1. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา

[1] วาทกฺขิตฺโตติ เอตฺถ อวิเสเสน วาทชปฺปวิตณฺฑสงฺขาโต ติวิโธปิ กถามคฺโค ‘‘วาโท’’ อิจฺเจว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ เตสุ ‘‘ติตฺถิเยหิ สทฺธิ’’นฺติ วจนโต ฐเปตฺวา วาทํ ‘‘เสสา’’ติ วทนฺติฯ ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐานกุสลตาย กทาจิ กตฺถจิ อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ตถา ปุพฺเพ กิญฺจิ วจนํ ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา อวชานาติฯ เอวํ วา อญฺญถา วา อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรติฯ เอวํ ปวตฺโต สมฺปชานมุสา ภาสํ ปฏิสฺสุณิตฺวา อสจฺจายนฺโต สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาเทนฺโต เอวํ โส วาทกฺขิตฺโต สมาโน ปาจิตฺติยวตฺถุญฺจ ปริปูเรนฺโต วิจรตีติ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อตฺตโน วาเทติ เอตฺถ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. 279; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 7; เนตฺติ. 5; มหานิ. 27) ปฐมมารทฺเธ อตฺตโน วาเทฯ ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) โน สมโยฯ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา’’ติ วุตฺเต นิพฺพานมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉติฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ธ. ป. 203-204; ม. นิ. 2.215) วุตฺตตฺตา ปน ตํ น ทุกฺขํฯ โน ฐานเมตํ วิชฺชติฯ อยํ ปรวาที ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ สุตฺตํ ทสฺเสตฺวา สิทฺธนฺตํ สมฺภเมตฺวา ‘‘วิโรธิ วิรุทฺโธ’’ติ วุตฺตํ โทสํ อาโรเปสฺสตีติ ตสฺมิํ ปฐมวาเท กญฺจิ โทสํ สลฺลกฺเขนฺโต อาโรปิเต วา โทเส อนาโรปิเต วา ‘‘นายํ มม วาโท’’ติ ตํ อวชานิตฺวา ‘‘นิพฺพานนฺเตฺวว สสฺสต’’นฺติ, ‘‘อนตฺตา อิติ นิจฺฉยา’’ติ จ สุตฺตํ ทิสฺวา ตสฺส ปฐมวาทสฺส นิทฺโทสตํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘มเมว อยํ วาโท’’ติ ตเมว ปจฺฉา ปฏิชานาติฯ เอวํ ตตฺถ ยถาวุตฺตมานิสํสํ สลฺลกฺเขนฺโต ตํ ปฏิชานิตฺวา ยทิ อนตฺตา สพฺเพ ธมฺมา, ธมฺมา เอว น เต ภวนฺติฯ สภาวํ ธาเรนฺตีติ หิ ‘‘ธมฺมา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อยญฺจ อตฺต-สทฺโท สภาววาจีติ เอวํ อาโรปิเต วา โทเส อนาโรปิเต วา โทโสติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘นายํ มม วาโท’’ติ ตเมว ปฐมวาทํ ปจฺฉา อวชานาติฯ

อถ โส ปรวาที สปกฺขํ ปฏิเสเธ ปฏิชานนตฺตาปนยนํ ฯ ปฏิชานาติ ปตฺยาสฺส อิติ วจนโต ‘‘ปฏิญฺญา อญฺญา โส นาม เต นิคฺคโห’’ติ วุตฺโตฯ สภาวาติริตฺตํ อตฺถํ ปฏิเสธาธิปฺปายโต สภาวโต อติริตฺตํ พาลปริกปฺปิตมตฺตานํ สนฺธาย ‘‘อนตฺตา สพฺเพ ธมฺมา’’ติ เม ปฏิญฺญาตกถา, สา จ ตทวตฺถาเยวาติ น เม ตํ ปฏิญฺญาตตฺตาปนยนํ อตฺถิ, ‘‘นายํ มม วาโท’’ติ อวชานนํ ปน สภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ สนฺธาย ‘‘อนตฺตา สพฺเพ ธมฺมา’’ติ น วทามีติ อธิปฺปาเยน กตนฺติ อิมินา อญฺเญน การเณน ตํ ปุพฺเพ ปฏิญฺญาตตฺตาปนยนํ การณํ ปฏิจฺฉาเทติฯ ‘‘อนตฺตา สพฺเพว ธมฺมา’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘อตฺต-สทฺทสฺส สภาววาจิตฺตา’’ติ อิทํ การณํ ปฏิจฺจ เตน ปุพฺเพ ปฏิญฺญาตตฺตาปนยนํ กตํฯ ตมญฺญการณํ ปจฺฉา ทสฺสิเตน อญฺเญน การเณน ปฏิจฺฉาเทตีติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมา น เกวลํ ยถาทสฺสิตนเยน โส อตฺถเมว อวชานาติ, ปฏิชานาติ จ, กินฺตุ วจนมฺปิ, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 1) ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ ปฐมํ การณํ วตฺวา ปรวาทินา ‘‘ยทิ ชานิตพฺพโต อนิจฺจํ, นิพฺพานํ เต อนิจฺจํ สิยา’’ติ วุตฺเต ‘‘น มยา ‘ชานิตพฺพโต’ติ การณํ วุตฺตํ, ‘ชาติธมฺมโต’ติ มยา วุตฺตํ, ตํ ตยา พธิรตาย อญฺเญน สลฺลกฺขิตนฺติอาทีนิ วทตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘ชานิตพฺพโต’ติ วตฺวา ปุน ‘ชาติธมฺมโต’ติอาทีนิ วทตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อวชานิตฺวา ปุน ปฏิชานนฺโต ตํ อวชานนํ อิมินา ปฏิจฺฉาเทติ นามา’’ติ ลิขิตํฯ

[2] ชานิตฺวา ชานนฺตสฺส จาติ ชานิตฺวา วา ชานนฺตสฺส วาติ อตฺถทฺวยํ ทีเปตีติฯ

[3] อปิจ มิจฺฉาวาจาปริยาปนฺนาติ จตุพฺพิธมิจฺฉาวาจาปริยาปนฺนาฯ สีหฬาทินามเภทคตาติ เกจิ, ตสฺมา เอวํ วทโต วจนํ, ตํสมุฏฺฐาปิกา เจตนาติ อุภยํ วุตฺตนฺติ มาติกายํ อุภินฺนํ สงฺคหิตตฺตาฯ วิภงฺเค ตํ วจนํ ยสฺมา วินา วิญฺญตฺติยา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘วาจสิกา วิญฺญตฺตี’’ติ วิญฺญตฺติ จ ทสฺสิตาฯ ‘‘เอวํ วทโต วจน’’นฺติ โลกโวหาเรน วตฺวา ปรมตฺถโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํสมุฏฺฐาปิกา วา เจตนาติ วุตฺต’’นฺติ จ วทติฯ โอฬาริเกเนวาติ เจตนาสมุฏฺฐานวาจานํ สุขุมตฺตา วิสยวเสเนว กตาติฯ

[9] ทิฏฺฐสฺส โหตีติ ทิฏฺโฐ อสฺส, อเนน วา อุปจารชฺฌานวเสน น มยา อพฺยาวโฏ มโต, ‘‘น มยา ปวนฺโต ปโฏ ทิฏฺโฐ’’ติอาทิํ ภณนฺตสฺส จ ปรมตฺถสุญฺญตํ อุปาทาย เอว ‘‘อิตฺถิํ น ปสฺสามิ, น จ ปุริส’’นฺติ ภณนฺตสฺส จ น มุสาวาโทฯ

[11] อาปตฺติํ อาปชฺชติเยวาติ เอตฺถ ‘‘ทุพฺภาสิตาปตฺตี’’ติ วทนฺติฯ กสฺมา? ‘‘เกฬิํ กุรุมาโน’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘วาจา คิรา…เป.… วาจสิกา วิญฺญตฺตี’’ติ อุชุกํ สนฺธาย, กาโย น อุชุโกฯ

มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา

[13] ‘‘ปุน อเร ปตฺเตติ ปุน ตํ ฐานํ ปริวฏฺเฏตฺวา อาคเต อญฺญสฺมิํ อเร’’ติ ลิขิตํฯ ปติฏฺฐิตารปฺปเทสนฺติ ภูมิํฯ ปุน อเรติ ปุน ตสฺมิํเยว อเร ภูมิํ ปตฺเตติ อตฺโถติ เกจิ, ตํ น สุนฺทรํ วิยฯ ชาปิโตติ ปราชิโต, ‘‘ปราชิโต’’ติ วา ปาโฐฯ ปาเปสีติ อภิภวสิฯ มนาปํ ภาสมานสฺส พฺราหฺมณสฺส ครุํ ภารํฯ อุทพฺพหีติ อากฑฺฒีติ อตฺโถ, อนาทรตฺเถ วา สามิวจนํฯ ธนญฺจ นํ อลาเภสีติ ยถา โส ธนํ อลภิ, ตถา อกาสีติ อธิปฺปาโยฯ

[15] ปุพฺเพติ นิทาเนฯ อวกณฺณกนฺติ ฉินฺนกณฺณกนามํฯ ชวกณฺณกนฺติ วงฺกกณฺณกนามํฯ ธนิฏฺฐกํ ธนวฑฺฒกนามํ, สิริวฑฺฒกนามํ กุลวฑฺฒกสฺเสว นามํฯ ตจฺฉกกมฺมนฺติ ขณนกมฺมการา โกฏฺฐกา, ปาสาณกมฺมการาติ เกจิฯ ‘‘มุทฺทาติ ปพฺพคณนาฯ คณนาติ มหาคณนา’’ติ โปราณคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘มธุเมหํ โอเมห’’นฺติ ลิขิตํฯ ถูลกายสฺส มํสูปจโยติ เอเกฯ ยภ เมถุเนฯ วีตราคตาทีหิ อกฺโกสนฺโตปิ กิเลเสเหว กิร อกฺโกสติ นาม, ตถา ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ อกฺโกสนฺโต อาปตฺติยา อกฺโกสติ นามาติ เอเกฯ ลิงฺคายตฺตตฺตา อจฺโจทาตาทิปิ ลิงฺคเมว ชาตํฯ

[16] สพฺพตฺถ วเทตีติ อุทฺเทโสฯ ภณตีติ วิตฺถาโรฯ วเทตีติ วา อิมินา ปรวิญฺญาปนํ ทีเปติฯ