ ทุฏฺฐโทเสสุ ปริเยสิตพฺโพฯ อญฺญถา ‘‘วเทติ ภณตี’’ติ เอเตสํ อญฺญตรํ อุภยตฺถ อนญฺญาปเทสวารอญฺญาปเทสวาเรสุ, วิเสเสน วา อญฺญาปเทสวาเรสุ นิรตฺถกํ อาปชฺชติ วินาเยว เตน วจนสิลิฏฺฐตาสมฺภวโตฯ อตฺตโต ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา ปเนตฺถ ‘‘สาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺรายํ ปทสนฺธิ วเทตีติ วท อิตีติฯ อสมฺมุขา วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ‘‘สมฺมุขา ปน สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตาฯ ทวกมฺยตา นาม เกฬิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หสาธิปฺปายตา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อสมฺมุขาปิ ทวกมฺยตาย วทนฺตสฺส ทุพฺภาสิตเมวา’’ติ อาจริยา วทนฺติฯ ปาปครหิตาย กุชฺฌิตฺวาปิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อสมฺมุขา อนาปตฺตีติฯ

โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เปสุญฺญสิกฺขาปทวณฺณนา

[36-7] ‘‘อิมสฺส สุตฺวา อมุสฺสา’’ติ ปาโฐฯ ‘‘อิเมสํ สุตฺวา’’ติ น สุนฺทรํฯ เภทายปีติ เภทายฯ ติณฺณมฺปิ ภิกฺขุภาวโตเยว นิปชฺชนโต ‘‘ภิกฺขูนํ เปสุญฺเญ’’ติ พหุวจนํ กตํฯ

[38-9] ‘‘อิตฺถนฺนาโม อายสฺมา จณฺฑาโล…เป.… ปุกฺกุโสติ ภณตี’’ติ วตฺวา เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ โยชนาฯ อญฺญถา ‘‘ปุกฺกุโสติ ภณตี’’ติ วตฺตพฺพตา อาปชฺชติฯ เอตฺถ อนุปสมฺปนฺนวาโร ลพฺภมาโนปิ น อุทฺธโฏ โอมสวาเท ทสฺสิตนยตฺตา, สงฺเขปโต อนฺเต ทสฺเสตุกามตาย วาฯ ตถา หิ อนฺเต ตีณิ ทุกฺกฏานิ ทสฺสิตานิฯ ตานิ ปน ทสฺเสนฺโต ภควา ยสฺมา ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺส สุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส เปสุญฺญํ อุปสํหรตี’’ติ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ อญฺญตรวิปลฺลาสวเสน วา อุภยวิปลฺลาสวเสน วา ปาจิตฺติยนฺติ กตฺวา ทฺเวปิ ตานิ เอกโต วุตฺตานีติ ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา สพฺพปฐมํเยว ‘‘อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส สุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส เปสุญฺญํ อุปสํหรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อาหฯ ‘‘ทฺวีสุ ปเนเตสุ ยสฺมา ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโนปิ อุปสมฺปนฺโน ตาทิสํเยว อุปสมฺปนฺนํ ขุํเสตุกาโม โอมสติ, ตาทิสสฺส สุตฺวา ตาทิสสฺส เปสุญฺญํ อุปสํหรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, ตสฺมา ‘อุปสมฺปนฺโน’ติ อิทํ อาทิปทํ สพฺพตฺถ วุตฺต’’นฺติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, อนวเสสอาปตฺติํ อาปนฺนสฺส ปุน อาปตฺติยา อสมฺภวโต, ตสฺมา เกวลํ มาติกายํ ภิกฺขุปทาภาวโตเยว ‘‘ภณติ อุปสํหรตี’’ติ ปทานํ การกนิทฺเทสาภาเว อสมฺภวโต เอว ตํ อาทิปทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปาฬิเลสาภาวโต อนาณตฺติกเมวฯ ‘‘น ปิยกมฺยสฺส, น เภทาธิปฺปายสฺสา’’ติ อุปสํหรณาเปกฺขํ สามิวจนํ ตุณฺหีภูตสฺส วจนปฺปโยชนาภาวโต, เตน วุตฺตํ ‘‘ปาปครหิตาย ภณนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติฯ

เปสุญฺญสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ