1. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

[598] พหู ปตฺเต สนฺนิจยนฺติ เอตฺถ สนฺนิจยนฺติ ภาวนปุํสกํ, พหู ปตฺเต วา คเหตฺวา สนฺนิจยํ กริสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อฑฺฒเตรสปลมาสานํ คาหิกา’’ติ ลิขิตํฯ เอตฺถ –

‘‘กุฑุโว จตุปเลยฺโย, กุฑุวานํ จตุคฺคุณํ;

ปตฺถํ จตุคฺคุโณ มาสา-ติ กมาหุ จตุคฺคุณ’’นฺติฯ –

อาทิํ โลกโวหารํ ทสฺเสตฺวาว เกจิ ปปญฺเจนฺติฯ

[602] ขาทนนฺติ ขาทนียํ สูปาทิฯ ‘‘พฺยญฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนโต จตุตฺโถ ภาโค’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.387) พฺรหฺมายุสุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อาโลปสฺส จตุตฺถภาคํ พฺยญฺชนํ อนุรูปนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ภิกฺขุนิยา ปตฺตสนฺนิจยสฺส วาริตตฺตา ตทนุโลมโต ภิกฺขูนมฺปิ ทุติโย วาริโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ปาฬิยญฺหิ ‘‘สนฺนิจยํ กเรยฺยาติ อนธิฏฺฐิโต อวิกปฺปิโต’’ติ (ปาจิ. 735) วุตฺตํฯ โส หิ กถินกฺขนฺธเก (มหาว. 306 อาทโย) นิจยสนฺนิธิ วิย เอโกปิ ปุนทิวเส ‘‘สนฺนิจโย’’ติ วุจฺจติฯ อนนฺตรสิกฺขาปเท ปน ‘‘ทุติโย วาริโตติ อธิฏฺฐานํ นิยตํ, ตสฺมา ทฺเว ปตฺเต อธิฏฺฐาตุํ น ลภติฯ สเจ เอกโต อธิฏฺฐาติ, ทฺเวปิ น อธิฏฺฐิตา โหนฺติฯ วิสุํ วิสุํ อธิฏฺฐาติ, ทุติโย อนธิฏฺฐิโต’’ติ วทนฺติฯ วิกปฺเปตุํ ปน พหูปิ ลภติฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย ‘‘นามมตฺเต วิเสโส’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นามนฺติ มชฺฌิโม มชฺฌิโมมโก มชฺฌิมุกฺกฏฺโฐติอาทิฯ

[608] ‘‘ปากสฺส หิ อูนตฺตา ปตฺตสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ วจนโต อธิฏฺฐิตปตฺโตปิ ขรปาเกน เสตตฺตา อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ เจ? น, อธิฏฺฐานวิชหเนสุ นวสุ อนาคตตฺตา, ตสฺมา ปฐมปากานํ เอว อูนตฺตา ปตฺตสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺมิํ สติ อญฺญํ วิญฺญาเปตุํ น วฏฺฏติฯ ‘‘อูนปญฺจพนฺธเนนา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ฉิทฺเท, ราชิยา วา หิ สติ เตหิ อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ วิชหิเต นายํ ปฏิเสโธ, ตสฺมา ปจฺจุทฺธริตฺวา, วิกปฺเปตฺวาปิ อญฺญํ วิญฺญาเปตุํ น ลภติฯ

เอวํ ปตฺตการโก มูลํ ลภิตฺวาติ เอตฺถ ปจิตฺวา ฐปิตทิวสโต ปฏฺฐายฯ

ทาตุกาโม หุตฺวาติ เอตฺถ ทินฺนทิวสโต, สุตทิวสโต วา ปฏฺฐาย ทสาหํ เวทิตพฺพํฯ ลิงฺคปริวตฺเตน ปน ทสาหาติกฺกเม ปตฺตสามิกสฺส ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุนิยา ปน รตฺตาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํฯ

ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อูนปญฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา

[612-3] พหู ปตฺเต วิญฺญาเปนฺตีติ เอกเมกํ วิญฺญาเปนฺตา พหู ภิกฺขู พหู ปตฺเต วิญฺญาเปนฺติ, พหู วา ภิกฺขู ปตฺเต วิญฺญาเปนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปตฺโต วิญฺญาเปตพฺโพ, โย วิญฺญาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิทํ สิกฺขาปทํ อูนปญฺจพนฺธเนน สมูหตํ โหติ น โหตีติ? น โหติ ตเมว คเหตฺวา ‘‘วิญฺญาเปติ, ปโยเค ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตตฺตาติ เอเกฯ ปฏิลาภมฺปิ ปริยาทิยิตฺวา ตํ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ ‘‘ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิโย โหตี’’ติ อิมินา สมูหตํ โหติฯ อญฺญถา สทุกฺกฏํ นิสฺสคฺคิยํ อาปชฺชติ อนาปตฺติวารวิโรโธ จฯ ยา กาจิ ปน อกตวิญฺญตฺติ อนนุญฺญาตกาเล ทุกฺกฏเมวฯ ภินฺเนนาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ, เภเทนาติ วา อตฺโถ, เหตฺวตฺเถ กรณวจนํฯ

อูนปญฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา

[620] ‘‘สา อโหสิ สุวณฺณมาลา’’ติ วจนโต ฐเปตฺวา สหธมฺมิเก อญฺเญสํ ยถาสุขํ รูปิยํ ทาตุํ วฏฺฏติ อุคฺคณฺหาเปตุํ, สพฺโยหาราเปภุญฺจาติ อาจริโย, วีมํสิตพฺพํ อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสยตฺตาฯ

[622] ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปตี’’ติ วจเนน เยสํ มํสํ น กปฺปติ, เตสํ สปฺปิอาทิ กิญฺจาปิ น กปฺปติ, น ปน นิสฺสคฺคิยวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ ตถา น ปณีตโภชนวตฺถูติฯ อุคฺคหิตกํ กตฺวา นิกฺขิตฺตนฺติ อชฺโฌหรณตฺถํ นิกฺขิตฺตํฯ อิตรญฺหิ ปฏิคฺคเหตฺวา อชฺโฌหริตุํ วฏฺฏติฯ อุภเยสมฺปีติ ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิเตหิ, ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิเตหิ จ กตานํฯ ‘‘มํสสฺส อกปฺปิยตฺตา’’ติ การณปติรูปกํ วตฺวาฯ